PRZYWRÓCENIE DROŻNOŚCI KORYTARZA EKOLOGICZNEGO RZEKI WISŁOKI I JEJ DOPŁYWÓW. raport końcowy. POIS

Transkrypt

1 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko raport końcowy POIS /09 PRZYWRÓCENIE DROŻNOŚCI KORYTARZA EKOLOGICZNEGO RZEKI WISŁOKI I JEJ DOPŁYWÓW

2 Wisłoka w rejonie ujścia potoku Wilsznia. Rejon, w którym stwierdzono wysoką przeżywalność narybku łososia. Potencjalne naturalne tarlisko. (Fot. D. Skowronek) 2 PRZYWRÓCENIE DROŻNOŚCI KORYTARZA EKOLOGICZNEGO RZEKI WISŁOKI I JEJ DOPŁYWÓW

3 Wstęp Projekt Przywrócenie drożności korytarza ekologicznego rzeki Wisłoki i jej dopływów to wielozadaniowe przedsięwzięcie zrealizowane przez RZGW w Krakowie w latach Celem strategicznym było przywrócenie zakłóconej przez istniejącą w korycie rzeki infrastrukturę hydrotechniczną drożności korytarza ekologicznego. Projekt współfinansowany był przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko W ramach Projektu podjęto działania związane z udrożnieniem przegród poprzecznych, poprawą jakości siedlisk oraz zarybianiem rybami dwuśrodowiskowymi w rzece Wisłoce i jej głównych dopływach: Ropie i Jasiołce. Zakładane kompleksowe działania inwestycyjne i przyrodnicze realizowane były na obszarze dwóch województw: małopolskiego i podkarpackiego. Obejmowały one sporządzenie pełnej dokumentacji budowlanej przebudowy/modernizacji 11-stu budowli poprzecznych pod kątem zapewnienia warunków migracji ichtiofauny ze szczególnym uwzględnieniem ryb dwuśrodowiskowych takich jak: jesiotr, łosoś, troć i certa oraz modernizację na bazie wykonanych projektów budowlanych, dwóch budowli poprzecznych w miejscowości Jasło. W ramach Projektu odtworzono również siedliska ryb reofilnych w uregulowanym korycie rzeki, na odcinku Wisłoki od zapory w Mokrzcu do m. Pustków (m.in. poprzez deponowanie żwiru w korycie rzeki tzw. karmienie rzeki ), a także prowadzono zarybienia wylęgiem nieżerującym łososia w górnej części zlewni Wisłoki oraz narybkiem jednorocznym certy w jej środkowym i dolnym odcinku.

4 Tabela 1. Działania i zadania zrealizowane w Projekcie, lista głównych wykonawców oraz okres prac. Działanie Zadanie Wykonawca Okres realizacji Udrożnienie dwóch barier migracyjnych dla organizmów wodnych w korycie rzeki Wisłoki w m. Jasło Zadanie 1 Przygotowanie dokumentacji dla udrożnienia dwóch barier migracyjnych dla organizmów wodnych w korycie rzeki Wisłoki w m. Jasło Zadanie 5 Udrożnienie dwóch barier migracyjnych dla organizmów wodnych w korycie rzeki Wisłoki w m. Jasło STAAND Ośrodek Usług Inżynierskich Sp. z o.o. Wod-Kan-Mel Roman Sułkowski i Wspólnicy sp.j. Zakład Melioracyjno- Budowlany WiR str. 5 str. 8 Opracowanie projektów udrażniania pozostałych barier migracyjnych dla organizmów wodnych w rzece Wisłoce i jej głównych dopływach: Jasiołce i Ropie Częściowe odtworzenie żwirowych siedlisk dla litofilnych gatunków ryb na odcinku Wisłoki od jazu w Mokrzcu do m. Pustków Zadanie 9 Monitoring efektów prac udrożnieniowych oraz ocena migracji ryb Zadanie 2 Opracowanie projektów udrożnienia pozostałych barier migracyjnych dla organizmów wodnych w rzece Wisłoce, Ropie i Jasiołce Zadanie 3 Przygotowanie dokumentacji dla częściowego odtworzenia żwirowych siedlisk dla litofilnych gatunków ryb na odcinku Wisłoki od jazu w Mokrzcu do m. Pustków Zadanie 6 Częściowe odtworzenie żwirowych siedlisk dla litofilnych gatunków ryb na odcinku Wisłoki od jazu w Mokrzcu do m. Pustków Beatronic Polska sp. z o.o WTU sp. z o.o Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Katedra Inżynierii Wodnej i Geotechniki Przedsiębiorstwo Usługowo Projektowe Algebar Firma Budownictwa i Usług Melioracji Wodnych Wodnik str. 14 Zadanie 10 Monitoring i ocena hydromorfologicznego stanu rzeki oraz ichtiofauny i makrobezkręgowców w reprezentatywnych przekrojach rzeki Zadanie 4 Wsparcie genetyczne dla gatunków ryb dwuśrodowiskowych Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Katedra Inżynierii Wodnej i Geotechniki Instytut Biochemii i Biofizyki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie str. 17 Przeprowadzenie zarybień rybami dwuśrodowiskowymi: łososiem i certą Zadanie 7 Przeprowadzenie zarybień rybami dwuśrodowiskowymi: łososiem i certą Zadanie 11 Monitoring efektów zarybień i ewentualne zabiegi korygujące Okręg Polskiego Związku Wędkarskiego w Krośnie Okręg Polskiego Związku Wędkarskiego w Rzeszowie Zadanie 12 Promocja i informacja o projekcie działania informacyjne Zarządzanie, informacja i promocja Zadanie 13 Promocja i informacja o projekcie działania promocyjne Zakład Badań Ekologicznych str. 21 Zadanie 14 Zarządzanie projektem 4 PRZYWRÓCENIE DROŻNOŚCI KORYTARZA EKOLOGICZNEGO RZEKI WISŁOKI I JEJ DOPŁYWÓW

5 Działanie: Udrożnienie dwóch barier migracyjnych dla organizmów wodnych w korycie rzeki Wisłoki w miejscowości Jasło W pierwszej kolejności w latach wykonana została dokumentacja budowlano-wykonawcza dla dwóch przedsięwzięć realizowanych w ramach Projektu pn.: Modernizacja stopnia na rzece Wisłoce w km w m. Jasło - udrożnienie bariery migracyjnej dla organizmów wodnych oraz Modernizacja stopnia na rzece Wisłoce w km w m. Jasło - udrożnienie bariery migracyjnej dla organizmów wodnych. Dokumentacja obejmowała wykonanie projektu budowlanego, scalonego przedmiaru robót, szczegółowej specyfikacji technicznej wykonania i odbioru robót budowlanych oraz kompletnych wniosków o wydanie pozwolenia na budowę. Wykonana dokumentacja bazowała na sporządzonych wcześniej przez Okręg Polskiego Związku Wędkarskiego w Krośnie Fot. 1. Stopień w km w miejscowości Jasło przed rozpoczęciem Projektu. operatach wodnoprawnych na wykonanie urządzeń służących migracji ryb przy przedmiotowych stopniach. W dniu r. uzyskano decyzje Wojewody Podkarpackiego zatwierdzające projekty budowlane i udzielające pozwolenia na budowę przepławek. Następnie, na podstawie wykonanej dokumentacji technicznej (zadanie 2) usunięto (zadanie 5) dwie bariery migracyjne dla organizmów wodnych w korycie rzeki Wisłoki w miejscowości Jasło. Prace budowlane zostały rozpoczęte i zakończone w 2013 r. Udrożnienie stopnia w km , przy ujęciu wody dla Rafinerii, polegało na wykonaniu przy prawym brzegu rzeki bystrotoku kaskadowego, o szerokości około 10 m. Urządzenie to składa się z nieregularnie rozmieszczonych basenów. Przy niskich i średnich przepływach woda pomiędzy basenami przepływa poprzez specjalnie w tym celu wytworzone s zczeliny. Wielkości, rozkład i ilość szczelin została dobrana w sposób zapewniający zachowanie optymalnych warunków dla większości migrujących gatunków przy jak największym zakresie przepływów w korycie. Baseny połączone zostały w taki sposób, aby wytworzyć kilka korytarzy o różnych parametrach (dla różnych gatunków ryb). W przypadku stopnia w km , przy ujęciu wody dla miasta Jasło, wykonano na lewym brzegu przepławkę o konstrukcji technicznej, dwuszczelinowej. Konstrukcję przepławki stanowi dok żelbetowy podzielony przegrodami na 10 komór o długości 2,7 m. Dno komór zostało wypełnione kamieniami i żwirem. Jako ochronę przed napływającymi zanieczyszczeniami do przepławki na jej wlocie zamontowano drewnianą belkę pływającą. Fot. 2. Stopień w km w miejscowości Jasło początek robót, maj 2013 r. Fot. 3. Stopień w km w miejscowości Jasło, po przebudowie, grudzień 2013 r. POIS /09 raport końcowy 5

6 Fot Wnętrze przepławki oraz belka zabezpieczająca wlot do przepławki przy stopniu w km w m. Jasło. Skumulowany efekt realizacji tego działania to odtworzenie korytarza ekologicznego rzeki Wisłoki o długości 75 km, rozumianego jako wolny od barier migracyjny odcinek koryta, położony pomiędzy istniejącymi przeszkodami. Realizacja działania bezpośrednio wpłynęła również na odtworzenie łączności odcinków rzeki Ropy i Jasiołki z górną Wisłoką powyżej przegród, o długości odpowiednio 32 oraz 17 km. Wraz z rozpoczęciem działań udrożnieniowych w miejscowości Jasło rozpoczęto prace w ramach Zadania 9, pn. Monitoring efektów prac udrożnieniowych oraz ocena migracji ryb Dla scharakteryzowania stanu zespołów ryb w Wisłoce na odcinku rzeki w okolicach m. Jasło wyznaczono 3 stanowiska badawcze zlokalizowane na rzece powyżej zmodernizowanych stopni, pomiędzy nimi oraz poniżej tych stopni. W trakcie odłowów przeprowadzonych w rzece Wisłoce w maju 2013 r. stwierdzono obecność 11 gatunków ryb w ramach 3 rodzin: karpiowatej, przylgowatej oraz okoniowatej. Najliczniejszą z rodzin występujących w Wisłoce jest rodzina karpiowatych, licząca w odłowach 9 gatunków. Spośród 11 gatunków obecnych w odłowach 9 stanowią gatunki reofilne, co wskazuje na wybitnie lotyczny charakter objętego badaniami odcinka Wisłoki. Osiem odłowionych w Wisłoce gatunków to gatunki związane z podłożem kamienistym (żwirowym). Stwierdzono obecność czterech gatunków daleko wędrujących (potamodromicznych) tj.: brzany, brzanki, świnki oraz klenia. Najliczniejszym odławianym gatunkiem na badanym odcinku był kleń, którego odłowiono łącznie 154 sztuki, co daje 50,8% złowionych ryb. W przeprowadzonych połowach zanotowano wysoki udział brzanki 17,5% oraz piekielnicy 14,5%. Wybrane gatunki ryb karpiowatych (kleń, brzana, świnka) poznakowane zostały znaczkami aktywnymi. W ramach wykonanego Fot Stopień w km w miejscowości Jasło, przed- i po przebudowie. 6 PRZYWRÓCENIE DROŻNOŚCI KORYTARZA EKOLOGICZNEGO RZEKI WISŁOKI I JEJ DOPŁYWÓW

7 Fot Monitoring nad Wisłoką. monitoringu, którego celem była ocena efektywności prac udrożnieniowych wykonanych w miejscowości Jasło, przeprowadzone zostały badania telemetryczne z zastosowaniem aktywnego poszukiwania sygnału ( radio tracking ). Śledzenie ryb prowadzono na odcinku około 60 km tzn. od zapory Krempna do jazu w Mokrzcu, za pomocą anten kierunkowych, idąc pieszo brzegiem rzeki lub anten zainstalowanych na samochodzie terenowym. Łącznie poznakowano i śledzono 43 ryby w czasie 25 wyjazdów terenowych. Po roku od udrożnienia przedmiotowych stopni większość ryb poruszała się w miejscu ich złowienia i znakowania. Pięć osobników odnalazło drogę w górę rzeki przechodząc przez obie przepławki. Cztery osobniki wybrały spłynięcie w rejon głębszych wód. Jedna ryba została złowiona i zgłoszona przez wędkarza, kilka innych poniosło śmierć, a część nie zostało odnalezionych. Efektywność funkcjonowania obu przebudowanych stopni sprawdzano również przy pomocy automatycznego licznika ryb VAKI, zainstalowanego bezpośrednio w przepławce. W okresie jesiennym, pozatarłowym, w ciągu 10 dni zanotowano przejście 18 ryb w górę rzeki. Jak wykazują obserwacje ryby migrowały po świcie i przed zmierzchem. W godzinach około południowych migracje zanikały. Wszystko wskazuje na to, że były to migracje w poszukiwaniu dobrych żerowisk. Skaner rejestrował wszystkie klasy wielkości ryb, co oznacza, że przepławka jest skuteczna dla szerokiego spektrum wielkości ryb. Przeprowadzone badania monitoringowe potwierdziły skuteczność obu zastosowanych w projekcie rozwiązań udrożnieniowych, które przyczyniły się do poprawy warunków migracji w korycie Wisłoki dla różnorodnych gatunków ryb. Fot Skaner przygotowany do zamontowania w korpusie przepławki w km POIS /09 raport końcowy 7

8 Działanie: Opracowanie projektów udrażniania pozostałych barier migracyjnych dla organizmów wodnych w rzece Wisłoce i jej głównych dopływach: Jasiołce i Ropie W latach wykonana została dokumentacja udrożnienia poprzecznej zabudowy hydrotechnicznej w zlewni Wisłoki, obejmująca modernizację przegród zlokalizowanych w miejscowościach: Mielec (km ), Dębica (km ), Mokrzec (km ) i Krempna (km ) na rzece Wisłoce, Jedlicze (km ), Szczepańcowa (km ) na rzece Jasiołka oraz Gorlice (km i km ) i Ropica (km ) na rzece Ropie. Prace projektowe poprzedziła dokładna inwentaryzacja zabudowy hydrotechnicznej oraz konsultacje możliwych rozwiązań technicznych zlikwidowania barier migracyjnych dla organizmów wodnych z poszanowaniem dotychczasowych funkcji ww. obiektów. W oparciu o powstałą koncepcję odtworzenia ciągłości rzeki Wisłoki i jej dopływów sporządzona została dokumentacja budowlana oraz uzyskano decyzje administracyjne, niezbędne do realizacji przedsięwzięć. Sporządzona dokumentacja projektowa przebudowy budowli poprzecznych uwzględnia w szczególności, wymogi gatunków dwuśrodowiskowych takich jak: jesiotr, łosoś, troć i certa. Wśród zarekomendowanych do wykonania urządzeń hydrotechnicznych znalazły się również, rozwiązania bliskie naturze naśladujące warunki, jakie panują w naturalnej rzece. Zapewniają one pełną ekologiczną ciągłość rzeki tj. nieprzerwany przepływ wody, stałą możliwość transportu osadów dennych oraz gwarantują dwukierunkową, w górę i w dół rzeki, wędrówkę organizmów wodnych. Powstały w projekcie komplet dokumentacji posłuży, w najbliższych latach, do realizacji kolejnego przedsięwzięcia w zlewni Wisłoki. Projekty techniczne zostały wykonane w taki sposób, aby przebudowane budowle umożliwiały swobodną wędrówkę organizmów wodnych, ze szczególnym uwzględnieniem wymagań migracyjnych (rozmiary, prędkości pływania, behawior, terminy wędrówek) następujących gatunków ryb: boleń, brzana, brzanka, certa, kleń, lipień, łosoś, piekielnica, pstrąg potokowy, świnka, troć wędrowna, głowacz pręgopłetwy, głowacz białopłetwy, jesiotr ostronosy, jazgarz, jaź, jelec, okoń, sandacz, karaś pospolity, krąp, leszcz, lin, płoć, sum, szczupak, ukleja, wzdręga, kiełb, kiełb białopłetwy, kiełb Kesslera, śliz, koza, piskorz, miętus, różanka, węgorz, minóg strumieniowy. Ponadto rozwiązania techniczne zapewniają optymalne warunki migracji organizmów wodnych, a mianowicie: 1. możliwość szybkiego (maksymalnie do kilku godzin) bezpiecznego pokonania zmodernizowanych lub przebudowanych barier przez wszystkie podejmujące wędrówki stadia wiekowe organizmów wodnych (ichtiofauny) występujących w rzekach i potokach zlewni Wisłoki w granicach przepływu operacyjnego urządzenia, tj. przepływu Q300 lub w zakresu przepływów od NNQ do 2,5 x SSQ; 2. zapewnienie dla przepływów NNQ, w basenach urządzeń następujących minimalnych głębokości: 0,4 m pstrąg potokowy, 0,45 m lipień, kleń, płoć, jelec, 0,5 m brzana, leszcz, okoń, szczupak, łosoś, troć, 0,8-1,0 m jesiotr. 3. zapewnienie dla przepływów NNQ, w szczelinach, przelewach oraz przesmykach projektowanych urządzeń następujących minimalnych głębokości tranzytowych: 0,2 m pstrąg potokowy, 0,2 m lipień, kleń, płoć, jelec, 0,3 m brzana, leszcz, okoń, szczupak, łosoś, troć. Rys. 1. Lokalizacja barier migracyjnych na Wisłoce i dopływach: Ropie oraz Jasiołce. Stopnie Jasło I i Jaslo II zostały udrożnione w ramach Projektu. Realizacja sporządzonych projektów zapewni integralność obszarów siedliskowych Natura 2000: Wisłoka z dopływami (PLH180052) oraz Dolna Wisłoka z dopływami (PLH180053) oraz łączność pomiędzy tymi obszarami. 8 PRZYWRÓCENIE DROŻNOŚCI KORYTARZA EKOLOGICZNEGO RZEKI WISŁOKI I JEJ DOPŁYWÓW

9 Bystrotok w m. Mielec na całej szerokości koryta Wisłoki (km ) Fot. 12.Widok z góry na istniejącą barierę migracyjna (źródło: Geoportal) Istniejący stopień betonowy jest częścią zespołu urządzeń, służących do poboru wody z rzeki Wisłoki dla celów komunalnych. Obiekt został wykonany w 1974 r. Wysokość progu wynosi 1.0 m, a szerokość przelewu 34 m. Stopień wyposażony jest w upust płuczący o szerokości 2 m oraz przepławkę dla ryb typu komorowego, która ze względu na zbyt małe wymiary nie spełnia swojej funkcji. Rys. 2. Planowany bystrotok rozkład prędkości średnich przy przepływie SNQ (7,26 m 3 /s). Projekt przewiduje budowę przepławki dla ryb w formie bystrotoku o długości 96 m, wykonanego na całej szerokości koryta rzeki Wisłoki. Górna część przepławki została zaprojektowana w sposób umożliwiający bezawaryjne użytkowanie ujęcia wody, z zachowaniem dotychczasowej rzędnej piętrzenia. Bystrotok wykonany zostanie z głazów wielkogabarytowych tworzących baseny o nieregularnych kształtach, przy średnich głębokościach w basenach wynoszących 1,40 m. Różnica wysokości pomiędzy sąsiednimi basenami wynosi 12 cm, a szerokość szczelin pomiędzy basenami 1,0 m. Dno basenów zostanie wypełnione narzutem kamiennym. Modernizacja istniejącej przepławki komorowej wraz z budową kamiennej rampy przy stopniu w m. Dębica (km rzeki Wisłoki) Fot. 13. Stopień ujęcia wody przemysłowej w m. Dębica. Przy stopniu piętrzącym w m. Dębica zlokalizowane jest ujęcie wody przemysłowej dla Firmy Oponiarskiej. Stopień przegradza w tym miejscu Wisłokę na całej szerokości koryta tj. ok. 100 m, przy wysokości piętrzenia 2,2 m. Na jego prawej stronie usytuowane są przepusty dla spławiania drewna oraz odpływy z otworów płuczących ujęcia wody. Rys. 3. Wizualizacja kamiennej rampy przy stopniu. Przy obiekcie, na prawym brzegu Wisłoki wybudowano przepławkę komorową, składająca się z 6 komór, o całkowitej długości 37 m. Różnica poziomów między komorami wynosi ok. 20 cm, a szerokość otworów przesmykowych 60 cm. W wyniku obniżenia dolnego stanowiska stopnia wskutek erozji, istniejący dolny próg ze ścianki szczelnej typu Larsen POIS /09 raport końcowy 9

10 oraz umocnienie dna w postaci gabionów oraz narzutu kamiennego odcięło rybom dostęp do wejścia do przepławki, które usytuowane jest w niecce wypadowej stopnia. Projekt przewiduje przebudowę istniejącej przepławki komorowej oraz dobudowanie przy brzegu prawym rampy kamiennej, która umożliwi rybom swobodny dostęp do zmodernizowanej przepławki komorowej a tym samym pokonanie bariery migracyjnej. Projektowana przebudowa istniejącej przepławki zakłada powiększenie wymiarów szczelin międzykomorowych, niwelację dna wraz z wykonaniem narzutu kamiennego w dnie oraz budowę dwóch kierownic nurtu. Spadek zwierciadła wody pomiędzy komorami projektowanej przepławki wyniesie 0,13 m a wydatek wody dla przepływu średniego niskiego ok 1,3 m 3 /s. Projektowana rampa kamienna została zaplanowana na planie ćwiartki okręgu o promieniu ok. 40 m, z nachyleniem 1:20. W korpusie rampy zaprojektowano dwa główne kanały migracyjne z regularnie rozmieszczonymi głazami, koncentrujące wodę podczas niskich przepływów. Przepławka dla ryb w formie obejścia jazu w m. Mokrzec, w km rzeki Wisłoki Fot. 14. Jaz powłokowy w miejscowości Mokrzec. Na południowy wschód od miejscowości Pilzno, między miejscowościami Strzegocice i Mokrzec zlokalizowany jest jaz powłokowy piętrzący wodę zbiornika Pilzno. Obiekt został wykonany jako rekultywacja terenów po wydobyciu żwiru przez Przedsiębiorstwo Produkcji Kruszywa i Usług Geologicznych Kruszgeo S.A w Rzeszowie. Piętrzenie na zbiorniku do wysokości 4,5 m uzyskiwane jest przez jaz piętrzący z zamknięciem powłokowym. Szerokość koryta w tym miejscu wynosi ok. 95 m. Wraz z budową jazu w jego lewym przyczółku wykonano przepławkę komorową dla ryb o długości ok. 52,5 m. Późniejsze wybudowanie na jazie, po przeciwległej stronie niż przepławka, małej elektrowni wodnej spowodowało koncentrację głównych mas wody i ryb po stronie Rys. 4. Obejście jazu w m. Mokrzec rozkład prędkości średnich przy przepływie SNQ. elektrowni, a tym samym bezużyteczność istniejącej przepławki. Rozwiązanie projektowe zakłada wykonanie przepławki dla ryb na prawym brzegu rzeki w formie obejścia omijającego jaz, obok istniejącej małej elektrowni wodnej. Całkowita długość projektowanej przepławki wynosi ok. 430 m. Przepławka składać się będzie z 43 basenów o wymiarach 4,0 x 7,0 m oraz 2 basenów spoczynkowych. Przegrody basenów stanowić będą duże głazy, a dno zostanie wyłożone narzutem kamiennym. Spadek podłużny przepławki wynosi 1,6 %. Wlot wody górnej zintegrowany będzie z przepustem drogowym o wymiarach w świetle 2,0 m x 4,0 m. Za wlotem wody do przepławki przewidziano sekcję do stałego monitoringu ryb. Przepławka szczelinowa w m. Krempna, w km rzeki Wisłoki Jaz stanowiący barierę migracyjną dla organizmów wodnych piętrzy wody gminnego zbiornika rekreacyjnego Krempna o powierzchni ok. 4 ha. Jaz podzielony jest na cztery sekcje, a jego szerokość wraz z przyczółkami wynosi 64 m, przy wysokości piętrzenia 4,30 m. Budowla nie posiada żadnych urządzeń służących migracji ryb. Lokalizacja i warunki terenowe zbiornika Krempna wymusiły konieczność zaprojektowania przepławki, która musiała zapewnić pokonanie na krótkiej trasie, dużej różnicy wysokości. Zaprojektowana przepławka szczelinowa o długości 117 m w osi budowli, zlokalizowana została na prawym brzegu jazu piętrzącego. Równocześnie na wlocie do przepławki zaprojektowano sekcję 10 PRZYWRÓCENIE DROŻNOŚCI KORYTARZA EKOLOGICZNEGO RZEKI WISŁOKI I JEJ DOPŁYWÓW

11 Fot. 15. Jaz w miejscowości Krempna. sterującą mającą za zadanie umożliwienie swobodnej migracji przy zmiennych poziomach piętrzenia. Na wlocie do przepławki przewidziano pływającą belkę chroniącą urządzenie przed Rys. 5. Przepławka szczelinowa w miejscowości Krempna plan urządzenia. napływającymi zanieczyszczeniami i rumoszem drzewnym. Dno przepławki zostanie wyłożone kamieniami w celu zwiększenia jego szorstkości. Rampa kamienna na całej szerokości koryta w m. Jedlicze, w km rzeki Jasiołki. Fot.16. Próg betonowy w miejscowości Jedlicze. Istniejący próg betonowy został wykonany w celu ujęcia wody przemysłowej dla Rafinerii. Piętrzenie budowli wynosi 0,5 m, a szerokość progu 21 m. Woda ujmowana jest ujęciem dennym z sześciu koryt czerpalnych. Poniżej progu w wyniku działania erozji wgłębnej utworzyło się obniżenie o głębokości ok. 0,5 m, przez co faktyczna wysokość do pokonania przez organizmy wodne wynosi 1 m. Rys. 6. Rampa kamienna w m. Jedlicze; przestrzenny rozkład prędkości średnich, przy przepływie Q300 (1,08 m 3 /s). Projekt przewiduje wykonanie rampy (pochylni) kamiennej na całej szerokości koryta. Konstrukcja budowli składać się będzie z nieregularnie rozmieszczonych głazów o różnych wymiarach. Zaprojektowany układ głazów spowoduje podpiętrzenie wody na pochylni oraz zmniejszenie prędkości przepływu, tworząc tym samym dogodne warunki migracji organizmów wodnych. Spadek budowli wyniesie 1:30. Pochylnia zakończona jest niecką wypadową z przeciwspadkiem oraz gurtem z głazów narzutowych. Przepławka w formie obejścia na lewym brzegu rzeki Jasiołki w m. Szczepańcowa (km ) Jaz piętrzący o całkowitej wysokości piętrzenia 5,5 m został wykonany w latach 30-tych XX wieku. Obecnie użytkowany jest jako ujęcie wody dla potrzeb wodociągu komunalnego. Obiekt podzielony jest na 3 sekcje dwie skrajne wyposażone w zasuwy stalowe oraz zlokalizowaną pośrodku sekcję w formie przelewu Creagera. Poniżej przelewu znajduje się trapezowo rozszerzająca się do 61 m kaskada z 3 stopni zakończona niecką wypadową. W celu stabilizacji stopnia poniżej niecki wypadowej wykształcono bystrze kamienne z dużych głazów. POIS /09 raport końcowy 11

12 Fot. 17. Jaz w miejscowości Szczepańcowa. Rozwiązanie projektowe zakłada wykonanie przepławki dla ryb w formie obejścia omijającego z lewej strony budowlę piętrzącą, w miejscu naturalnego obniżenia terenu, z wylotem do rzeki poniżej istniejącego bystrza. Bypass o konstrukcji naśladującej naturalny odcinek rzeki zostanie poprowadzony krętą trasą o długości 165 m. Spadek tak zaprojektowanego obejścia wynosi 3,3%. Baseny tworzące przepławkę posiadają wymiary 3,3 x 4,5 m Rys. 7. Przepławka w formie obejścia na lewym brzegu rzeki Jasiołki w m. Szczepańcowa wizualizacja. i głębokość 0,9 m. Przegrody tworzące baseny wykonane zostaną z wielkogabarytowych głazów ze szczelinami o minimalnej szerokości 0,3 m. Dno basenów zostanie wypełnione narzutem kamiennym. Wlot do przepławki od strony wody górnej zaprojektowano w odległości ok. 35 m powyżej stopnia. Wylot wody z przepławki usytuowany jest pod kątem ok. 30 względem osi cieku i zakończony gurtem na całej szerokości koryta Jasiołki. Bystrotok kaskadowy w miejscowości Gorlice, w km rzeki Ropy Fot. 18. Jaz na rzece Ropie, w miejscowości Gorlice. Obiekt hydrotechniczny (jaz) służy do poboru wody na cele przemysłowe z rzeki Ropy. Budowla składa się z sekcji ruchomej wyposażonej w zasuwy (obecnie bez regulacji piętrzenia) oraz stałego progu w kształcie przelewu Creagera o szerokości ok. 18 m. Wysokość piętrzenia wynosi ok. 1,5 m. W części centralnej jazu zlokalizowana jest przepławka komorowa o długości ok. 19 m, niespełniająca podstawowych wymagań technicznych, a tym samym nie umożliwiająca migracji ryb przez przegrodę. Projekt zakłada wykonanie w części stałej piętrzenia, bystrotoku kaskadowego składającego się z kolejnych kaskad tworzonych przez różnej wielkości głazy. Spadek dna przepławki Rys. 8. Bystrotok kaskadowy w m. Gorlice plan urządzenia zaprojektowano w stosunku 1:25. Wlot do przepławki będzie stanowić otwór w przelewie stopnia o szerokości 14,80 m i wysokości 0,9 m. Istniejąca, nieczynna przepławka zostanie wypełniona miejscowym materiałem żwirowym, a wlot do niej zabetonowany. Długość projektowanego bystrotoku wyniesie ok. 42 m, przy długości basenów w kaskadzie ok. 3 m. Szerokość tak zaprojektowanej przepławki wynosić będzie w górnym odcinku ok. 15 m i rozszerzać się będzie w dolnej części do ok. 19 m. Przestrzenie wewnątrz basenów zostaną wypełnione klinowanym narzutem kamiennym. W dolnej części bystrotoku oraz w niecce wypadowej część głazów zostanie obniżona tworząc tzw. koryto małej wody koncentrujące przepływy przy niskich stanach. 12 PRZYWRÓCENIE DROŻNOŚCI KORYTARZA EKOLOGICZNEGO RZEKI WISŁOKI I JEJ DOPŁYWÓW

13 Rampa kamienna w miejscowości Gorlice, w km rzeki Ropy Fot. 19. Stopień w centrum Gorlic. W ścisłym centrum miasta Gorlice, przy moście drogi krajowej nr 28, znajduje się próg betonowy o wysokości piętrzenia 1,1 m. Koryto rzeki Ropa na tym odcinku jest uregulowane, o szerokości 27 m. Planuje się udrożnienie bariery migracyjnej poprzez wykonanie rampy kamiennej (pochylni) z nieregularnie rozmieszczonymi głazami na długości 51 m. Głazy zwiększą Rys. 9. Projektowana rampa kamienna w m. Gorlice w km rzeki Ropy szorstkość dna oraz spowodują podpiętrzenie wody, tworząc dogodne warunki do migracji organizmów wodnych. W centralnej części przepławki zostanie wytworzone tzw. koryto małej wody, koncentrujące przepływy przy niżówkach. Spadek dna zaprojektowano w stosunku 1:40. Niecka wypadowa urządzenia zostanie wykonana z przeciwspadkiem oraz zakończona gurtem z wykształconym wycięciem w przelewie. Bystrze kamienne w m. Ropica Polska, w km rzeki Ropy Fot. 20. Bariera migracyjna w Ropicy Polskiej, w km rzeki Ropy. Istniejąca bariera migracyjna to stopień ujęcia wody dla potrzeb wodociągu komunalnego miasta Gorlice. Stopień zbudowany jest z progu betonowego o wysokości 0,9 m oraz progu i gurtu dennego wykonanych z ściany szczelnej typu Larsen. Całkowita różnica wysokości pomiędzy dolnym i górnym stanowiskiem do pokonania przez ryby wynosi 5 m. Obiekt nie posiada urządzenia służącego migracji ryb. Udrożnienie obiektu zakłada przebudowę istniejącego, podwójnego stopnia na przepławkę dla ryb o długości 113 m w formie połączonego bystrza kamiennego z bystrotokiem kaskadowym. Konstrukcja przepławki oparta będzie na podbudowie betonowej. Przy prawym brzegu zostanie wykonany POIS /09 raport końcowy Rys. 10. Bystrze kamienne w m. Ropica Polska rozkład prędkości średnich przy przepływie SNQ (1,10 m 3 /s). bystrotok kaskadowy, składający się z basenów wykonanych z wzajemnie klinowanych głazów, ułożonych w kaskadę. Niektóre głazy zostaną obniżone (lub zastąpione mniejszymi kamieniami) tak, aby wytworzyć koncentrację strumienia wody przy niskich przepływach. Pomiędzy głazami zaprojektowano szczeliny, umożliwiające migrację ryb. Lewa część przepławki zostanie wykonana w formie bystrza kamiennego, składającego się z nieregularnie ułożonych głazów, z przestrzeniami pomiędzy nimi w formie luźnego narzutu kamiennego. Bystrze ułożone zostanie ze spadkiem podłużnym ok. 1:25. Obie części przepławki zakończone zostaną podwójnym gurtem z głazów narzutowych, ułożonym na całej szerokości koryta, z obniżonym przelewem koncentrującym. 13

14 Działanie: Częściowe odtworzenie żwirowych siedlisk dla litofilnych gatunków ryb na odcinku Wisłoki od jazu w Mokrzcu do m. Pustków Fot. 21. Stanowisko w Dębicy przed wykonaniem inwestycji (2011 r.). Obszar objęty przedmiotowymi działaniami obejmował odcinek rzeki Wisłoki na terenie powiatu dębickiego pomiędzy miejscowościami Mokrzec i Pustków. Prace prowadzone były na 10-ciu stanowiskach rzeki Wisłoki. Wybór każdego z nich poprzedzony został szczegółową analizą. Lokalizację odcinka objętego projektem oraz rozmieszczenia poszczególnych stanowisk przedstawiono na rys. 11. Fot. 22. Stanowisko w Lipinach przed wykonaniem inwestycji (2011 r.). Dla każdego ze stanowisk zaproponowano rozwiązania, których celem było odtworzenie tarlisk, bazując na zaawansowanym modelowaniu matematycznym. W efekcie wyznaczono potencjalny rozkład tarlisk dla każdego z dziesięciu analizowanych stanowisk. Na Rys. 12. i Rys. 13. przedstawiono fragment siatki obliczeniowej oraz mapy potencjalnego rozkładu tarlisk. Rys. 12. Siatka obliczeniowa dla wyznaczania siedlisk. Rys. 11. Lokalizacja odcinka objętego projektem. Rys. 13. Mapy potencjalnego rozkładu tarlisk. 14 PRZYWRÓCENIE DROŻNOŚCI KORYTARZA EKOLOGICZNEGO RZEKI WISŁOKI I JEJ DOPŁYWÓW

15 Rys. 14. Przykładowy rysunek przedstawiający struktury ułożenia głazów w korycie Wisłoki. Ostatecznie w wyniku prac analitycznych ustalono, iż działania mające na celu odtworzenie siedlisk dla ryb obejmą ułożenie głazów w korycie, dozowanie żwiru w celu zapewnienia odpowiedniego substratu żwirowego dla ryb (tzw. karmienie rzeki ) oraz umożliwienie kontrolowanej erozji bocznej (czyli rozmycie brzegów rzeki). Wybór działań na poszczególnych odcinkach Wisłoki zależał od kształtu przekroju, materiału dennego oraz warunków przepływu wody. Czynniki te wpływały na możliwości odtworzenia siedlisk dla poszczególnych gatunków ryb. Efekty tych prac w postaci struktury ułożenia głazów na wybranych odcinkach Wisłoki od jazu w Mokrzcu do miejscowości Pustków przedstawiono na rysunkach oraz mapach zasadniczych. Przykładowy rysunek i mapę zamieszczono na Rys. 14 i Rys. 15. W oparciu o wykonane wcześniej analizy sporządzono projekt wykonawczy dla każdego ze stanowisk, a następnie bazując na rozwiązaniach projektowych wykonano prace budowlane. W wytypowanych odcinkach do koryta Wisłoki został wsypany żwir o granulacji 4-8 cm w ilości ok m 3. Materiał umieszczany był w postaci poprzecznych i podłużnych pryzm. Rys. 15. Mapa zasadnicza z naniesionymi strukturami ułożenia głazów i miejscami sypania żwiru w korycie Wisłoki. Dodatkowo w korycie rzeki Wisłoki, na wspomnianych stanowiskach ułożono wielkogabarytowe głazy w różnych konfiguracjach (ażurowe, grupowe, deflektory) w celu zróżnicowania warunków przepływu wody. W ramach działania zakupionych zostało siedemnaście działek, o łącznej powierzchni 7,28 ha znajdujących się, w obrębie potencjalnej, aktywnej bocznej erozji brzegów. Prace Fot. 23. Głazy umieszczone w korycie Wisłoki. Fot. 24. Efekt działania głazów w korycie Wisłoki. POIS /09 raport końcowy 15

16 Fot. 25. Stanowisko w Dębicy po wykonaniu inwestycji (2014 r.). powyższe zostały objęte monitoringiem, którego wyniki potwierdzają zainicjowaną poprawę warunków hydromorfologicznych w korycie Wisłoki. Jednolite w wielu odcinkach koryto przekształciło się w układ różnych typów siedlisk Fot. 26. Stanowisko w Lipinach po wykonaniu inwestycji (2014 r.). zmieniających się wraz ze zmianą przepływu. Odcinek Wisłoki, objęty oddziaływaniem przeprowadzonych prac, to 70 ha powierzchnia siedlisk wykorzystywanych przez litofilne gatunki ryb. Tab. 2. Działania dla odtworzenia warunków siedliskowych ryb na odcinku rzeki Wisłoki. Nr Km Lokalizacja Warunki morfodynamiczne Rumowisko [m] Objętość żwiru [m 3 ] Sposób dozowania Objętość głazów [m 3 ] Ułożenie głazów Erozja boczna Obj. głazów i żwiru do bud. deflektorów [m 3 ] poniżej jazu w Mokrzcu rejon mostu w Pilźnie poniżej rurociagu, Lipiny rejon boiska sportowego, Podgrodzie, Chotowa ujście Ostrej, Dębica, Latoszyn, Grabiny poniżej stopnia,dębica, Straszęcin łacha przy ujściu Grabinki (Czarnej), Dębica, Zawierzbie rejon wylotu z oczyszczalni ścieków, Dębica, Zawierzbie w sąsiedztwie ul. Wiśniowej, Dębica, Żyraków poniżej mostu, Brzeźnica, Bobrowa bystrze-ploso, zróżnicowane szerokie, jednorodne ploso, przegłębienie bystrze-ploso, zróżnicowane bystrze-ploso, zróżnicowane zbystrzenie, zróżnicowane ploso, przegłębienie koryto szerokie, jednorodne bystrze-ploso, zróżnicowane koryto szerokie, jednorodne 0,04-0, warstwa + pryzma 28 ażurowe + grupowe 0,06-0, pryzma 25 ażurowe + grupowe 0,06-0, pryzma 43 grupowe - 0,04-0, pryzma 30 ażurowe + grupowe 0,04-0, pryzma 23 ażurowe + grupowe 0,04-0, warstwa + pryzma 22 grupowe - 0,06-0, pryzma 55 grupowe - 0,06-0, pryzma 20 deflektory ażurowe 0,04-0, pryzma 42 ażurowe + grupowe 0,06-0, pryzma 35 deflektory ażurowe PRZYWRÓCENIE DROŻNOŚCI KORYTARZA EKOLOGICZNEGO RZEKI WISŁOKI I JEJ DOPŁYWÓW

17 Działanie: Przeprowadzenie zarybień rybami dwuśrodowiskowymi: łososiem i certą Działania zarybieniowe, które miały na celu ocenę stanu ekologicznego cieków i ich przydatności do przyszłych działań restytucyjnych populacji wymarłych ryb wędrownych łososia atlantyckiego i certy, prowadzone były wielotorowo. Pierwszym, podstawowym elementem było wytypowanie, na podstawie oceny eksperckiej i wcześniejszych badań ichtiofaunistycznych, fragmentów rzek i potoków w dorzeczu Wisłoki, do których, regularnie, przez trzy kolejne lata trwania projektu, wprowadzano odpowiednią, liczbę materiału zarybieniowego łososia atlantyckiego i certy. Łosoś atlantycki był wprowadzany w formie wylęgu nieżerującego w górnej (górskiej) części dorzecza Wisłoki wczesna wiosną. W przypadku certy, materiał zarybieniowy stanowił narybek jesienny, którym zarybiano Wisłokę i jeden z jej dopływów wczesną jesienią. Kolejnym elementem zadania było przeprowadzanie badań (odłowów) monitoringowych, których zadaniem było oszacowanie stopnia przeżywalności łososia i certy po zarybieniach oraz określenie stopnia ich dyspersji w zarybianym cieku oraz kierunków migracji. W przypadku łososia atlantyckiego uzyskane wyniki stanowiły podstawę do stworzenia rankingu przydatności poszczególnych fragmentów Wisłoki oraz poszczególnych jej dopływów do przyszłych, zakrojonych na szeroką skalę działań restytucyjnych. Trzecim elementem zadania był monitoring genetyczny materiału zarybieniowego obu gatunków. Próbki do badan genetycznych pobierano przed zarybieniem, jak również pobierano je od osobników odłowionych z rzek w trakcie badań przeżywalności i dyspersji. Zakres prac związanych z tematem zarybień łososiem atlantyckim i monitoringiem efektów zarybień obejmował 6 podstawowych działań. Ich wykonawcą był Okręg PZW w Krośnie, który na potrzeby projektu dokonał: 1. Zamówienia, zakupu i transportu ikry łososia z dzikich ryb wstępujących na tarło do rzeki Wisły i Drwęcy oraz zamówienie w PPH AQUAMAR Miastko ikry łososia z ryb hodowlanych. 2. Przygotowania wylęgarni Ośrodka Zarybieniowego w Wołkowyji do inkubacji ikry łososia. 3. Inkubacji ikry i podchowu wylęgu w wylęgarni Ośrodka Zarybieniowego w Wołkowyji. 4. Wytypowania miejsc do zarybień wylęgiem łososia. 5. Transportu wylęgu i zarybienia wytypowanych miejsc w dorzeczu Wisłoki. 6. Odłowów monitoringowych po sześciu i dwunastu miesiącach po każdym zarybieniu. Punkty zarybienia wybrano w miejscach spełniających wymagania tarliska łososia (umiarkowany nurt, dno żwirowo-kamieniste, najlepiej na granicy plosa i bystrza, optymalnie zacienione). Wybór miejsc do zarybień był dokonany na bazie opinii eksperckiej i konsultowany z kierownikiem projektu oraz koordynatorem naukowym. Szkolenie osób prowadzących zarybienia polegało głównie na ustaleniu ilości wylęgu przypadającego do zarybienia na daną osobę oraz ilości miejsc gdzie wylęg ma być wypuszczony. Informowano także pracowników o specyficznych zasadach zarybiania. Podyktowane było to drastycznie różną metodyką zarybień wylęgiem łososia w stosunku do przeprowadzanych na bieżąco akcji zarybieniowych innymi gatunkami ryb. Akcje zarybieniowe przebiegły sprawnie i bez nieprzewidzianych komplikacji. Wcześnie rano rozpoczynano pakowanie wylęgu ze zresorbowanym w ok % woreczkiem żółtkowym. Do worków pakowano od 1700 do 3000 sztuk wylęgu łososia. Po aklimatyzacji do wody zarybianego cieku wylęg był wpuszczany w grupach po kilkadziesiąt kilkaset szt. imitując grupy wylęgu z jednego gniazda łososia. Łącznie w latach wypuszczono w dorzeczu Wisłoki odpowiednio: , oraz szt. wylęgu łososia atlantyckiego. Szczegóły odnośnie stanowisk i dawek zarybieniowych przedstawiono w tabeli 3. Kolejnym etapem prac były zakrojone na szeroką skalę odłowy monitoringowe zarybianych odcinków cieków oraz rejonów rzek poniżej zarybień w celu określenia stopnia przeżywalności do stadium parr 0+ i 1+ (6 i 12 mcy po zarybieniu) i zasięgu dyspersji/migracji w dół cieków. Badania monitoringowe przeprowadzono wiosną i jesienią w latach Odłowów dokonano za pomocą 1-2 agregatów połowowych klasyczną metodą jednokrotnego przejścia pod prąd. Na stanowiskach położonych w środkowym biegu Wisłoki i Jasiołki (rzeki powyżej 10 m szerokości) badania prowadzono za pomocą dwóch agregatów (2 elektrody). Na dopływach oraz na stanowiskach zlokalizowanych w źródliskowych partiach Wisłoki i Jasiołki (cieki o szerokości od 2 do 8 m) odłowy prowadzono za pomocą jednego agregatu. Minimalna długość stanowiska połowowego wynosiła Fot. 27. Liczenie i ważenie wylęgu łososia przed zarybieniem. Wylęgarnia w Wołkowyji, kwiecień (Fot. P. Konieczny) POIS /09 raport końcowy 17

18 Fot. 28. Aklimatyzacja wylęgu łososia w wodach Wisłoki tuż przed zarybieniem. (Fot. T. Mikołajczyk). 150 m, co biorąc pod uwagę szerokość strefy połowu (5 m), daje minimalną powierzchnię obławianą ok m 2 na jedno stanowisko. W latach odłowiono łącznie 400 szt. łososia. Stwierdzono wyraźną różnicę w liczbie złowionych ryb pomiędzy odłowami wiosennymi a jesiennymi. W odłowach wiosennych (ryby roczne) złowiono zaledwie 2 szt. łososia. Natomiast w odłowach jesiennych (ryby półroczne) złowiono 398 szt. Ryby największe (do 14 cm lt.) znajdowano w ciekach dużych. W ciekach małych i płytkich ryby były znacznie mniejszych rozmiarów (średnio ok. 10 cm). Na podstawie uzyskanych wyników oszacowano przeżywalność wylęgu łososia do stadium narybku jesiennego. Do oszacowania użyto następujące mierzalne (stwierdzone) parametry: Fot. 29. Rozprowadzanie wylęgu łososia wzdłuż Wisłoki. Kwiecień (Fot. T. Mikołajczyk). 1. Ilość wpuszczonego na wiosnę wylęgu. 2. Długość zarybionego odcinka danego cieku. 3. Stwierdzoną (na podstawie corocznych badań/odłowów) przybliżoną dyspersję ryb. 4. Ilość odłowionych łososi na stanowisku. 5. Długość stanowiska odłowowego. W obliczeniach przyjęto również a priori założenia odnośnie skuteczności tzw. pierwszego przejścia przy połowach agregatowych w zależności od ilości elektrod i szerokości cieku (w zależności od wielkości cieku skuteczność ta wynosiła od 50 do 80%). W zależności od miejsca odłowu przeżywalność wylęgu łososia do stadium narybku jesiennego wyniosła od 0 do 2,16%. Tab. 3. Zarybienie wylęgiem łososia zlewni Wisłoki, Jasiołki i Ropy w latach Zlewnia Rzeka Lokalizacja Ilość wylęgu (szt.) Długość zarybionego odcinka (m) Ilość wylęgu (szt.) Długość zarybionego odcinka (m) Ilość wylęgu (szt.) Długość zarybionego odcinka (m) Ryjak odc. przyujściowy Zlewnia Wisłoki Wisłoka Świątkowa Mała Wisłoka Polany Wilsznia Polany Iwelka Toki Kłopotnica Pielgrzymka Zlewnia Jasiołki Zlewnia Ropy Panna Tylawa Jasiołka Wola Niżna Libuszanka Lipniki Sękówka Bodaki SUMA Ogółem szt 18 PRZYWRÓCENIE DROŻNOŚCI KORYTARZA EKOLOGICZNEGO RZEKI WISŁOKI I JEJ DOPŁYWÓW

19 Najwyższą przeżywalność zanotowano w większych ciekach Wisłoce i Jasiołce, średnią w Kłopotnicy, Wilszni, Pannie i Iwelce. W trzech zarybianych potokach Libuszance, Sękówce i Ryjaku nie stwierdzono narybku łososi. Wyniki przedstawiające średnią przeżywalność w ciągu 3 lat trwania projektu na poszczególnych stanowiskach (ciekach) przedstawiono na rys. 16. Praktycznie zerowe wyniki monitoringu wiosennego (12 mcy po zarybieniu) spowodowane były prawdopodobnie bardzo dużą dyspersją ryb w Wisłoce i podjęciem intensywnej migracji w dół cieku. Wpływ na zaistnienie takiej sytuacji miała również bardzo niska liczba łososi użytych w zarybieniach. Zakres prac związanych z tematem zarybień certą i monitoringiem efektów zarybień obejmował 6 podstawowych działań. Ich wykonawcą był Okręg PZW w Rzeszowie, który na potrzeby projektu: 1. Utrzymywał stado tarłowe certy w ilości minimum 200 szt. 2. Przeprowadzał sztuczne tarło na bazie tarlaków własnych jak również tarlaków certy pozyskanych z Wisłoki. 3. Dokonał podchowu narybku certy w stawach narybkowych do stadium narybku jesiennego. 4. Pobierał materiał biologiczny do badań genetycznych w postaci skrawków płetw konserwowanych w etanolu. 5. Dokonywał zarybień wód rzeki Wisłoki i Tuszymki narybkiem certy. 6. Przeprowadzał elektropołowy kontrolne Wisłoki i Tuszymki w celu oceny przeżywalności oraz stopnia i kierunków dyspersji. Hodowla stada tarłowego certy (od stadium narybkowego do tarlaków) na potrzeby projektu, miała miejsce w Ośrodku Zarybieniowym PZW w Dobrzechowie. Tarlaki certy przetrzymywano w dwóch specjalnie przystosowanych do wymagań certy, długich i wąskich stawach o powierzchni 256 m² każdy. Osobniki certy hodowane w Ośrodku Zarybieniowym w Dobrzechowie były karmione paszą granulowaną, dostosowana do wielkości i wieku ryb w ilości 1,5% łącznej masy ciała w ciągu dnia. Wisłoka Polany Wisłoka Światkowa M. Jasiołka Kłopotnica Wilsznia Rys. 16. Średnia przeżywalność łososi po 6 miesiącach od zarybienia na poszczególnych stanowiskach/ciekach na przestrzeni trwania projektu Tarlaki certy były indywidualnie poznakowane znaczkami PIT. Sztuczne tarło certy przeprowadzano pod koniec maja na podstawie systemu krzyżowań zaleconego przez Instytut Biochemii i Biofizyki PAN w Warszawie. Uzyskany w wyniku sztucznego tarła odpowiednio dobranych par rodzicielskich wylęg certy obsadzano na przełomie maja i czerwca do specjalnych stawów narybkowych. W tabeli nr. 4 przedstawiono sumaryczne ilości wylęgu certy, którym obsadzano stawy narybkowe. Tab.4. Ilość wylęgu certy użytego do obsadzenia stawów w poszczególnych latach trwania projektu. Rok Ilość certy [szt] W trakcie hodowli w latach nie stwierdzono problemów epidemiologicznych, a sam proces hodowli narybku przebiegał pomyślnie. Hodowlę za każdym razem kończono uzyskując żądaną ilość certy tj. minimum szt. narybku jesiennego w bardzo dobrej kondycji i stanie zdrowotnym. Przed zarybieniem pobrano materiał do badań genetycznych Panna Iwelka Libuszanka Sękówka Ryjak Fot. 30. Odłowy monitoringowe łososi w górnej części Wisłoki. Myscowa, wrzesień (Fot. T. Mikołajczyk). Fot. 31. Egzemplarze narybku łososia złowione w Wisłoce sześć miesięcy po zarybieniu. (Fot. T. Mikołajczyk). POIS /09 raport końcowy 19

20 Fot. 32. Narybek łososia z rzeki Kłopotnica (dopływ Wisłoki) złowiony sześć miesięcy po zarybieniu. (Fot. T. Mikołajczyk). (skrawki płetw), który konserwowano w probówkach z etanolem 96% i przesyłano do dalszych analiz do Instytutu Biochemii i Biofizyki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Odłów stawów z narybkiem jesiennym certy odbywał się za każdym razem w połowie września. Ilości, średnią i całkowitą masę odłowionych cert w poszczególnych latach trwania projektu przedstawiono w tabeli 5. Tab.5. Ilość i średnia masa odłowionego narybku jesiennego certy przeznaczonego do zarybień Wisłoki. Rok Ilość [szt.] Średnia masa [g] 1,3 0,8 0,8 0,8 i 1,25 Masa całkowita [kg] ,8 Zarybień wybranych odcinków rzeki Wisłoki i Tuszymki narybkiem jesiennym certy dokonywano wczesną jesienią. Wypuszczany narybek aklimatyzowano do wód rzeki Wisłoki i rozprowadzano na odpowiednio długim odcinku rzeki. Ryby były wprowadzane do Wisłoki na stanowiskach zlokalizowanych w okolicy następujących miejscowości: Brzostek, Przeczyca, Bielowy, Pilzno, Brzeźnica, Pustków, Przecław, Żyraków, Dębica, Mielec, a także na dopływie Wisłoki rzece Tuszymce w miejscowościach Zdżary i Ocieka. Łącznie w latach do wód rzeki Wisłoki i Tuszymki wpuszczono sztuk narybku jesiennego certy o łącznej masie 931,6 kg. Łączna powierzchnia zarybianych corocznie wód to około m 2 (67 ha). Pierwsze badania kontrolne Wisłoki (odłowy agregatowe) mające na celu przeprowadzenie oceny przeżywalności oraz stopnia i kierunków dyspersji certy przeprowadzono w czerwcu 2012 roku. Kolejne badania przeprowadzono w dniu 26 września 2012 r. po zarybieniu rzeki Wisłoki certą. Odłowy przeprowadzono na stanowiskach w Dębicy, Brzeźnicy, Pustkowie i Mielcu. W trakcie obu w/w badań nie stwierdzono Fot. 33. Pobór prób biologicznych do badań genetycznych od odłowionych łososi. Rzeka Jasiołka, wrzesień (Fot. T. Mikołajczyk). obecności narybku certy. Brak pozytywnych wyników obu przeprowadzonych odłowów kontrolnych był związany prawdopodobnie z bardzo silnym rozproszeniem się certy na dużej powierzchni Wisłoki, która w miejscu zarybień jest szeroka na 40 do 60 m. Zaistniała sytuacja spowodowała modyfikację działań zarybieniowych poprzez włączenie do projektu zarybień i monitoringu dopływu Wisłoki Tuszymki, która ze względu na swoje gabaryty nadawała się idealnie do przeprowadzenia skutecznych elektropołowów. W dniach od 19 września do 13 listopada 2013 r. dokonano łącznie 8 odłowów którymi objęto 5 stanowisk na rzece Tuszymce. Podsumowując zachowanie się ryb w tym okresie można stwierdzić, że przez pierwsze 1-2 doby po zarybieniu certy trzymały się miejsc w których je wypuszczono. W kolejnych dniach ryby zajęły w rzece odpowiadające im nisze, bardzo szybko rozpoczęły żerowanie. Najczęściej można było je spotkać w typowych miejscach w których grupuje się narybek w tego typu rzece tj. w miejscach ocienionych o wolniejszym i głębszym nurcie wody. Maksymalny zasięg dyspersji ryb w górę biegu rzeki Tuszymki to 150 metrów (ewentualna migracja w górę rzeki utrudniona przez tamę zbudowaną przez bobry). W dół biegu rzeki ostatnie certy stwierdzono około 2 kilometrów od miejsca zarybienia, na granicy cofki progu piętrzącego wodę dla młyna w Ociece. Nie udało się złowić cert poniżej tej lokalizacji, co jednoznacznie wskazuje na to, że stojąca woda cofki młyna stanowi barierę behawioralną dla migrujących w dół cieku cert. Doświadczenia z 2013 r. na rzece Tuszymce wykazały, że w celu wyeliminowania negatywnego oddziaływania stagnującej wody cofki na jazie piętrzącym młyna w Ociece ryby należy wpuścić poniżej tego piętrzenia. We wrześniu 2013 r. certy wpuszczono do rzeki Tuszymki poniżej progu piętrzącego w odległości ok. 13 km od ujścia Tuszymki do Wisłoki. Wyznaczono 8 stanowisk monitoringowych rozmieszczonych na całej długości rzeki i jedno stanowisko na rzece Wisłoce poniżej ujścia Tuszymki. Stanowiska te odławiano regularnie co kilka dni przez okres miesiąca. Podobnie jak w roku 2012 przez pierwsze 20 PRZYWRÓCENIE DROŻNOŚCI KORYTARZA EKOLOGICZNEGO RZEKI WISŁOKI I JEJ DOPŁYWÓW

21 Fot. 34. Aklimatyzacja narybku certy przed zarybieniem rzeki Tuszymki. (Fot. T. Mikołajczyk). 1-2 doby po zarybieniu certy trzymały się miejsc, w których je wypuszczono, jednocześnie stopniowo rozpoczęły wędrować w dół rzeki podejmując żerowanie. Po około miesiącu od zarybienia pojedyncze osobniki zaobserwowano w przyujściowym odcinku Tuszymki, co należy uznać za fakt przedostania się ryb do Wisłoki. Nie udało się potwierdzić obecności ryb w samej Wisłoce, najprawdopodobniej z powodu zbyt dużego rozproszenia się narybku w dużej i głębokiej rzece. Uzyskane wyniki wskazują na to, że narybek certy dobrze aklimatyzuje się do warunków naturalnych, podejmuje szybko żerowanie i podejmuje oczekiwaną migracje w dół rzeki. Fot. 35. Odłowy kontrolne rzeki Tuszymki. (Fot. A. Kowalik). Przeprowadzone prace zarybieniowe oraz zakrojone na dużą skalę i jedne z pierwszych w Polsce badania monitoringowe przeżywalności ryb po zarybieniach wykazały, że w dorzeczu Wisłoki istnieje potencjał do przeprowadzenia działań restytucyjnych łososia atlantyckiego i certy. Wskazuje to na zachowanie przez Wisłokę dobrego stanu siedlisk i jakości wody niezbędnych do zapewnienia pełnego cyklu życiowego w/w gatunków ryb. Otwarcie korytarza ekologicznego rzeki Wisłoki dla swobodnej migracji ryb stworzy więc możliwość odtworzenia naturalnych, samorozradzających się populacji tych ryb. Działanie: Zarządzanie, informacja i promocja. W wyniku przeprowadzonego przetargu nieograniczonego nadzór nad zarządzaniem projektem oraz całością działań promocyjnych przejął Zakład Badań Ekologicznych. W pierwszym okresie realizacji zadań promocyjnych powstała strona internetowa Projektu (korekowisloka.pl), zaprojektowano jego logo oraz wydano broszurę informacyjną. Podsumowaniem tych prac było seminarium oficjalnie otwierające Projekt (Kraków, 7 grudnia 2012 r.), w którym wzięło udział 67 osób. Na bieżąco prowadzono obsługę projektu, w tym sprawowana była koordynacja nad całością prac związanych z realizacją projektu, ich jakością i terminowością. Na dalszym etapie wykonano i zamontowano tymczasowe tablice informacyjne; przy modernizowanych dwóch stopniach w m. Jasło (wiosna 2013 r.) oraz na początku i końcu odcinka koryta Wisłoki objętego zadaniem Częściowe odtworzenie żwirowych siedlisk dla litofilnych gatunków ryb na odcinku Wisłoki od jazu w Mokrzcu do m. Pustków. Od czerwca 2013 r. rozpoczęto również coroczne spotkania ze społecznością lokalną w miejscowościach Jasło i Dębica. W sumie do końca trwania projektu odbyły się trzy cykle takich dwudniowych spotkań (2013, 2014, 2015 r.), podczas których prezentowano postępy realizacji prac, dyskutowano nad ideą Projektu oraz jego wynikami. Na bieżąco aktualizowano stronę www, a działania w przestrzeni internetowej wzmocniono poprzez dodatkową stronę w serwisie Facebook POIS /09 raport końcowy 21