RAPORT KOŃCOWY. Handel zagraniczny oraz bezpośrednie inwestycje zagraniczne w województwie podkarpackim w latach

Transkrypt

1 RAPORT KOŃCOWY Handel zagraniczny oraz bezpośrednie inwestycje zagraniczne w województwie podkarpackim w latach Zamawiający: Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego Wykonawca: Zachodniopomorska Pracownia Badawcza Marta Rzeczkowska-Owczarek Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 1

2 Handel zagraniczny oraz bezpośrednie inwestycje zagraniczne w województwie podkarpackim w latach Opracował zespół pod kierownictwem dr Marty Rzeczkowskiej-Owczarek Konsultacja naukowa oraz opracowanie prognozy handlu zagranicznego: prof. nadzw. dr hab. Bogusław Ślusarczyk dr Władysława Jastrzębska dr inż. Jerzy Słowik Szczecin, wrzesień 2014 r. 2

3 SPIS TREŚCI 1. WYKAZ SKRÓTÓW WPROWADZENIE STRESZCZENIE... 6 SUMMARY METODOLOGIA BADANIA I ŹRÓDŁA DANYCH HANDEL ZAGRANICZNY W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM NA TLE POLSKI I INNYCH WOJEWÓDZTW PODSTAWOWE INFORMACJE CHARAKTERYSTYKA EKSPORTU CHARAKTERYSTYKA IMPORTU SALDO HANDLU ZAGRANICZNEGO ZRÓŻNICOWANIE PRZESTRZENNE HANDLU ZAGRANICZNEGO W WOJEWÓDZTWIE CHARAKTERYSTYKA HANDLU PRZYGRANICZNEGO I JEGO ZNACZENIE CHARAKTERYSTYKA HANDLU Z UKRAINĄ PROGNOZY HANDLU ZAGRANICZNEGO W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM BEZPOŚREDNIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM ATRAKCYJNOŚĆ INWESTYCYJNA WIELKOŚĆ I STRUKTURA INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH ZRÓŻNICOWANIE PRZESTRZENNE OCENA DZIAŁAŃ PODEJMOWANYCH W WOJEWÓDZTWIE DZIAŁANIA W ZAKRESIE WSPIERANIA EKSPORTU DZIAŁANIA W ZAKRESIE PODNOSZENIA ATRAKCYJNOŚCI INWESTYCYJNEJ PODSUMOWANIE WRAZ Z ANALIZĄ SWOT WNIOSKI I REKOMENDACJE ANEKS Case study Bibliografia Spis tabel Spis wykresów Spis map Spis rysunków

4 1. WYKAZ SKRÓTÓW BDL CAWI COI COIE EFTA GUS IOB IBnGR JST PAIiIZ PKB Bank Danych Lokalnych GUS kwestionariusz ankiety internetowej (Computer Assisted Web Interview) Centrum Obsługi Inwestora Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (European Free Trade Association) Główny Urząd Statystyczny Instytucje otoczenia biznesu Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Jednostka samorządu terytorialnego Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A. Produkt Krajowy Brutto PO RPW Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej RARR Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. RPO WP Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego SSE SSI UE WNP WPHiI Specjalna strefa ekonomiczna wywiad częściowo ustrukturyzowany (Semi-structured Interview) Unia Europejska Wspólnota Niepodległych Państw Wydział Promocji Handlu i Inwestycji Ambasad i Konsulatów RP 4

5 2. WPROWADZENIE Handel zagraniczny i bezpośrednie inwestycje zagraniczne odgrywają znaczącą rolę w tworzeniu regionalnego i krajowego PKB. Rozwój i funkcjonowanie handlu zagranicznego ma zasadniczy wpływ na poziom życia w danym państwie, dzięki niemu i stałej wymianie surowców, kruszców, towarów rolniczych, przemysłowych a także dóbr kooperacyjnych, państwa posiadają odpowiedni i niezbędny zasób produktów potrzebnych dla ich prawidłowego funkcjonowania. Istnieją różne rodzaje współpracy zagranicznej. Wyróżnia się obrót towarowy, w którego skład wchodzą: import, eksport, reeksport towarami a także obrót "niewidzialny" - jest to dochód pochodzący głównie z turystyki, usług transportowych, pocztowych, telekomunikacyjnych, bankowych. Wartość łączna eksportu i importu w ciągu roku składa się na bilans handlowy danego kraju. Handel zagraniczny stwarza możliwość korzystania z wielu rożnych usług, kupowania towarów po konkurencyjnych cenach przy szerokiej skali dostarczonych dóbr dla konsumentów. Badania na potrzeby niniejszego raportu zostały przeprowadzone przez Zachodniopomorską Pracownię Badawczą w okresie czerwiec-sierpień 2014 r. Zakres terytorialny badania objął województwo podkarpackie w skali szczegółowej oraz pozostałe województwa w skali ogólnej w celu dokonania porównań z resztą kraju. Analiza objęła przede wszystkim lata Celami szczegółowymi były: 1) diagnoza stanu handlu zagranicznego w województwie podkarpackim (eksport, import, saldo); 2) analiza eksportu w województwie podkarpackim na tle innych województw oraz kraju; 3) charakterystyka eksportu w województwie podkarpackim (struktura towarowa, branżowa, geograficzna - kierunki eksportu), w tym w układzie podregionów NUTS 3 i powiatów NUTS 4; 4) przedstawienie grupy najważniejszych produktów eksportowych produkowanych na terenie województwa podkarpackiego; 5) przedstawienie listy 200 największych eksporterów w województwie podkarpackim; 6) charakterystyka importu w województwie podkarpackim (struktura towarowa, branżowa, struktura geograficzna, źródła importu); 7) intensywność międzynarodowych powiązań handlowych przedsiębiorstw funkcjonujących na terenie województwa podkarpackiego w porównaniu do innych województw; 8) określenie wielkości, pochodzenia, struktury (kapitałowej oraz greenfield/brownfield), rozmieszczenia przestrzennego w województwie bezpośrednich inwestycji zagranicznych; 9) wartość i struktura współpracy firm z województwa z Ukrainą; 10) znaczenie handlu przygranicznego województwa podkarpackiego z Ukrainą; 11) ocena działań realizowanych przez samorząd województwa i inne instytucje/podmioty oraz ich efektów w podniesieniu atrakcyjności inwestycyjnej województwa, przyciągania inwestorów zagranicznych; 12) sformułowanie wniosków i rekomendacji dla Zarządu Województwa w zakresie zintensyfikowania działalności eksportowej przedsiębiorstw oraz poprawy atrakcyjności inwestycyjnej Podkarpackiego. 5

6 3. STRESZCZENIE Badania na potrzeby niniejszego raportu zostały przeprowadzone przez Zachodniopomorską Pracownię Badawczą w okresie czerwiec-sierpień 2014 r. Zakres terytorialny badania objął województwo podkarpackie w skali szczegółowej oraz pozostałe województwa w skali ogólnej w celu dokonania porównań z resztą kraju. Analiza objęła przede wszystkim lata Celami szczegółowymi były m.in.: diagnoza stanu handlu zagranicznego w województwie podkarpackim (eksport, import, saldo), analiza eksportu województwa podkarpackiego na tle innych województw oraz kraju, charakterystyka eksportu i importu w województwie podkarpackim, określenie wielkości, pochodzenia, struktury (kapitałowej oraz greenfield/brownfield), a także rozmieszczenia przestrzennego w województwie bezpośrednich inwestycji zagranicznych. W ramach badania zastosowano przede wszystkim analizę danych zastanych, a główne źródła informacji stanowiły dane pochodzące z Izby Celnej w Warszawie oraz Głównego Urzędu Statystycznego. Poza analizą desk research, w badaniu wykorzystano technikę CAWI, SSI, wywiady pogłębione oraz wywiady eksperckie, analizę taksonomiczną, benchmarking, panel ekspertów, prognozowanie heurystyczne. PODKARPACKIE NA TLE POZOSTAŁYCH WOJEWÓDZTW W latach wartość polskiego eksportu wyraźnie rosła, podobnie było w województwie podkarpackim, które w roku 2013 wygenerowało wartość eksportu rzędu mln złotych. W roku 2013, województwo plasowało się na 8. miejscu pod tym względem (udział w wysokości 3,2%), wyprzedzając pozostałe województwa Polski Wschodniej. Niezmiennie od roku 2010, największy udział w eksporcie krajowym mają województwa: mazowieckie, śląskie, dolnośląskie i wielkopolskie. Natomiast pod względem wartości importu województwo podkarpackie zajęło miejsce 9., importując towary na poziomie ponad 14 mld zł (2013 r.). Czołówka importerów jest podobna jak przy eksporcie, najmniej importują przedsiębiorcy z województw Polski Wschodniej. Udział podkarpackiego w generowaniu krajowego importu wyniósł 2,4%, a liderem w tej kategorii jest również województwo mazowieckie, którego udział w krajowym imporcie przekracza 30%. Eksport w przeliczeniu na jednego mieszkańca podkarpackiego jest niższy niż średnia w kraju, zapewniając województwu 9. miejsce. Najwyższą wartość eksportu per capita, bliską 24 tys. zł, generuje województwo dolnośląskie. Wartość importu per capita, z kwotą zł, plasuje województwo podkarpackie w rankingu regionów jeszcze niżej. Liczba importerów w podkarpackim w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców daje województwu 13. miejsce w kraju, zaś eksporterów 11. Liczba podmiotów gospodarki narodowej w województwie podkarpackim również plasuje województwo poniżej średniej dla kraju. Jednak już udział eksporterów w tych podmiotach ogółem jest korzystny i wynosi 1,2%. Liczba importerów, jak i eksporterów z kapitałem zagranicznym, zapewnia województwu podkarpackiemu 12. miejsce w kraju i stanowi tak w pierwszym, jak i drugim przypadku 2% takich podmiotów w kraju. Województwo stosunkowo słabo uczestniczy w generowaniu krajowej wymiany handlowej z zagranicą, jednak porównując rok 2010 do 2013 zauważamy wzrost ich wartości. EKSPORT Analiza eksportu do krajów kluczowych dla województwa pokazuje udział na poziomie 3,0% w eksporcie krajowym do Niemiec, ale już w eksporcie do Stanów Zjednoczonych województwo podkarpackie jest liderem, z udziałem przekraczającym 25,5%. W skali całego kraju udział 6

7 podkarpackiego eksportu zaznacza się najwyraźniej w grupie pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe uczestniczącego w ich krajowym eksporcie na poziomie 5,43%. Największą siłą eksportową w latach charakteryzowało się miasto Rzeszów, a w dalszej kolejności powiaty mielecki, stalowowolski i rzeszowski. Te cztery regiony generowały 54% eksportu województwa podkarpackiego. Najmniejszą siłą eksportową dysponują powiaty leski i lubaczowski. Niemal we wszystkich powiatach województwa podkarpackiego zaobserwować można systematyczny wzrost wartości eksportu w latach Jedynie w dwóch powiatach wartość ta spadła (w powiecie dębickim i łańcuckim). W badanym okresie, znacznym wahaniom podlegał eksport do krajów spoza UE. W powiecie brzozowskim w 2011 r. wartość eksportu wzrosła o 37% w porównaniu do roku 2010, po czym w 2012 spadła o 42%, by w kolejnym roku wzrosnąć, tym razem o 8%. Duże wahania wartości eksportu następowały również w powiecie bieszczadzkim, zaś pozostałe powiaty cechował stały i dynamiczny wzrost wartości eksportu do krajów spoza UE (od kilkudziesięciu do kilkuset procent). Podkarpacki eksport w latach był zdominowany przez cztery grupy towarowe, które generowały ponad 3/4 wartości eksportu: maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych. Największa wartość eksportu w całym analizowanym okresie była generowana przez sprzedaż produktów z grupy reaktory jądrowe, kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne; ich części i była dwa razy wyższa od wartości eksportu produktów znajdujących się na drugiej pozycji - pojazdy nieszynowe oraz ich części i akcesoria. Kluczowe dla najwięcej eksportującego miasta Rzeszów (jak i powiatu rzeszowskiego) są towary z grupy maszyny i urządzenia mechaniczne Województwo podkarpackie eksportowało towary do wielu krajów świata i co roku widoczna była ekspansja w tym zakresie, gdyż ich liczba systematycznie rosła, od 148 w 2010 r. poprzez 155 w 2011 i 159 w 2012, do 162 krajów w 2013 r. Czynniki ograniczające potencjał eksportowy można podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne. Wśród tych pierwszych znajdują się m.in. słaba dostępność komunikacyjna oraz niedostateczny stan techniczny infrastruktury drogowej i kolejowej, niski i wewnętrznie zróżnicowany poziom rozwoju gospodarczego poszczególnych podregionów NUTS 3, niski potencjał i brak przygotowania przedsiębiorstw sektora MSP do prowadzania sprzedaży zagranicznej. Przykładowe czynniki zewnętrzne to niekorzystne warunki prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce, problemy ze znajdowaniem wiarygodnych partnerów biznesowych za granicą, wysokie koszty dostosowania do wymogów rynków zagranicznych, w tym koszty otrzymania certyfikatów jakości i pozwoleń. Głównymi atutami województwa, mogącymi sprzyjać działalności eksportowej, są np. rozwijający się przemysł lotniczy, silnie rozwinięty przemysł farmaceutyczny, informatyczny i spożywczy, duże połacie lasów (czyniące województwo istotnym dostawcą drewna), wyższe niż w większości województw nakłady na działalność badawczo-rozwojową w sektorze przedsiębiorstw (5. miejsce w kraju z kwotą 460,4 mln zł w roku 2012). 7

8 W pierwszej dziesiątce największych eksporterów województwa w roku 2013 znalazły się: Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o., MTU Aero Engines Sp. z o.o., Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego PZL- Rzeszów S.A., Uniwheels Production, Federal-Mogul Gorzyce, Borgwarner Sp. z o. o., Kirchoff Polska, Hamilton Sundstrands Poland Sp. z o.o, Sanockie Zakłady Przemysłu Gumowego STOMIL SANOK S.A. i Thoni Alutec Sp. z o.o. Biorąc pod uwagę rozmieszczenie przestrzenne największych eksporterów roku 2013 liderami są Mielec oraz Rzeszów. W toku badania wyszczególniono perspektywiczne branże dla eksportu, są to: przemył rolnospożywczy i rolnictwo ekologiczne, przemysł lotniczy, przemysł maszynowy, branża chemiczna i farmaceutyczna, przemysł gumowy, przemysł drzewny i meblarski, przemysł IT/ICT i turystyka. IMPORT Kluczowe znaczenie w działalności importowej województwa podkarpackiego mają kraje UE. Krajem generującym najwyższą wartość importu, w latach , były Niemcy. Na kolejnych miejscach znalazły się państwa spoza Unii Europejskiej - Stany Zjednoczone oraz Chiny. W roku 2013, pod względem importu, na tle województwa znacząco wyróżniały się miasto Rzeszów oraz powiat rzeszowski jako jedyne wygenerowały wartość importu przekraczającą 2 mld złotych. Wartość importu rosła niemal we wszystkich grupach towarowych. Największą dynamiką wzrostu cechowała się wartość zakupu broni i amunicji, pereł naturalnych lub hodowlanych, dzieł sztuki, przedmiotów kolekcjonerskich i antyków, kamieni szlachetnych lub półszlachetnych oraz gotowych artykułów spożywczych. Województwo importowało towary z wielu krajów świata i co roku ich liczba wzrastała. Podkarpackie raczej w niewielkim stopniu partycypowało w imporcie krajowym. W największym stopniu region uczestniczył w imporcie drewna i wyrobów z drewna (8,1%). W czołówce państw, z którymi podkarpaccy przedsiębiorcy utrzymują współpracę importową (biorąc pod uwagę sumaryczną wartość importu w badanym okresie) znajdą się: Niemcy, USA, Ukraina, Francja, Czechy, Słowacja, Włochy, Chiny, Holandia i Belgia. SALDO I HANDEL WEWNĄTRZGAŁĘZIOWY Województwo osiągnęło dodatni wynik w wymianie z zagranicą, tym samym lokując się na 3. miejscu w rankingu województw. Nadwyżka wyniosła 6,6 mld zł. Jednostki terytorialne cechujące się deficytem w handlu zagranicznym utrzymywały ujemny wynik we wszystkich analizowanych latach, a te osiągające nadwyżkę w bilansie handlowym z zagranicą, wykazywały dodatnie saldo w kolejnych latach. Analiza wielkości handlu wewnątrzgałęziowego w województwie podkarpackim, wskazuje jego duże znaczenie dla gospodarki regionu. Szczególnie dużą wartość nominalną mają towary zakwalifikowane do grup maszyny i urządzenia mechaniczne, metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych. W niektórych grupach cały, bądź niemal cały, handel ma charakter wewnątrzgałęziowy. Taka sytuacja dotyczy artykułów z żeliwa lub stali, a także mięsa i podrobów jadalnych, pozostałych konfekcjonowanych artykułów włókienniczych. HANDEL PRZYGRANICZNY Szacunkowa wartość zakupionych w Polsce towarów i usług przez cudzoziemców przekraczających zewnętrzną granicę Unii Europejskiej w 2013 r. wyniosła 8,2 mld zł, natomiast wydatki poniesione za granicą przez Polaków, w tym okresie, wyniosły 698,4 mln zł. Wydatki poniesione w Polsce przez 8

9 cudzoziemców, przekraczających granicę w województwie podkarpackim w 2013 r., stanowiły 11,9% w porównaniu z wartością sprzedaży na eksport podmiotów z tego województwa. Najwięcej cudzoziemcy wydali na zakup towarów i usług w odległości do 30 km od granicy. Zdecydowana większość osób wyjeżdża za granicę i powraca do kraju w ciągu dnia. Średnio jeden cudzoziemiec przekraczający granicę polsko-ukraińską na terenie województwa podkarpackiego wydał w 2013 r. 620,17 zł. ATRAKCYJNOŚĆ INWESTYCYJNA Województwo podkarpackie osiągnęło niskie pozycje w polskim rankingu w kontekście wybranych czynników (według badań Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową). Zdecydowanie przoduje ono pod względem bezpieczeństwa powszechnego, korzystna sytuacja ma miejsce także w odniesieniu do zasobów i kosztów pracy. Najsłabiej natomiast wypadło w kategorii dostępności transportowej, nisko oceniono także aktywność województwa wobec inwestorów. Syntetyczny wskaźnik atrakcyjności inwestycyjnej województwa podkarpackiego najniższy był w roku 2011, w kolejnych latach nastąpiła niewielka poprawa, nie zmieniając jednak pozycji Podkarpackiego w rankingu 16 województw. Na poziomie podregionów, IBnGR oceniał atrakcyjność w trzech kategoriach: atrakcyjności dla działalności przemysłowej, usługowej oraz dla działalności zaawansowanej technologicznie. Jeżeli chodzi o działalność przemysłową to wysoki wskaźnik wystąpił w podregionach tarnobrzeskim i rzeszowskim, choć żaden z podregionów województwa nie znalazł się wśród tych o najwyższym stopniu atrakcyjności. Najbardziej atrakcyjnymi, zdaniem ekspertów SGH, powiatami województwa podkarpackiego są przede wszystkim powiaty: grodzkie (Rzeszów, Krosno, Przemyśl, Tarnobrzeg), stalowowolski (zwłaszcza dla sekcji G handel i naprawy); tarnobrzeski; kolbuszowski (zwłaszcza dla sekcji M działalność profesjonalna, naukowa i techniczna); leski (zwłaszcza dla sekcji I turystyka i gastronomia). Wśród mocnych stron województwa wskazuje się m.in. zasoby pracy, infrastrukturę społeczną, innowacyjność oraz nakłady inwestycyjne, zaś wśród słabych stron infrastrukturę techniczną, rynek, administrację i produktywność pracy. INWESTYCJE ZAGRANICZNE Liczba podmiotów z kapitałem zagranicznym plasuje podkarpackie na 12. miejscu w kraju. Znacznie lepiej, bo z 9. Pozycją, wypada w rankingu liczby pracujących. Nakłady na nowe środki trwałe w wartościach bezwzględnych są zbliżone do poziomu osiąganego w województwie zachodniopomorskim, mimo że kapitał zarówno podstawowy, jak i zagraniczny w zachodniopomorskim jest dwa razy wyższy. Struktura kapitału podstawowego wskazuje na relatywnie większe w porównaniu do pozostałych województw znaczenie kapitału zagranicznego w finansowaniu podmiotów. Jego udział przekracza 92%, przy najwyższym w kraju równym 96,4%. Największa liczba pracujących, ponad 78%, skoncentrowana była w podmiotach dużych, zatrudniających co najmniej 250 osób. Podobna zależność dotyczyła też innych województw, przy czym średnia dla kraju wyniosła 71%. Liczba podmiotów z kapitałem zagranicznym w województwie podkarpackim w 2012 r., która dała zatrudnienie osobom, wyniosła 427. W 2012 r. w województwie najwyższą wartość kapitału bliską 600 mln zł, zaangażowały Niemcy. Duże znaczenie w finansowaniu podkarpackich podmiotów ma też Francja. W niewielkim stopniu, w porównaniu do innych województw, w inwestycjach bezpośrednich uczestniczy Hiszpania. Wartość napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do województwa podkarpackiego w 2010 r. 9

10 wyniosła 161 mln euro i uplasowała województwo na miejscu 9. Zdecydowana liczba największych firm zagranicznych w województwie, to przedsiębiorstwa z sektora przemysłowego. Największa liczba podmiotów z kapitałem zagranicznym cechowała podregion rzeszowski, następnie tarnobrzeski. W 2011 niekwestionowanym liderem było miasto Rzeszów, które dwukrotnie przewyższało liczbą tych podmiotów powiat znajdujący się na drugiej pozycji tj. powiat mielecki. W Rzeszowie funkcjonują takie przedsiębiorstwa jak: Zelmer S.A. GK, ICN Polfa Rzeszów S.A., Zakład Metalurgiczny WSK Rzeszów Sp. z o.o. czy Pratt & Whitney AeroPower Rzeszów. Największy wzrost w zakresie liczby zagranicznych inwestorów odnotowało m. Przemyśl w roku 2011 było ich 33, natomiast w roku 2012 już 45. Pod względem kapitału zagranicznego przypadającego na 1 mieszkańca powiatu liderem był powiat mielecki, gdzie wartość ta zarówno w roku 2011 wynosiła prawie 6 tys. złotych, natomiast rok później wzrosła do prawie 6,8 tys. złotych. DZIAŁANIA PROEKSPORTOWE Województwo podkarpackie dysponuje bogatym wachlarzem działań i instrumentów, ukierunkowanych na rozwój eksportu. W województwie funkcjonują instytucje otoczenia biznesu (izby gospodarcze, stowarzyszenia, inkubatory przedsiębiorczości), oferujące przedsiębiorcom wsparcie m.in. w postaci szkoleń, usług informacyjnych i doradczych. Na dużą uwagę zasługują klastry branżowe, a wśród nich wizytówka województwa Dolina Lotnicza, skupiająca 80 przedsiębiorstw przemysłu lotniczego oraz otoczenia naukowo-badawczego. Poza tym funkcjonuje Podkarpacki Klaster Energii Odnawialnej, Wschodni Klaster Informatyczny, Stowarzyszenie KOM-CAST, Klaster Przetwórstwa Tworzyw Sztucznych POLIGEN oraz Klaster Spawalniczy KLASTAL. Instytucją, której działalność opiera się stricte na rozwoju działalności eksportu, jest Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów, które zlokalizowane jest w Rzeszowskiej Agencji Rozwoju Regionalnego S.A. COIE świadczy przedsiębiorcom bezpłatne usługi o charakterze informacyjnym w zakresie prowadzenia działalności eksportowej (usługa pro-eksport) i inwestycyjnej poza granicami kraju (usługa pro-biz). Podkarpaccy przedsiębiorcy mogą ubiegać się o środki finansowe w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego na lata , Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej, a także Funduszu Promocji Lokalnego Eksportu. Biorąc pod uwagę dostępne instrumenty wsparcia oraz potrzeby eksporterów, na temat których informacje można znaleźć w opracowaniach tematycznych, należy stwierdzić, że zakres oferowanego wsparcia odpowiada zgłaszanym potrzebom. DZIAŁANIA PROINWESTYCYJNE Dostępnością ofert inwestycyjnych w województwie podkarpackim administruje, podobnie jak w innych regionach, Centrum Obsługi Inwestorów. Na dzień 17 marca 2014 r. w bazie ofert inwestycyjnych Centrum Obsługi Inwestora województwa podkarpackiego znajdowały się 333 oferty (w tym 284 oferty typu greenfield oraz 49 ofert typu brownfield). W ramach instrumentów ukierunkowanych proinwestycyjnie województwo podkarpackie, jako jedno z pięciu województw, uczestniczy w działaniach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej. Na terenie województwa podkarpackiego funkcjonują 2 specjalne strefy ekonomiczne: Specjalna Strefa Ekonomiczna Euro Park Mielec oraz Tarnobrzeska Specjalna Strefa Ekonomiczna EURO-PARK WISŁOSAN. Ponadto, tak jak pozostałe województwa, Podkarpackie ma możliwość korzystania z pomocy zagranicznych Wydziałów Promocji Handlu i Inwestycji oraz Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A. 10

11 SUMMARY The research for the purpose of this report was conducted by the West Pomeranian Research Company during the period from June to August The territorial scope of the research covered the Subcarpathian Province at a detailed scale as well as the other provinces at an overall scale - in order to compare the analysed region with the rest of the country. The study mainly covered the years Its specific objectives included: the diagnosis of the foreign trade in the Subcarpathian Province (export, import, balance), the analysis of its exports compared with other provinces and the country as a whole, the characterisation of its exports and imports, description of the size, origin, structure (capital as well as greenfield/brownfield) and spatial distribution of the foreign direct investments in the Province. The research was primarily based on secondary data analysis and the data was collected mainly from the Customs Chamber in Warsaw and the Central Statistical Office. Apart from desk research, the study was carried out with the use of such research methods as: CAWI, SSI, in-depth interviews, expert interviews, taxonomic analysis, benchmarking, expert panel and heuristic forecasting. THE SUBCARPATHIAN PROVINCE COMPARED WITH THE OTHER PROVINCES In the years , the value of Polish exports experienced a distinct rise. The same happened in the Subcarpathian Province, which in 2013 generated an export value of PLN 19,152 million. In 2013 the Province ranked 8th in this respect (share of 3.2%) and was ahead of the other provinces in Eastern Poland. Since 2010 the following provinces has invariably had the biggest share in Polish exports: Masovian, Silesian, Lower Silesian and Greater Poland. In terms of import value the Subcarpathian Province does not rank lower than 9th either, importing goods worth PLN 14 billion (in 2013). The top of the importer ranking is owned by the same provinces, which rank highest with regard to export. Only the Lower Silesian Province experienced a slight movement in hierarchy and ranks fifth on this list. The provinces of Eastern Poland show the lowest level of involvement in imports. The share of Subcarpathian Province in generating Polish imports was 2,4%. The Masovian Province holds lead in this category as well and its share in Polish imports exceeds 30%. Export per capita in the Subcarpathian Province is lower than national average, making the region rank 9th. The highest export value per capita, which nearly amounts to PLN 24 thousand, is generated by the Lower Silesian Province. The value of import per capita in the Subcarpathian Province, which stands at PLN 6 551, makes it come even lower in the ranking. The number of importers in the Subcarpathian Province per 10 thousand inhabitants allows the region to rank 13th in the country and in terms of the number of exporters 11th. The Province ranks lower than national average also with respect to the number of national economic entities. However, the share of exporters in those entities can be perceived as favourable, amounting to 1.2%. The number of importers as well as the number of exporters with foreign capital make the Subcarpathian Province rank 12th in Poland and in both cases they constitute 2% of such entities in the country. The region is not particularly involved in generating Poland s foreign trade exchange; yet, comparing the value of foreign trade exchange of the Subcarpathian Province in 2010 with its value in 2013, one could notice that it did increase. 11

12 EXPORT The analysis of the Subcarpathian Province s exports to key countries shows that its share in national exports to Germany stands at 3.0%; yet, in terms of exports to the United States, the Subcarpathian Province holds the lead with a share exceeding 25.5%. The region is primarily involved in exporting vehicles, aircraft, vessels and associated transport equipment, which accounts for 5.43% of the national exports. In the years the major exporter in the Province was the city of Rzeszów, followed by the Mielec, Stalowa Wola and Rzeszów counties. Those four counties generated 54% of the Subcarpathian Province s exports. The counties of Lesko and Lubaczów have the lowest export potential in the region. Almost all counties of the Subcarpathian Province showed a systematic increase in export value in the years except for Dębica and Łańcut counties, which experienced a fall. The value of export to non-eu countries varied greatly within the analysed period. In Brzozów County it rose by 37% in 2011 compared with 2010, then in 2012 it fell by 42% and in 2013 it increased again, this time by 8%. The Bieszczady County s exports proved similarly unstable; however, the other counties showed a constant and dynamic increase in value of export to non-eu countries, ranging from several dozen to several hundred percent. In the years the exports of the Subcarpathian Province were dominated by four product groups, which accounted for over 3/4 of the overall export value: - machinery and mechanical appliances; electrical equipment and parts thereof; sound recorders and reproducers, television image and sound recorders and reproducers, and parts and accessories of such articles; - vehicles, aircraft, vessels and associated transport equipment; - plastics and articles thereof; rubber and articles thereof; - base metals and articles of base metals. The highest export value within the whole analysed period was generated by the products classified under nuclear reactors, boilers, machinery and mechanical appliances and parts thereof and it was twice as high as the export value of products ranking second vehicles other than railway or tramway rolling stock, and parts and accessories thereof. Machinery and mechanical appliances constitute the key export products of the Province s export leader the city of Rzeszów (as well as of the Rzeszów County) The Subcarpathian Province exported goods to several countries all over the world and its expansion was ongoing as the number of the countries grew systematically, from 148 in 2010, through 155 in 2011 and 159 in 2012, to 162 countries in The factors negatively affecting export potential can be divided into internal and external ones. The first group encompasses such inhibitors as poor accessibility, inadequate technical state of the road and rail infrastructure, low and varying levels of economic development among the NUTS III subregions, low potential and the SME s lack of preparation to trade cross-border. The external factors include unfavourable business environment, difficulties in finding credible foreign business partners and high costs of adjustment to the foreign markets requirements (e.g. costs resulting from obtaining quality certificates and permits). The main advantages of the Province, which could positively affect its exports, are among others its growing aviation industry, well-developed pharmaceutical, IT and food industries, large tracts of 12

13 woodland, which make the region an important timber supplier, and higher than in most other provinces outlays on research and development activity in the enterprise sector (5th rank in the country with the amount of PLN million in 2012). The 2013 top ten exporters of the Subcarpathian Province included: Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o. (Polish Aviation Works), MTU Aero Engines Sp. z o.o., Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego PZL- Rzeszów S.A. (transport equipment factory), Uniwheels Production, Federal-Mogul Gorzyce, Borgwarner Sp. z o. o., Kirchoff Polska, Hamilton Sundstrands Poland Sp. z o.o, Sanockie Zakłady Przemysłu Gumowego STOMIL SANOK S.A. (rubber industry factory) and Thoni Alutec Sp. z o.o. Taking into account the spatial distribution, the 2013 leading exporters were Mielec and Rzeszów. During the course of the research it was possible to specify the industries which may prove beneficial to the development of the Province s exports. They include: agri-food industry and organic farming, aviation, machine, chemical, pharmaceutical, rubber, woodworking and furniture, IT/ICT industries and tourism. IMPORT The EU countries are crucial to the imports of the Subcarpathian Province. In the years Germany was the import source, which generated the highest import value. It was followed by the United States and China. In 2013 the city of Rzeszów and the Rzeszów County performed particularly well in terms of imports comparing to the Province as a whole they were the only ones to generate import value exceeding PLN 2 billion. The value of import rose in almost all product groups. The most dynamic growth was seen in the following groups: arms and munitions, natural and cultured pearls, works of art, collectors items or antiques, precious or semi-precious stones and ready-to-eat food. The region imported goods from several countries all over the world and their number increased every year. The Subcarpathian Province partakes in the country s imports only to a small extent. It has the biggest share in importing timber and timber products (8.1%). Among the top ten countries, which cooperate with the Subcarpathian entrepreneurs in terms of import (taking into account the total value of import in ), are: Germany, the USA, Ukraine, France, the Czech Republic, Slovakia, Italy, China, Slovakia, Italy, Netherlands and Belgium. BALANCE AND THE INTRA-INDUSTRY TRADE The Subcarpathian Province achieved positive results in foreign exchange, ranking 3rd among the other provinces, with a surplus of PLN 6.6 billion. Those territorial units, which typically had deficit, maintained negative results during the whole analysed period while those obtaining foreign trade surpluses showed a positive balance in the following years. The analysis of the intra-industry trade in the Subcarpathian Province indicated that it is of considerable significance to the region s economy. Products classified under machinery and mechanical appliances as well as base metals and products of base metals have exceptionally high nominal value. Some groups are entirely or almost entirely based on the intra-industry trade. This concerns products from iron and steel as well as meats and edible meat offal and other textile madeup articles. 13

14 BORDER TRADE The estimated value of products and services bought in Poland by foreigners crossing the EU external border amounted to PLN 8.2 billion in 2013 while the expenses incurred by Polish people abroad in the same year came to PLN million. The expenditure made in Poland by foreigners crossing the border in the Subcarpathian Province in 2013 made up 11.9% comparing with the export value generated by business entities from the Province. The foreigners spent the most money buying goods and services within 30 km from the border. The vast majority of people enter and leave Poland within one day. In 2013 every foreigner crossing the Polish-Ukrainian border in the Subcarpathian Province spent on average PLN INVESTMENT ATTRACTIVENESS The Subcarpathian Province ranked low in Poland in terms of selected factors (according to the research conducted by the Gdańsk Institute for Market Economics - IBnGR). It clearly holds the lead with respect to common security. Moreover, its labour resources and costs can also be perceived as favourable. The biggest disadvantage of the Province is poor transport accessibility. The region s activity with regard to investors was rated low as well. The synthetic investment attractiveness index of the Subcarpathian Province performed poorly in 2011 but it improved in the following years, not affecting, however, the region s rank among the other provinces. At the subregional level the IBnGR assessed the region s attractiveness concentrating on three areas of activity: industrial activity, services activity and technologically advanced activity. The Tarnobrzeg and Rzeszów subregions had a high index in terms of the industrial activity but neither of the Province s subregions was among the highest-rated. According to the experts from the Warsaw School of Economics (SGH), the following Subcarpathian counties can be viewed as the most attractive: townships (Rzeszów, Krosno, Przemyśl, Tarnobrzeg); Stalowa Wola County (mainly section G - trade and repairs); Tarnobrzeg County; Kolbuszowa County (mainly section M professional, scientific and technical activities); Lesko County (mainly section I tourism and catering). The region s advantages include among others labour resources, social infrastructure, innovativeness and investment outlays and its disadvantages are technical infrastructure, market, administration and labour productivity. FOREIGN INVESTMENTS The number of entities with foreign capital makes the Subcarpathian Province rank 12th in Poland but it performs much better (9th) in terms of the number of persons employed. New fixed capital formation in absolute terms is similar to the one of the West Pomeranian Province although both the share and foreign capitals in this region are twice as high as in the Subcarpathian Province. The analysis of the share capital structure indicates that, comparing with other provinces, the foreign capital has a relatively greater significance for the funding of entities: its share exceeds 92% while the national highest equals 96.4%. The greatest number of persons, over 78%, was employed in large entities with at least 250 employees. A similar correlation was also observed in other provinces and the national average stood at 71%. In 2012 there were 427 entities with foreign capital in the Subcarpathian Province, which provided employment for people. The largest capital (nearly PLN 600 million) was invested by Germany. The Subcarpathian entities are also significantly financed 14

15 by France while Spain s participation in direct investments, in comparison to other provinces, is quite limited. In 2012 the value of foreign direct investment flows to the Subcarpathian Province reached EUR 161 million, which made the region rank 9th. The vast majority of the largest foreign enterprises in the Province belong to the industry sector. The greatest number of entities with foreign capital were located in the Rzeszów subregion, followed by the Tarnobrzeg subregion. In 2011 the city of Rzeszów was an undisputed leader, with a number of entities that was double the number of entities registered in the Mielec County, which ranked second in this respect. There are several enterprises operating in Rzeszów such as: Zelmer S.A. GK, ICN Polfa Rzeszów S.A., Zakład Metalurgiczny WSK Rzeszów Sp. z o.o. (metallurgical plant) and Pratt & Whitney AeroPower Rzeszów. The highest increase in the number of foreign investors was observed in the city of Przemyśl from 33 in 2011 to 45 in Taking into consideration the value of foreign capital per capita, the Mielec County held the lead with foreign capital in the amount of PLN 6 thousand, which one year later rose to PLN 6.8 thousand. PRO-EXPORT ACTIVITIES There is a wide range of activities and instruments in the Subcarpathian Province used to foster export development. There are also several business environment institutions (BEIs: chambers of commerce, associations, business incubator centres), which aim at supporting entrepreneurs by providing training as well as information and advisory services. One should pay particular attention to the existing industry clusters, especially to the Province s business card the Aviation Valley which brings together 80 aviation industry as well as scientific and research enterprises. There are various clusters operating within the Subcarpathian Province such as the Subcarpathian Renewable Energy Cluster, the ICT Eastern Cluster, the COM-CAST Association, the Plastics Processing Cluster POLIGEN and the Welding Cluster KLASTAL. One of the institutions which strictly focus on supporting export development is the Investors and Exporters Service Centre (COIE) operating within the Rzeszów Agency for Regional Development. COIE provides entrepreneurs with free information services with regard to exports (pro-export services) and foreign investments (pro-biz services). Subcarpathian entrepreneurs may apply for financial resources within the Regional Operational Programme for the Subcarpathian Province , the Operational Programme Development of Eastern Poland and the Local Export Promotion Fund. Taking into consideration the available support instruments as well as the expectations of the exporters (information on which can be found in thematic papers), one can come to the conclusion that the support provided within the Subcarpathian Province meets the needs expressed by the concerned parties. PRO-INVESTMENT ACTIVITIES The Investor Service Centre is the institution responsible for managing the availability of investment offers in the Subcarpathian Province (as is the case with the other provinces). As of 17 March 2014, there were 333 offers in the investment offer database of the Subcarpathian Investor Service Centre 15

16 (including 284 greenfield and 49 brownfield offers). One of the pro-investment instruments used by the Subcarpathian Province (and four other provinces) consists in taking part in the activities of the Operational Programme Development of Eastern Poland. There are two special economic zones within the region the Special Economic Zone Euro-Park Mielec and Tarnobrzeg Special Economic Zone Euro-Park Wisłosan. Furthermore, the Subcarpathian Province (and all the other provinces) has the opportunity to use the assistance of the foreign Trade and Investment Promotion Sections and the Polish Information and Foreign Investment Agency. 16

17 4. METODOLOGIA BADANIA I ŹRÓDŁA DANYCH Kompleksowość zagadnienia, którego dotyczyło badanie, wymagała zastosowania zarówno ilościowych, jak i jakościowych metod badawczych. Dane pozyskane w toku badań ilościowych, umożliwiły przede wszystkim realizację metody kartograficznej oraz analizy porównawczej. Mnogość źródeł danych, a czasem brak możliwości ich porównania, wymagał z kolei podjęcia działań o charakterze jakościowym, które pozwoliły po pierwsze na konfrontację pozyskanych danych zastanych, a po drugie na ich uzupełnienie o informacje niedostępne w formie gotowych ekspertyz i opracowań, których źródłem są osoby na co dzień zajmujące się tematyką handlu zagranicznego i rozwoju gospodarczego regionu. Obok analizy badań jakościowych i ilościowych, uwzględniony został dorobek teoretyczny i empiryczny ekonomii, poprzez zaangażowanie niezależnych od zespołu badawczego oraz Zamawiającego ekspertów. Takie podejście pozwala na zachowanie triangulacji źródeł danych oraz metod i technik badawczych, a także na uchwycenie perspektyw uczestników procesów związanych z handlem zagranicznym oraz inwestowaniem, tj.: eksporterów/importerów działających na terenie województwa czyli podmiotów kluczowych z punktu widzenia handlu zagranicznego odbywającego się w województwie, inwestorów zagranicznych decydujących się na lokowanie inwestycji w podkarpackim, przedstawicieli JST podmiotów mających pośredni wpływ na działania podejmowane przez obie wyżej wskazane grupy, przedstawicieli innych podmiotów, działających na rzecz rozwoju eksportu oraz podnoszenia atrakcyjności inwestycyjnej. Poniżej przedstawiono syntetyczny opis metod i technik zbierania i analizy danych wykorzystanych w celu realizacji niniejszego badania. Analiza desk research Metoda badań społecznych, która zakłada szczegółową analizę istniejących już i dostępnych danych. Badanie to nie jest zatem związane z pozyskiwaniem nowych informacji, a jedynie scalaniem, przetworzeniem i analizą danych rozproszonych dotychczas wśród rozmaitych źródeł. Analiza desk research była prowadzona na każdym etapie badania. Kluczowym źródłem analizy były dane pochodzące z Izby Celnej w Warszawie, oparte na nomenklaturze scalonej (CN), dotyczące importu i eksportu, z uwzględnieniem podziału na województwa (dane dla województwa podkarpackiego z podziałem na NUTS 3 i NUTS 4), partnerów handlowych i przedmiot wymiany, a także dane Banku Danych Lokalnych oraz Urzędu Statystycznego w Rzeszowie. Należy zaznaczyć, że większość zamieszczonych w niniejszym raporcie danych, została opracowana na podstawie materiałów pozyskanych z Izby Celnej w Warszawie w czerwcu 2014 roku (co wynikało z terminu realizacji zlecenia), gdy zestawienia przygotowywane przez tę instytucję za 2013 r. 17

18 nie były jeszcze kompletne (były dostępne tylko dane wstępne). W toku konsultacji z Zamawiającym, które miały miejsce po przekazaniu wstępnej wersji raportu z badania, w sierpniu 2014 r. (gdy Izba Celna dysponowała już danymi pełnymi) dokonano aktualizacji części danych za rok 2013, związanych z pozycją podkarpackiego na tle innych województw. Wykresy (nr: 4., 5., 6., 7., 8., 14., 24., 25.), tabele (nr: 3., 8., 14), rysunki (nr: 1.) oraz mapy (nr: 1., 9.) zawierające dane uaktualnione, zostały opatrzone odpowiednim podpisem. Pozostałe wykorzystane źródła to dane pochodzące z Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego, Specjalnych Stref Ekonomicznych, bezpośrednio od firm, sprawozdania finansowe, oficjalne komunikaty prasowe, informacje ze stron internetowych Ministerstwa Gospodarki, Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Państwowej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych, izb handlowych/gospodarczych, jednostek samorządu terytorialnego województwa podkarpackiego, Wydziałów Promocji Handlu i Inwestycji Ambasad i Konsulatów RP. Szczegółowa bibliografa została zamieszczona na końcu raportu. Technika ilościowa CAWI Wspomagany komputerowo wywiad z wykorzystaniem Internetu. Badanie CAWI zostało przeprowadzone z udziałem przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego z województwa podkarpackiego (na poziomie miasta i powiatu). Minimalny stopień realizacji próby założony w raporcie metodologicznym wynosił 15 JST (z 25), ostatecznie w badaniu udział wzięli przedstawiciele 17 jednostek. Badanie CAWI posłużyło m.in. pozyskaniu opinii respondentów dotyczących czynników podnoszących i ograniczających potencjał eksportowy oraz barier dla inwestorów oraz w zakresie potrzeb przedsiębiorców odnośnie działań pro-eksportowych podejmowanych przez władze województwa. Wywiad częściowo ustrukturyzowany SSI Kwestionariusz wywiadu zawiera pewne wytyczne, jednak daje możliwość pogłębienia wiedzy o interesującym nas zagadnieniu, dzięki zastosowaniu pytań otwartych. W badaniu udział wzięli: przedstawiciele przedsiębiorstw działających na terenie województwa podkarpackiego i prowadzących działalność eksportową/importową 50 wywiadów SSI, przedstawiciele inwestorów/podmiotów z większościowym kapitałem zagranicznym, które dokonały inwestycji na terenie województwa 10 wywiadów SSI. W celu dotarcia do eksporterów zwrócono się do podkarpackiego COIE, z prośbą o przekazanie danych kontaktowych do firm widniejących w rejestrach firm prowadzących działalność eksportową, natomiast 18

19 w przypadku inwestorów, dane kontaktowe były pozyskiwane m.in. ze stron internetowych specjalnych stref ekonomicznych. Wywiad pogłębiony Wywiad pogłębiony opierający się na osobistej lub telefonicznej rozmowie z respondentem, moderowaną przez ankietera zgodnie z określonym scenariuszem wywiadu zawierającym komplet zagadnień do omówienia. W ramach badania przeprowadzono 19 wywiadów, a respondenci zostali podzieleni na trzy grupy: przedstawiciele instytucji działających na szczeblu krajowym, w tym: Ministerstwa Gospodarki Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A. Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur Korporacja Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych S.A. Bank Gospodarstwa Krajowego przedstawiciele instytucji działających na szczeblu regionalnym, w tym m.in.: Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów Przemyska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. Podkarpacka Izba Gospodarcza przedstawiciele Wydziałów Promocji Handlu i Inwestycji, działających przy Ambasadach RP na Ukrainie, w Rosji, Kazachstanie, Wielkiej Brytanii oraz Austrii. Wywiad ekspercki Specyfika tej techniki polega na tym, że respondentami są eksperci w danej dziedzinie. Wywiad prowadzony przez odpowiednio przygotowanego moderatora umożliwia dogłębne poznanie interesujących badacza kwestii i pozyskanie informacji, które nie są dostępne przy zastosowaniu innej techniki (lub pojawia się wątpliwość co do aktualności lub kompletności dostępnych danych). W ramach badania przeprowadzono 3 wywiady eksperckie, w których udział wzięli: prof. nadzw. dr hab. Bogusław Ślusarczyk dr Władysława Jastrzębska dr inż. Jerzy Słowik Analiza taksonomiczna Taksonomiczna Miara Rozwoju Hellwiga (TMR) Podstawowym celem analizy taksonomicznej jest ocena poziomu zróżnicowania obiektów opisanych za pomocą zestawu cech statystycznych oraz określenie skupisk tych obiektów pod względem podobieństwa rozwoju, a także otrzymanie jednorodnych klas obiektów ze względu na charakteryzujące je właściwości. Poza tym, badanie tego 19

20 typu pozwala na ocenę poziomu udziału każdego obiektu w rozwoju całej ich zbiorowości oraz na dokonanie graficznej wizualizacji problemu lub też na określenie spójności, wewnętrznej jednorodności i stabilności otrzymanego grupowania 1. Wykonawca zastosował metodę porządkowania liniowego ze wzorcem, a opisywane obiekty stanowiły powiaty województwa podkarpackiego. Benchmarking (czyli badanie porównawcze lub analiza porównawcza) Polega na ocenie danego zagadnienia poprzez porównanie go z innymi, analogicznymi. Analiza miała na celu po pierwsze porównanie województwa podkarpackiego z innymi regionami Polski, a po drugie zidentyfikowanie rozwiązań z innych regionów Polski, w zakresie działań wspierających rozwój eksportu oraz zwiększających atrakcyjność inwestycyjną regionu (a wybrane działania zostały następnie opisane w ramach dobrych praktyk ). Panel ekspertów Inaczej grupa robocza powołana do celów badania. Panel został przeprowadzony z ekspertami, którzy wzięli udział w badaniu techniką wywiadu eksperckiego. Na korzyść takiego rozwiązania przemawiała przede wszystkim większa motywacja do uczestnictwa w panelu wśród osób, których opinie zostały w jakiś sposób wykorzystane do sformułowania wniosków z badania. Ułatwiło to również organizację panelu (brak konieczności ponownej rekrutacji ekspertów). Prognozowanie heurystyczne Sednem metod heurystycznych jest dochodzenie do nowych rozwiązań poprzez formułowanie hipotez. Wykorzystują one opinie specjalistów oparte tak na intuicji jak, i doświadczeniu, do stworzenia odpowiedniej prognozy. W związku z tym, że prognozowanie heurystyczne opiera się przede wszystkim na wiedzy eksperckiej, było ono jednym z elementów panelu ekspertów. Metoda kartograficzna Technika opierająca się na konstruowaniu map, umożliwiła uporządkowanie geograficznie zebranych danych w podziale na powiaty województwa podkarpackiego, a także przedstawienie województwa na tle reszty kraju. 1 Młodak A. (2006) Analiza taksonomiczna w statystyce regionalnej, Difin, Warszawa 2006 r. 20

21 Case study Technika polegająca na analizie pojedynczych przypadków, badaniu monograficznych grup, instytucji, zbiorowości terytorialnych. Jest to kompletna, szczegółowa analiza wybranego celowo, ze względu na określone kryteria przypadku. W przypadku niniejszego badania, case study, nastawione było na: analizę przypadków przedsiębiorstw, które ulokowały swoje inwestycje w województwie (2 przypadki) wskazanie dobrych praktyk w zakresie działań realizowanych w innych województwach, skierowanych na zwiększenie atrakcyjności inwestycyjnej danego regionu oraz wspieranie działalności eksportowej. Łącznie zrealizowano 4 case study. Technika analizy SWOT Technika oceny pozycji badanego obiektu (jego silnych i słabych stron) na tle szans i zagrożeń ze strony otoczenia, wspomagająca wybór najlepszej strategii działania. Analiza SWOT przygotowana została na podstawie wyników wcześniejszych etapów badania. 21

22 5. HANDEL ZAGRANICZNY W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM NA TLE POLSKI I INNYCH WOJEWÓDZTW PODSTAWOWE INFORMACJE W latach wartość polskiego eksportu wyraźnie rosła. W 2011 r. wartość wywozu osiągnęła 135,2 mld euro, czyli wzrosła o 14,2% w stosunku do roku poprzedniego. W 2012 r. eksport osiągnął poziom 141,9 mld euro, tj. o 4,9% wyższy w porównaniu do wcześniejszego roku, zaś w 2013 r. wartość ta wzrosła o kolejne 6,5% w porównaniu do roku 2012 i wyniosła 152,8 miliarda euro. Zarysowała się więc wyraźna tendencja wzrostowa. W analizowanym okresie wzrastał także import, którego wartość w 2013 roku osiągnęła poziom 155,09 miliarda euro, co oznaczało wzrost o 0,7% w porównaniu do 2012 r., kiedy poziom importu wyniósł 151,8 mld euro i był o 1,0% wyższy niż rok wcześniej (wartość importu w roku ,3 mld euro tj. 14,5% więcej niż w 2010). Wykres 1. Handel zagraniczny w województwie podkarpackim w latach (mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Podobne tendencje widać w handlu zagranicznym województwa podkarpackiego z tym, że dynamika jest znacznie wyższa (wykres 1., tabela 1.). Tabela 1. Dynamika wzrostu wartości eksportu i importu w województwie podkarpackim w latach (mln zł) eksport wartość (mln zł) dynamika wzrostu 24% 5% 12% import wartość (mln zł) dynamika wzrostu 24% 14% 2% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Eksport wykazuje nieprzerwaną tendencję wzrostową choć w 2012 r. nastąpiło dość gwałtowne osłabienie dynamiki wzrostu z 24% w 2011 r. do 5% w 2012 r. Jednak w 2013 r. przyrost sięgnął 12%. Dynamika została wyhamowana przez dostawy wewnątrzwspólnotowe, gdyż eksport poza UE utrzymywał, wprawdzie słabnący, ale wciąż wysoki wzrost od 21% w 2011 r., poprzez 19% w 2012 do 13% w 2013 r. Inaczej wyglądała sytuacja w imporcie tj. wartość importu rosła z roku na rok, jednak przyrosty były coraz niższe i wyniosły 24% w 2011, 14% w 2012 oraz 2% w 2013 r. w porównaniu z wartością importu rok wcześniej. Zmiany in minus w imporcie determinowane są przez spadek nabycia węwnątrzwspólnotowego, gdyż nabycie 22

23 spoza krajów UE wciąż rosło, w 2011 r. było wyższe o 21% w porównaniu z rokiem poprzednim i o 31% wyższe w 2012 w porównaniu do 2011 r. Jednak w 2013 r. dynamika wzrostu została nieco wyhamowana, gdyż poziom nabycia spoza UE przekroczył wartość z roku poprzedniego o ponad 8%. Jednak w przeciwieństwie do sytuacji w krajowym handlu zagranicznym województwo podkarpackie zachowuje dodatnie saldo w handlu z zagranicą na poziomie 3,5 5,4 mld zł rocznie. Odnosząc wartość eksportu do produkcji globalnej 2 województw, podkarpackie w latach , zajmowało 7. pozycję w kraju (wykres 2.). Wykres 2. Eksport w produkcji globalnej województw w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie Handel zagraniczny w Polsce i Małopolsce w 2010, 2011 r. oraz danych GUS To samo miejsce we wspomnianych latach, zajmowało podkarpackie w rankingu województw, biorąc pod uwagę udział eksportu w PKB. Wykres 3. Eksport w PKB województw w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie Handel zagraniczny w Polsce i Małopolsce w 2010, 2011 r. oraz danych GUS 2 Wyroby i usługi rejestrowane w rachunku produkcji, w badanym okresie, będące rezultatem działalności produkcyjnej odbywającej się w jednostkach instytucjonalnych. Źródło: portal informacyjny GUS 23

24 Największy udział w generowaniu krajowego eksportu mają niezmiennie od kilku lat województwa: mazowieckie, śląskie, dolnośląskie, wielkopolskie. Tabela 2. Wartość oraz dynamika zmian wartości eksportu w latach (mln euro) mazowieckie ,8% ,9% ,3% śląskie ,5% ,0% ,8% dolnośląskie ,0% ,7% ,5% wielkopolskie ,2% ,7% ,5% pomorskie ,7% ,0% ,0% małopolskie ,1% ,5% ,0% łódzkie ,8% ,4% ,9% kujawsko-pomorskie ,0% ,6% ,7% zachodniopomorskie ,4% ,8% ,4% PODKARPACKIE ,3% ,3% ,5% lubuskie ,9% ,1% ,2% warmińsko-mazurskie ,3% ,6% ,3% lubelskie ,6% ,1% ,5% opolskie ,9% ,7% ,1% podlaskie ,4% ,4% ,9% świętokrzyskie ,1% ,5% ,4% Źródło: opracowanie własne na podstawie Handel zagraniczny w Polsce i Małopolsce w 2010, 2011, 2012 r. Województwo podkarpackie charakteryzuje się średnią siłą eksportową wartość eksportu województwa wyniosła w 2010 r. 3,3 mld euro, co dało 11. miejsce w kraju. Z kolei wartość importu w 2010 r. osiągnęła poziom 2,4 mld euro generując dodatnie saldo wymiany towarowej województwa z zagranicą w wysokości 0,9 mld euro. W następnym roku wartość eksportu wzrosła o 21,3% przesuwając podkarpackie na 10. miejsce w rankingu województw. W 2012 r. lokata ta została utrzymana, przy nieznacznym wzroście wartości podkarpackiego eksportu, zaś w roku 2013, województwo uplasowało się na miejscu 8., a wartość eksportu wyniosła mln złotych. 24

25 Wykres 4. Udział województwa podkarpackiego w generowaniu krajowego eksportu na tle pozostałych województw w latach (%) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. *Niesklasyfikowane oznacza, że towar lub dana kategoria prezentowana na wykresie nie zawsze była przyporządkowana do konkretnego województwa. Pod względem wartości importu województwo podkarpackie, podobnie jak w przypadku eksportu, nie wychodzi poza miejsce 9., importując towary na poziomie ponad 14 mld złotych (2013 r.). Czołówka importerów jest podobna jak przy eksporcie z tym, że w przypadku importu, zaraz po województwie mazowieckim uplasowało się wielkopolskie (które w 2013 r. było czwartym w kolejności eksporterem w Polsce). Najmniej zaangażowane w import są województwa Polski Wschodniej, widoczna jest jednak wśród nich przewaga podkarpackiego. Z kolei udział województwa w generowaniu krajowego importu jest podobny jak w przypadku eksportu i plasuje województwo na 9. miejscu w kraju (wraz z województwem zachodniopomorskim w obu przypadkach udział w 2013 wyniósł 2,4%). Bezsprzecznym liderem w tej kategorii jest województwo mazowieckie, którego udział w krajowym imporcie przekracza 30%. Dalsze miejsca na liście zajmują analogicznie jak przy eksporcie, województwa: śląskie, wielkopolskie, pomorskie i dolnośląskie. Najmniejszy udział w imporcie mają województwa podlaskie i świętokrzyskie, odpowiednio 1,0 i 0,7%, nieznacznie poziom 1% przekraczają województwa lubelskie i warmińskomazurskie. Tabela 3. Wartość oraz udział województwa podkarpackiego w krajowym eksporcie i imporcie w 2013 r. import eksport Wartość (mln zł) Udział% Wartość (mln zł) Udział% mazowieckie , ,7 śląskie , ,0 dolnośląskie , ,8 wielkopolskie , ,5 pomorskie , ,1 małopolskie , ,9 łódzkie , ,5 kujawsko-pomorskie , ,0 25

26 zachodniopomorskie , ,9 PODKARPACKIE , ,2 lubuskie , ,6 warmińsko-mazurskie , ,8 lubelskie , ,6 opolskie , ,5 podlaskie , ,2 świętokrzyskie , ,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. Eksport w przeliczeniu na jednego mieszkańca podkarpackiego jest niższy niż średnia w kraju zapewniając województwu 9. miejsce w kraju. Najwyższą wartość eksportu per capita, bliską 24 tys. zł generuje województwo dolnośląskie. Porównywana wartość w następnym w kolejności województwie jest dużo niższa i nie przekracza 19,5 tys. zł. Kolejne województwa tj. wielkopolskie, mazowieckie i pomorskie osiągają zbliżoną wartość eksportu per capita. Wykres 5. Import i eksport per capita województwa podkarpackiego na tle pozostałych województw w 2013 r. (zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. Wartość importu per capita plasuje województwo podkarpackie jeszcze niżej w rankingu z kwotą zł. Podkarpackie wyprzedza jedynie warmińsko-mazurskie, podlaskie, lubelskie i świętokrzyskie. Bezkonkurencyjne w tej kategorii jest województwo mazowieckie, z kwotą zł. 26

27 Wykres 6. Liczba eksporterów oraz importerów w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców w województwie podkarpackim na tle pozostałych województw w 2013 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. Wszystkie porównania województwa podkarpackiego plasują je w okolicach 9-10 miejsca, podobnie jest w przypadku liczby eksporterów w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców (wykres 6.). Z kolei liczba importerów w podkarpackim w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców przekracza jedynie liczbę importerów w województwach świętokrzyskim, lubelskim i warmińsko-mazurskim. Otwiera ranking województwo stołeczne, w którym zarówno liczba eksporterów jak i importerów jest najwyższa spośród wszystkich województw. Udział importerów w liczbie mieszkańców znacząco przewyższa poziom w pozostałych województwach. W lubuskim, relatywnie duża liczba eksporterów w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców (6. miejsce), nie zapewnia równie wysokiego miejsca pod względem wartości prowadzonego handlu (miejsce 11.). Liczba podmiotów gospodarki narodowej w województwie podkarpackim także nie jest duża i plasuje województwo poniżej średniej dla kraju. Jednak już udział eksporterów w tych podmiotach ogółem jest korzystny i wynosi 1,2%, podobnie jak w województwach mazowieckim i łódzkim (rysunek 1.). Można powiedzieć, że pod względem tego kryterium województwo podkarpackie zajmuje pierwsze miejsce w kraju ex aequo z mazowieckim i łódzkim. Czołówka województw jest podobna jak w przypadku zestawienia dotyczącego wartości eksportu, choć np. dolnośląskie przy relatywnie niskiej liczbie eksporterów (miejsce 8.) osiąga wysoki poziom eksportu (miejsce 3.), co oznacza, że eksporterzy w dolnośląskim realizują kontrakty o relatywnie dużej wartości. Niższe wskaźniki pojawiają się przy porównaniach importerów. 27

28 Rysunek 1. Udział eksporterów oraz importerów w ogólnej liczbie podmiotów gospodarki narodowej w województwie podkarpackim na tle pozostałych województw w 2013 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. Liczba importerów, jak i eksporterów z kapitałem zagranicznym zapewnia województwu podkarpackiemu 12. miejsce w kraju i stanowi, tak w pierwszym, jak i drugim przypadku 2% takich podmiotów w kraju. Najwięcej, bo 37% importerów z kapitałem zagranicznym, zlokalizowanych jest w województwie mazowieckim, podobnie jak i eksporterów 31%. Dużą ich liczbą cechują się też województwa: śląskie, wielkopolskie i dolnośląskie. Wartość eksportu oraz importu jaką kształtują te podmioty jest również najwyższa w tych województwach. Na uwagę zasługuje fakt, iż podkarpackie mimo mniejszej niż np. w województwie opolskim liczby i eksporterów i importerów, generuje wyższy import i eksport niż wspomniane województwo. Tabela 4. Wartość eksportu i importu oraz liczba podmiotów z kapitałem zagranicznym województwa podkarpackiego na tle kraju i pozostałych regionów w 2012 r. (mln zł) Województwo Import Eksport liczba podmiotów wartość ogółem liczba podmiotów wartość ogółem OGÓŁEM , ,6 Dolnośląskie , ,5 Kujawsko-pomorskie , ,2 Lubelskie , ,3 Lubuskie , ,1 Łódzkie , ,6 Małopolskie , ,0 Mazowieckie , ,3 Opolskie , ,9 Podkarpackie , ,7 Podlaskie , ,3 Pomorskie , ,8 28

29 Śląskie , ,2 Świętokrzyskie , ,5 Warmińsko-mazurskie , ,7 Wielkopolskie , ,3 Zachodniopomorskie , ,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie Wartość importu i eksportu według województw w 2012 r., Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2012 roku, GUS, Warszawa 2013 Województwo stosunkowo słabo uczestniczy w generowaniu krajowej wymiany handlowej z zagranicą, jednak porównując rok 2013 do 2010 zauważamy wzrost wartości eksportu i importu. Należy zwrócić również uwagę na potencjalne możliwości zwiększenia pozycji eksportowej województwa. Dane obrazujące udział eksportu woj. podkarpackiego w produkcie wytworzonym na terenie województwa plasują je na korzystnym miejscu (7.). Korzystnie kształtuje się sytuacja województwa podkarpackiego na tle innych województw Polski Wschodniej, gdyż zarówno pod względem eksportu, jak i importu utrzymuje ono pozycję lidera. Analiza obrotów handlowych i salda bilansu handlowego pozwala na stwierdzenie, że województwo podkarpackie utrzymujące dodatnie saldo przyczynia się do zmniejszenia deficytu bilansu handlowego Polski oraz jednostek terytorialnych generujących ustawicznie deficyt CHARAKTERYSTYKA EKSPORTU Pod względem liczby eksporterów województwo podkarpackie plasuje się w połowie zestawienia na miejscu 8. (mapa 1.). Biorąc jednak pod uwagę także inne wskaźniki objaśniające specyfikę przedsiębiorczości w województwie należy uznać, że dane dotyczące eksporterów w porównaniu do pozostałych województw są korzystne. Liczba podmiotów wpisanych do rejestru REGON daje województwu miejsce 11., ale już liczba eksporterów zapewnia miejsce 8., natomiast importerów miejsce 10. (co przedstawia mapa nr 9). Jak wskazano wcześniej, najkorzystniej wypada Podkarpackie w porównaniu udziału eksporterów w podmiotach ogółem ustępując miejsca jedynie województwom mazowieckiemu i łódzkiemu Mapa 1. Liczba eksporterów w poszczególnych województwach w 2013 r. (rysunek 1.). Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. 3 Źródło: panel ekspertów przeprowadzony w ramach niniejszego badania, uczestnicy panelu: B. Ślusarczyk, W. Jastrzębska, J. Słowik. 29

30 Wykres 7. Udział województwa podkarpackiego w eksporcie do poszczególnych krajów UE w 2013 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. 30

31 Analiza eksportu do krajów kluczowych dla województwa (według danych z sierpnia 2014 r.) pokazuje udział na poziomie 3,0% w eksporcie krajowym do Niemiec, ale już w eksporcie do Stanów Zjednoczonych województwo podkarpackie jest liderem z udziałem przekraczającym 25,5%. W sprzedaży do USA podkarpackie zdystansowało pozostałe województwa, gdyż udział następnego w kolejności województwa 4 pomorskiego wynosi zaledwie 18,3%. Niższy udział ma województwo mazowieckie - 10,2%. Uczestnictwo pozostałych województw kształtuje się na poziomie jednocyfrowym. Ważnym partnerem w eksporcie towarów jest też dla województwa podkarpackiego Ukraina, do której kieruje się 6,6% krajowego eksportu. Wyższy udział ma jedynie województwo mazowieckie 24,2%, śląskie 7,7% oraz wielkopolskie 7,1%. Ponadto podkarpackie kieruje swój eksport do krajów na całym świecie i w wywozie do tych najbardziej egzotycznych często dominuje, np. Anguilla (w 2013 eksportowało tam tylko podkarpackie 25,7% oraz wielkopolskie 74,3%) czy Gwinea Równikowa (37,8% krajowego eksportu w 2013 r.). 4 Formularz Wniosku o udostępnienie danych z Izby Celnej nie uwzględnia kategorii informacji związanych z wielkością przedsiębiorstwa. Nie ma zatem możliwości zidentyfikowania, jakiej wielkości firmy eksportują do poszczególnych krajów. Biorąc jednak pod uwagę wartość eksportu do USA z uwzględnieniem NUTS4, dominują powiaty: mielecki, rzeszowski oraz m. Rzeszów. Uwzględniając listę największych eksporterów, również zdecydowanymi liderami są te powiaty (poza rzeszowskim, ale to tu siedzibę ma MTU Aero Engines, które jest drugim największym eksporterem w województwie). W eksporcie do USA dominuje sektor lotniczy, który jest branżą specyficzną, wymagającą zastosowania wysokich technologii, a co za tym idzie nakładów finansowych. Zatem biorąc pod uwagę wielkość przedsiębiorstw branży lotniczej oraz udział jej produktów w podkarpackim eksporcie, daje to podstawę aby sądzić, że to one (duże przedsiębiorstwa) w znacznym stopniu wpływają na to, że USA jest krajem dominującym w eksporcie. 31

32 Wykres 8. Udział województwa podkarpackiego w krajowym eksporcie poszczególnych grup towarów w 2013 r. (% krajowego eksportu) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. Uwzględniono grupy towarowe, dla których udział woj. podkarpackiego wynosi min. 1%. W skali całego kraju udział podkarpackiego eksportu zaznacza się najwyraźniej w grupie pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe uczestniczącego w ich krajowym eksporcie na poziomie 5,43% (wykres 8.). Bardzo zbliżony udział ma podkarpacki eksport w grupie drewno i wyroby z drewna uczestniczącego w ich krajowym eksporcie na poziomie 5,3%. Nieco niższy udział ma podkarpacki eksport tworzyw sztucznych i wyrobów z nich (4,8%), oraz maszyn i urządzeń mechanicznych (4,3%). Zbliżony udział (po 3,5%) mają perły naturalne lub hodowlane, wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu oraz obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski. (4,3%). Wartość pozostałych grup towarów nie przekracza 3% krajowego eksportu danej grupy towarowej. 32

33 Wyniki analiz zaprezentowane w poniższej tabeli wskazują na istnienie przewagi komparatywnej 5 województwa podkarpackiego w eksporcie do państw WNP 6. Jednak od momentu wstąpienia Polski do UE przewaga ta systematycznie maleje 7, choć jednocześnie nie zaznacza się tendencja wzrostowa w odniesieniu do UE. Osłabianie przewagi komparatywnej w eksporcie do krajów WNP charakteryzuje wszystkie województwa przy niewielkiej tendencji wzrostowej w przypadku UE. Podkarpackie cechuje relatywnie niski wskaźnik przewagi komparatywnej w eksporcie do państw EFTA 8 kształtujący się w latach 2010, 2011 na poziomie odpowiednio 0,53 i 0,36. Tabela 5. Wskaźnik ujawnionej przewagi komparatywnej województw w eksporcie do UE oraz krajów WNP w stosunku do globalnego eksportu województw w latach UE WNP EFTA UE WNP EFTA Dolnośląskie 1,09 0,44 0,69 1,08 0,43 0,52 Kujawsko-pomorskie 1,02 1,08 0,71 1,00 1,22 0,54 Lubelskie 0,88 2,22 0,37 0,93 1,76 0,28 Lubuskie 1,10 0,91 0,60 1,10 0,93 0,46 Łódzkie 0,98 1,67 0,66 0,99 1,59 0,46 Małopolskie 1,04 0,98 0,40 1,02 1,06 0,41 Mazowieckie 0,94 1,72 0,55 0,96 1,58 0,57 Opolskie 1,07 0,49 0,42 1,03 0,46 0,33 Podkarpackie 0,83 1,79 0,53 0,85 1,64 0,36 Podlaskie 0,81 3,63 0,76 0,86 2,94 0,75 Pomorskie 0,74 0,69 4,95 0,70 0,85 6,45 Śląskie 1,07 0,58 0,52 1,08 0,70 0,37 Świętokrzyskie 0,95 1,44 0,74 1,03 1,34 0,81 Warmińsko-mazurskie 0,97 0,92 1,04 1,02 0,96 0,64 Wielkopolskie 1,05 0,80 0,98 1,05 0,79 0,88 Zachodniopomorskie 0,97 0,46 2,80 0,97 0,63 1,55 Źródło: Polska. Raport o konkurencyjności Wymiar krajowy i regionalny. Instytut Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa W Warszawie, Warszawa 2013 Największą siłą eksportową w badanym okresie charakteryzowało się miasto Rzeszów, a w dalszej kolejności powiaty mielecki, stalowowolski i rzeszowski. Generowały 54% eksportu województwa podkarpackiego. W strukturze zaprezentowanej na wykresie 9., duży udział ma też powiat dębicki jednak wynika on z wysokiego poziomu eksportu w latach 2010, Natomiast od roku 2012, jego 5 Badania ujawnionych przewag komparatywnych dokonuje się go za pomocą wskaźnika B. Balassy (Revealed Comparative Advantage Index, RCA). Wskaźniki mierzy intensywność specjalizacji międzynarodowej handlu danego kraju w odniesieniu do danego regionu lub świata. Wskaźnik RCA powyżej jedności świadczy, że kraj posiada ujawnioną przewagę komparatywną w eksporcie grupy produktowej j, co znaczy, że jest stosunkowo wyspecjalizowany względem zagranicy w eksporcie tych towarów. W przypadku, gdy wskaźnik RCAj znajduje się poniżej jedności, oznacza słabą specjalizację. źródło: file:///c:/users/e6440/downloads/przewaga_komparatywna_portugalia.pdf 6 Do państwa WNP należą: Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina, Uzbekistan. 7 W związku z okresem niniejszej analizy skoncentrowano się wyłącznie na latach i nie pokazano w tabeli wyników osiąganych po wstąpieniu Polski do UE, kiedy to tendencja malejąca jest wyraźna. 8 Do państw EFTA należą: Islandia, Liechtenstein, Norwegia, Szwajcaria. 33

34 rola w kształtowaniu podkarpackiego eksportu malała, przesuwając w dół na liście. W 2013 r. powiat dębicki wyprzedziły powiaty: tarnobrzeski i sanocki. Natomiast 2/3 podkarpackiego eksportu tworzyło sześć pierwszych regionów (69%). Najmniejszą siłą eksportową dysponują powiaty leski i lubaczowski generujące eksport na poziomach 11 do 12 mln zł. Wykres 9. Udział jednostek NUTS 4 w generowaniu podkarpackiego eksportu (suma za lata ) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Wartości te przeniosły się oczywiście na wyniki jakie w eksporcie osiągały poszczególne podregiony województwa. Liderem był podregion tarnobrzeski (największa wartość eksportu w powiatach: mieleckim, stalowowolskim i dębickim), generując niemal połowę wartości podkarpackiego eksportu. Na drugim miejscu znalazł się podregion rzeszowski (największa wartość eksportu w powiatach: m. Rzeszów i rzeszowski), generując 1/3 eksportu. Wartość ta była dwa razy wyższa niż w przypadku podregionu krośnieńskiego (gdzie eksport generowany był przede wszystkim przez m. Krosno oraz powiat sanocki) i ponad pięć razy wyższa w porównaniu z podregionem przemyskim (głównie powiat przeworski). 34

35 Mapa 2. Udział jednostek NUTS 3 w generowaniu podkarpackiego eksportu w latach Niemal we wszystkich powiatach województwa podkarpackiego zaobserwować można systematyczny wzrost wartości eksportu w latach (tabela 6.). Jedynie w dwóch powiatach wartość ta spadła o blisko 42% w powiecie dębickim i 8% w łańcuckim. Pozostałe jednostki NUTS 4 zwiększyły eksport w analizowanym okresie o co najmniej kilkanaście procent, tj. od 11% w jarosławskim po 187% w rzeszowskim i o 207% w lubaczowskim, choć wartość tego ostatniego jest relatywnie niska. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Przyglądając się zmianom w eksporcie w kontekście kierunku dostaw widać większe przyrosty, ale także wahania, w eksporcie poza UE, natomiast dynamika dostaw wewnątrzwspólnotowych jest znacznie słabsza. Wartość eksportu do krajów spoza UE podlegała znacznym wahaniom w badanym okresie. W powiecie brzozowskim w 2011 r. wzrosła o 37% w porównaniu do roku 2010, po czym w 2012 spadła o 42%, by w kolejnym znów wzrosnąć, tym razem o 8%. Podobnie niestabilny pod tym względem był eksport w powiecie bieszczadzkim, którego wartość w 2011 r. spadła poniżej 1/4 poziomu sprzed roku, po czym wzrosła w następnych latach kolejno o 73 i 83% nie uzyskując jednak poziomu z roku Pozostałe powiaty cechuje stały i dynamiczny wzrost wartości eksportu do krajów spoza UE od kilkudziesięciu do kilkuset procent w analizowanym okresie. O ile przy niskim poziomie eksportu zmiana nawet kilkukrotna może być mało odczuwalna, o tyle przy wyższych wartościach każdy procent może mieć duże znaczenie, a w województwie podkarpackim nawet w powiatach dominujących pod względem wartości eksportu widać systematyczny wzrost jego wartości w latach Przyrosty są znaczne i wynoszą od 84% dla m. Rzeszów poprzez 105% dla powiatu mieleckiego i 106% dla rzeszowskiego. Największą dynamiką w badanym okresie, przy niewielkim jednak udziale w eksporcie podkarpackim, wykazał się powiat lubaczowski, w którym wartość eksportu w 2013 r. była sześcioipółkrotnie wyższa niż w roku Powiat leski mający najmniejsze znaczenie w tworzeniu podkarpackiego eksportu również wykazał znaczny wzrost przekraczający 300%. Tabela 6. Wartość i dynamika eksportu w poszczególnych powiatach województwa podkarpackiego w latach (mln zł) Powiat Suma Dynamika 2013/2010 M. RZESZÓW ,7% MIELECKI ,9% STALOWOWOLSKI ,0% RZESZOWSKI ,8% DĘBICKI ,1% TARNOBRZESKI ,4% SANOCKI ,4% 35

36 M. KROSNO ,3% ROPCZYCKO-SĘDZISZOWSKI ,1% PRZEWORSKI ,3% JASIELSKI ,1% M. PRZEMYŚL ,4% ŁAŃCUCKI ,3% LEŻAJSKI ,0% JAROSŁAWSKI ,3% KOLBUSZOWSKI ,9% KROŚNIEŃSKI ,9% BRZOZOWSKI ,1% M. TARNOBRZEG ,1% NIŻAŃSKI ,7% STRZYŻOWSKI ,9% PRZEMYSKI ,7% BIESZCZADZKI ,3% LESKI ,5% LUBACZOWSKI ,4% Suma końcowa Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie W roku 2010 liderami były powiaty: mielecki, stalowowolski, dębicki oraz m. Rzeszów. W sumie generowały 43% eksportu województwa w tym okresie. Poza nimi, na tle regionu wyróżniały się: tarnobrzeski, rzeszowski, sanocki i m. Krosno. Najsłabiej w tym porównaniu, wypadł powiat leski i lubaczowski. Warto zwrócić uwagę, że wśród miast na prawach powiatu, najmniejszy udział w generowaniu eksportu w podregionie, miał Tarnobrzeg 9% udziału w łącznej wartości eksportu tego miasta i powiatu tarnobrzeskiego. Pozostałe miasta generowały 87-90% łącznej wartości eksportu miasta i powiatu. Łącznie wartość eksportu podregionu tarnobrzeskiego, stanowiła 49% eksportu województwa w 2010 r. i pochodziła głównie z trzech wcześniej wymienionych powiatów. Następny w kolejności podregion rzeszowski, wygenerował udział na poziomie 28%, a eksport napędzał głównie Rzeszów oraz powiat rzeszowski. Pozostałe 23%, przypadło podregionowi krośnieńskiemu oraz przemyskiemu, przy czym wartość eksportu tego pierwszego, była ponad dwukrotnie wyższa niż w przypadku przemyskiego. 36

37 Mapa 3. Wartość eksportu w poszczególnych powiatach i podregionach województwa podkarpackiego 2010 r. (mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Rok 2011 powiększył różnice pod względem wartości eksportu, pomiędzy liderami (ponownie powiaty: mielecki, stalowowolski, dębicki i m. Rzeszów) a powiatami eksportującymi najmniej (powiat leski i lubaczowski). Łącznie wartość eksportu podregionu tarnobrzeskiego była minimalnie wyższa niż w roku poprzednim: stanowiła 51% eksportu województwa i pochodziła głównie z trzech wcześniej wymienionych powiatów. Następny w kolejności podregion rzeszowski, wygenerował udział na poziomie 29%. Nieznaczny wzrost udziału eksportu tych podregionów wpłynął oczywiście na zmniejszenie udziału pozostałych dwóch obszarów: udział krośnieńskiego wyniósł 14%, zaś przemyskiego 6%. 37

38 Mapa 4. Wartość eksportu w poszczególnych powiatach i podregionach województwa podkarpackiego 2011 r. (mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Ranking eksportowy powiatów nie zmienił się również w roku Powiat mielecki oraz m. Rzeszów, odnotowały wyższą wartość eksportu niż w latach wcześniejszych, natomiast w powiecie dębickim i stalowowolskim, nastąpił niewielki spadek (przy czym w tym pierwszym, wartość eksportu była niższa niż w roku 2010). Najmniejsze zmiany następowały w powiatach eksportujących najmniej: leskim, lubaczowski, przemyskim i bieszczadzkim. W roku 2012 zauważyć można spadek udziału podregionu tarnobrzeskiego w eksporcie województwa (do 44%) na korzyść podregionu rzeszowskiego, który zanotował wzrost do 34%. Stało się tak dzięki wzrostowi eksportu w powiatach: m. Rzeszów, ropczycko-sędziszowskim, rzeszowskim oraz strzyżowskim, przy jednoczesnym spadku w powiatach: dębickim, leżajskim i stalowowolskim. 38

39 Mapa 5. Wartość eksportu w poszczególnych powiatach i podregionach województwa podkarpackiego 2012 r. (mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie W roku 2013 na tle województwa znacząco wyróżniały się powiaty m. Rzeszów oraz mielecki. Udział pierwszego z nich w ogólnej wartości eksportu w tym roku, wyniósł 17%, drugiego zaś 16%. Wartość w dwóch pozostałych, będących do tej pory liderami, powiatach pozostała na wysokim, zbliżonym do roku poprzedniego, poziomie. W tym roku najwyższą w omawianym okresie, choć i tak niską w odniesieniu do innych powiatów, wartość eksportu osiągnęły powiaty eksportujące najmniej. Nastąpił dalszy spadek udziału podregionu tarnobrzeskiego w eksporcie województwa (do 43%), na korzyść podregionu rzeszowskiego, który zanotował wzrost do 35%. Pomimo wspomnianego wzrostu wartości eksportu w powiatach: leskim, lubaczowskim, bieszczadzkim i przemyskim, udział podregionu krośnieńskiego i przemyskiego pozostał bez zmian. 39

40 Mapa 6. Wartość eksportu w poszczególnych powiatach i podregionach województwa podkarpackiego 2013 r. (mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Podkarpacki eksport w latach był zdominowany przez cztery grupy towarowe, które generowały ponad 3/4 wartości eksportu. Największy udział w strukturze towarowej miała grupa zaliczana do sekcji XVI - Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń stanowiąca 30% wartości eksportu. Jedną piątą tworzyły towary należące do sekcji XVII Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe. Natomiast sekcja VII - Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku oraz sekcja XV - Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych generowały odpowiednio 16 i 13% wartości całego eksportu. 40

41 Wykres 10. Struktura towarowa podkarpackiego eksportu (suma w latach ) 9 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 9 Opis sekcji: Sekcja I - Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego Sekcja II - Produkty pochodzenia roślinnego Sekcja III - Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu; gotowe tłuszcze jadalne; woski pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego Sekcja IV - Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Sekcja IX - Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Sekcja V - Produkty mineralne Sekcja VI - Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Sekcja VII - Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Sekcja VIII - Skóry i skórki surowe, skóry wyprawione, skóry futerkowe i wyroby z nich; wyroby siodlarskie i rymarskie; artykuły podróżne, torby ręczne i podobne pojemniki; artykuły z wnętrzności zwierzęcych (z wyjątkiem wnętrzności jedwabników) Sekcja X - Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich Sekcja XI - Materiały i wyroby włókiennicze Sekcja XII - Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich Sekcja XIII - Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Sekcja XIV - Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i wyroby z nich; sztuczna biżuteria, monety Sekcja XIX - Broń i amunicja; części i akcesoria Sekcja XV - Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Sekcja XVI - Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Sekcja XVII - Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Sekcja XVIII - Przyrządy, narzędzia i aparaty optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne i chirurgiczne; zegary ścienne i zegarki naręczne; instrumenty muzyczne; ich części oraz akcesoria Sekcja XX - Wyroby różne Sekcja XXI - Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki 41

42 W kolejnych latach analizowanego okresu niewiele zmieniało się w strukturze towarowej. Znacząco wzrósł udział towarów z grupy maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń z 25% w 2010 r. do ponad 34% w Obniżył się natomiast udział towarów z grupy tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku z 20 do 11%. Pozostałe towary właściwie utrzymywały zbliżony udział w strukturze towarowej podkarpackiego eksportu. Wykres 11. Struktura towarowa podkarpackiego eksportu w poszczególnych latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 42

43 Poniższa tabela (7.) przedstawia ranking produktów eksportowych wg bardziej szczegółowego, Zharmonizowanego Systemu (ang. Harmonized System HS). Według tego systemem kodowania, największa wartość eksportu w całym analizowanym okresie, była generowana przez produkty z grupy reaktory jądrowe, kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne; ich części łączna wartość wyniosła 16,5 mln złotych (od roku 2010 stale rosła) i była dwa razy wyższa od wartości eksportu produktów znajdujących się na drugiej pozycji - pojazdy nieszynowe oraz ich części i akcesoria. W tej grupie widoczny wzrost nastąpił w 2011 r., później wartość pozostawała mniej więcej na tym samym poziomie. Pierwszą dziesiątkę zamykają produkty z grupy aluminium i artykuły z aluminium, którą osiągnęły łączną wartość 1,8 mld złotych (niemal dwukrotny wzrost wartości nastąpił w roku 2011, zaś spadek miał miejsce w roku 2013). Mniej więcej w połowie stawki znalazły się: produkty mleczarskie; jaja ptasie; miód naturalny; jadalne produkty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone, książki, gazety, obrazki i pozostałe wyroby przemysłu poligraficznego, drukowane; manuskrypty, maszynopisy i plany, tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu; gotowe tłuszcze jadalne; woski pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego, szelak; gumy, żywice oraz pozostałe soki i ekstrakty roślinne. Łączna wartość eksportu za lata każdej z grup, nie przekroczyła 80 mln złotych. Najbardziej dynamiczny wzrost miał miejsce w grupie tłuszczów (z 1,8 mln w roku 2010 do 36,6 mln złotych w 2013). Ranking zamykają materiały fotograficzne lub kinematograficzne, materiały roślinne do wyplatania; produkty pochodzenia roślinnego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, stołki myśliwskie, bicze, szpicruty i ich części oraz tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu. Łączna wartość eksportu tych produktów nie przekroczyła pół miliona złotych. 43

44 Tabela 7. Zestawienie produktów eksportowych województwa podkarpackiego (wg HS) oraz ich wartości w latach (zł) l.p. Produkty Wartość eksportu 1. Reaktory jądrowe, kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne; ich części Pojazdy nieszynowe oraz ich części i akcesoria Kauczuk i artykuły z kauczuku Tworzywa sztuczne i artykuły z nich Statki powietrzne, statki kosmiczne i ich części Maszyny i urządzenia elektryczne oraz ich części; rejestratory i odtwarzacze dźwięku, rejestratory i odtwarzacze obrazu i dźwięku oraz części i akcesoria do tych artykułów Meble; pościel, materace, stelaże pod materace, poduszki i podobne artykuły wypychane; lampy i oprawy oświetleniowe, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone; reklamy świetlne, podświetlane tablice i znaki informacyjne i podobne; budynki prefabrykowane 8. Artykuły z żeliwa lub stali Drewno i artykuły z drewna; węgiel drzewny Aluminium i artykuły z aluminium Żeliwo i stal Papier i tektura; artykuły z masy papierniczej, papieru lub tektury Lokomotywy pojazdów szynowych, tabor szynowy i jego części; osprzęt i elementy torów kolejowych lub tramwajowych i ich części; komunikacyjne urządzenia sygnalizacyjne wszelkich typów - mechaniczne (włączając elektromechaniczne) 14. Szkło i wyroby ze szkła Produkty farmaceutyczne Cyna i artykuły z cyny Różne przetwory spożywcze Paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich destylacji; substancje bitumiczne; woski mineralne Owoce i orzechy jadalne; skórki owoców cytrusowych lub melonów Ekstrakty garbników lub środków barwiących; garbniki i ich pochodne; barwniki, pigmenty i pozostałe substancje barwiące; farby i lakiery; kit i pozostałe masy uszczelniające; atramenty 21. Mydło, organiczne środki pow. Czynne, preparaty piorące, prep. Smarowe, woski syntetyczne, woski preparowane, prep. Do czyszczenia lub szorowania, świece i art. Podobne, pasty modelarskie, "woski dentystyczne" oraz prep. Dentystyczne prod. Na bazie gipsu

45 22. Wyroby ceramiczne Obuwie, getry i podobne artykuły; części tych artykułów Przetwory z warzyw, owoców, orzechów lub pozostałych części roślin Mięso i podroby jadalne Artykuły z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki lub podobnych materiałów Odzież i dodatki odzieżowe, inne niż z dzianin Produkty chemiczne różne Miedź i artykuły z miedzi Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i artykuły z nich; sztuczna biżuteria; monety Nikiel i artykuły z niklu Warzywa oraz niektóre korzenie i bulwy jadalne Ołów i artykuły z ołowiu Olejki eteryczne i rezinoidy; preparaty perfumeryjne, kosmetyczne lub toaletowe Odzież i dodatki odzieżowe, z dzianin Cukry i wyroby cukiernicze Artykuły różne z metali nieszlachetnych Wyroby ze słomy, z esparto lub pozostałych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie oraz wyroby z wikliny Przyrządy i aparatura, optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne lub chirurgiczne; ich części i akcesoria Sól; siarka; ziemie i kamienie; materiały gipsowe, wapno i cement Nawozy Przetwory ze zbóż, mąki, skrobi lub mleka; pieczywa cukiernicze Tekstylia impregnowane, pokryte, powleczone lub laminowane; artykuły włókiennicze do celów technicznych Pozostałe konfekcjonowane artykuły włókiennicze; zestawy; odzież używana i artykuły włókiennicze używane; szmaty Napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet Zabawki, gry i artykuły sportowe; ich części i akcesoria Produkty mleczarskie; jaja ptasie; miód naturalny; jadalne produkty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone

46 48. Książki, gazety, obrazki i pozostałe wyroby przemysłu poligraficznego, drukowane; manuskrypty, maszynopisy i plany Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu; gotowe tłuszcze jadalne; woski pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego Szelak; gumy, żywice oraz pozostałe soki i ekstrakty roślinne Chemikalia organiczne Kakao i przetwory z kakao Produkty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone Chemikalia nieorganiczne; organiczne lub nieorganiczne związki metali szlachetnych, metali ziem rzadkich, pierwiastków promieniotwórczych lub izotopów Narzędzia, przybory, noże, łyżki, widelce i pozostałe sztućce z metali nieszlachetnych; ich części z metali nieszlachetnych Rudy metali, żużel i popiół Zwierzęta żywe Dywany i pozostałe pokrycia podłogowe włókiennicze Pozostałe metale nieszlachetne; cermetale; artykuły z tych materiałów Artykuły przemysłowe różne Nasiona i owoce oleiste; ziarna, nasiona i owoce różne; rośliny przemysłowe lub lecznicze; słoma i pasza Wata, filc i włókniny; przędze specjalne; szpagat, powrozy, linki i liny oraz artykuły z nich Przetwory z mięsa, ryb lub skorupiaków, mięczaków lub pozostałych bezkręgowców wodnych Substancje białkowe; skrobie modyfikowane; kleje; enzymy Skóry i skórki surowe (inne niż skóry futerkowe) oraz skóry wyprawione Statki, łodzie oraz konstrukcje pływające Kawa, herbata, maté (herbata paragwajska) i przyprawy Nakrycia głowy i ich części Materiały wybuchowe; wyroby pirotechniczne; zapałki; stopy piroforyczne; niektóre materiały łatwopalne Artykuły ze skóry wyprawionej; wyroby siodlarskie i rymarskie; artykuły podróżne, torby ręczne i podobne pojemniki; artykuły z jelit zwierzęcych (inne niż z jelit jedwabników) Włókna ciągłe chemiczne Broń i amunicja; ich części i akcesoria Zegary i zegarki oraz ich części

47 74. Pozostałości i odpady przemysłu spożywczego; gotowa pasza dla zwierząt Tkaniny specjalne; tkaniny rózgowe; koronki; tkaniny obiciowe; pasmanteria; hafty Produkty przemysłu młynarskiego; słód; skrobie; inulina; gluten pszenny Włókna odcinkowe chemiczne Dzianiny Pióra i puch preparowane oraz artykuły z piór lub puchu; kwiaty sztuczne; artykuły z włosów ludzkich Korek i artykuły z korka Skóry futerkowe i futra sztuczne; wyroby z nich Drzewa żywe i pozostałe rośliny; bulwy, korzenie i podobne; kwiaty cięte i liście ozdobne Bawełna Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki Wełna, cienka lub gruba sierść zwierzęca; przędza i tkanina z włosia końskiego Zboża Ścier z drewna lub z pozostałego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura, z odzysku (makulatura i odpady) Pozostałe włókna roślinne; przędza papierowa i tkaniny z przędzy papierowej Jedwab Ryby i skorupiaki, mięczaki i pozostałe bezkręgowce wodne Cynk i artykuły z cynku Instrumenty muzyczne; części i akcesoria do takich artykułów Materiały fotograficzne lub kinematograficzne Materiały roślinne do wyplatania; produkty pochodzenia roślinnego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone Parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, stołki myśliwskie, bicze, szpicruty i ich części Tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Wartość eksportu Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 47

48 Udział podkarpackiego eksportu w eksporcie krajowym kształtuje się na poziomie 3,2%, nieco wyższy jest w przypadku eksportu do krajów spoza UE - 5,3%. Analizując eksport poszczególnych grup towarowych, także widać partycypację rzędu kilku procent, od 0,33% do 5,4% (tabela 8.). W skali całego kraju udział podkarpackiego eksportu zaznacza się najwyraźniej w grupie pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe uczestniczącego w ich krajowym eksporcie na poziomie 5,43%. Zbliżony udział ma drewno oraz wyroby z drewna 5,29%. Jak wskazano wcześniej, nieco niższy udział ma podkarpacki eksport tworzyw sztucznych i wyrobów z nich (4,8%), oraz maszyn i urządzeń mechanicznych (4,3%). Zbliżony udział (po 3,5%) mają perły naturalne lub hodowlane, wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu oraz obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski. (tu 4,3%). Znikome znaczenie ma podkarpackie w eksporcie dzieł sztuki, przedmiotów kolekcjonerskich i antyków, a także przyrządów, narzędzi i aparatów optycznych oraz skór i skórek surowych, uczestnicząc w eksporcie krajowym na poziomie 0,3-0,5%. Grupa towarów ważnych z punktu widzenia struktury towarowej podkarpackiego eksportu to maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń (tabela 9.). Wartość eksportu w tej grupie towarów w całym okresie wyniosła blisko 20 mld zł. Dużą wartość generuje także eksport towarów z grupy pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe, która przekroczyła 13 mld zł. Około 10 mld zł wart był eksport tworzyw sztucznych i wyrobów z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku oraz ponad 7 mld zł Metali nieszlachetnych i wyrobów z metali nieszlachetnych. Pozostałe grupy generowały wartość nie przekraczającą 3 mld zł. We wszystkich grupach widać tendencję wzrostową jednak w niektórych jest to wzrost o kilkaset a nawet kilka tysięcy procent. Wyraźny wzrost widać w grupie perły naturalne i kamienie szlachetne z poziomu 5 mld do niemal 157 mld zł. Podobnie tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego z niespełna 2 do ponad 36 mld zł. Z kolei broń i amunicja z poziomu 0,5 do 3,2 mld zł. 48

49 Tabela 8. Struktura towarowa i udział podkarpackiego eksportu na tle pozostałych województw w 2013 r. (%) MAŁO MAZO NIEOK PODK POM ŚWIĘT WARM. WIELK ZACHO DOLNOŚ KUJAW. LUBEL LUBU ŁÓDZ OPOL PODL ŚLĄSK POLSK WIEC REŚLO ARPA ORSKI OKRZ - OPOL DNIOP LĄSKIE -POM. SKIE SKIE KIE SKIE ASKIE IE IE KIE NE CKIE E YSKIE MAZUR SKIE OM. 1 Broń i amunicja; części i akcesoria 4,43 0,09 0,00 0,00 0,18 15,67 52,45 0,15 0,00 2,45 0,00 0,00 4,46 9,71 0,00 10,34 0,07 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i 2 wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby 3,36 2,44 1,84 13,16 1,25 5,80 3,53 5,08 2,54 5,29 4,92 8,12 3,78 4,88 4,84 17,43 11,75 koszykarskie i wyroby z wikliny 3 Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki 17,04 0,06 0,01 0,00 0,02 4,54 43,03 26,98 0,04 1,83 0,00 0,78 1,13 0,45 0,63 3,43 0,03 4 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i 2,39 4,46 1,71 0,96 3,52 6,18 28,85 25,90 1,67 1,12 1,36 3,94 4,47 0,99 1,01 8,78 2,70 przemysłowe namiastki tytoniu 5 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i 16,61 1,66 0,73 2,03 4,02 5,33 17,33 18,49 1,42 4,32 0,85 3,52 10,78 1,11 0,97 9,72 1,11 dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 6 Materiały i wyroby włókiennicze 5,07 3,79 1,06 3,23 13,47 1,52 7,99 37,98 2,22 1,03 0,70 4,22 4,88 1,90 2,92 5,89 2,12 7 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 22,15 3,79 1,11 2,69 1,68 6,96 9,30 10,34 1,81 2,91 0,46 3,84 21,87 2,28 0,79 5,52 2,49 8 Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z 8,96 1,82 1,72 8,34 4,00 3,38 8,35 41,10 0,32 3,41 0,96 3,03 8,54 0,40 0,94 4,02 0,71 nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich 9 Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i 62,74 0,46 0,53 0,17 0,24 1,84 9,95 1,15 0,02 3,51 0,09 1,71 9,84 0,00 0,00 7,72 0,03 wyroby z nich; sztuczna biżuteria, monety 10 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe 7,64 1,03 1,31 2,34 1,15 4,49 4,55 7,67 0,94 5,43 0,38 16,24 28,89 0,35 0,62 14,32 2,67 11 Produkty mineralne 1,41 0,16 0,18 0,50 0,74 3,73 25,01 7,98 2,31 0,66 0,70 26,04 29,03 0,23 0,09 0,44 0,81 12 Produkty pochodzenia roślinnego 2,68 2,90 7,26 2,81 2,17 3,12 31,28 9,70 0,55 1,56 1,88 11,06 1,79 1,22 0,66 13,85 5,51 13 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych 5,03 2,22 5,79 0,44 3,76 3,04 30,85 20,52 3,43 1,86 0,34 2,05 4,10 0,11 0,20 13,11 3,14 14 Przyrządy, narzędzia i aparaty optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne i chirurgiczne; 13,37 4,69 0,50 0,97 5,94 5,24 15,63 19,90 0,44 0,48 0,68 8,02 10,63 0,21 0,19 11,25 1,88 zegary ścienne i zegarki naręczne; instrumenty muzyczne; ich części oraz akcesoria 15 Skóry i skórki surowe, skóry wyprawione, skóry 17,69 1,26 0,99 2,98 0,84 7,43 8,57 17,52 0,51 0,33 0,78 6,98 4,04 0,90 0,81 11,37 17,01 49

50 futerkowe i wyroby z nich; wyroby siodlarskie i rymarskie; artykuły podróżne, torby ręczne i podobne pojemniki; artykuły z wnętrzności zwierzęcych (z wyjątkiem wnętrzności jedwabników) 16 Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz 2,13 16,59 0,96 8,77 4,09 5,09 18,31 13,11 2,19 2,37 1,07 8,93 2,28 1,09 1,09 9,96 1,96 wyroby z nich 17 Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu; gotowe tłuszcze jadalne; woski pochodzenia zwierzęcego 3,72 16,11 0,44 0,79 4,35 2,14 8,86 25,93 1,41 1,58 2,33 7,08 6,54 0,00 0,12 14,83 3,75 lub roślinnego 18 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 10,25 5,84 0,82 2,96 3,93 8,32 12,16 14,29 1,76 4,76 1,04 3,10 12,44 0,34 8,88 7,76 1,35 19 Wyroby różne 10,79 5,71 1,52 4,17 2,66 1,77 12,42 7,48 0,58 2,06 1,22 3,98 8,32 0,41 5,11 21,46 10,34 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i 20 podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i 5,04 0,47 0,35 3,63 4,65 6,46 7,82 6,89 0,73 3,46 0,78 1,71 30,39 10,65 1,76 12,71 2,52 wyroby ze szkła 21 Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego 3,28 1,42 2,80 3,12 9,14 3,45 24,22 5,38 0,56 0,46 8,70 11,66 4,04 0,52 2,80 14,76 3,68 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. 50

51 Tabela 9. Struktura towarowa podkarpackiego eksportu w latach (zł) 1 2 Grupa towarów Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Wartość eksportu Udział % w 2013 Dynamika 2013/ ,15 197, ,44 154,2 3 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku ,19 81,5 4 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych ,06 143,3 5 Wyroby różne ,12 114,5 6 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych ,33 184,2 7 8 Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła ,35 124, ,18 108,6 9 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń ,16 156,3 10 Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku ,00 128,2 11 Produkty pochodzenia roślinnego ,36 148,6 12 Materiały i wyroby włókiennicze ,05 114,2 13 Produkty mineralne ,07 149,3 14 Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego ,66 104, Obuwie, nakrycia głowy, parasole, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty; preparowane pióra Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i wyroby z nich; sztuczna biżuteria, monety ,60 131, , ,2 51

52 Przyrządy, narzędzia i aparaty optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne i chirurgiczne; zegary ścienne i zegarki naręczne; instrumenty muzyczne; ich części oraz akcesoria Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu; gotowe tłuszcze jadalne; woski pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego Skóry i skórki surowe, skóry wyprawione, skóry futerkowe i wyroby z nich; wyroby siodlarskie i rymarskie; artykuły podróżne, torby ręczne i podobne pojemniki; artykuły z wnętrzności zwierzęcych (z wyjątkiem wnętrzności jedwabników) ,18 137, , , ,05 159,8 20 Broń i amunicja; części i akcesoria ,02 556,1 21 Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki ,01 613,0 Wartość eksportu Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 52

53 Podkarpacki eksport do krajów spoza UE również w największym stopniu generowany jest przez towary zaliczane do sekcji maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń. Stanowią one niemal połowę wartości podkarpackiego eksportu i w analizowanym okresie sukcesywnie rosły z poziomu 2 mld zł w 2010 r., co stanowiło 44% wartości eksportu do 3,5 mld, tj. 47%, w roku W 2012 r. udział tej grupy towarów przekroczył 49%. Kolejną ważną grupę z wyraźną tendencją wzrostową stanowią towary zaliczane do sekcji pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe. Ich udział w wartości eksportu rośnie nieprzerwanie w badanym okresie od 13,09% w 2010 poprzez 14,82% i 18,20% odpowiednio w 2011 i 2012 r., aż do 19,64% w 2013 r. Wartość eksportu tej grupy towarów wyniosła 596 mln zł w 2010 r. i sukcesywnie rosła aż do mln zł w 2013 r. Pozostałe grupy mają kilkuprocentowy udział w wartości eksportu. W badanym okresie nastąpiły pewne zmiany w strukturze wartościowej podkarpackiego eksportu. Wzrosło znaczenie wymienionych wcześniej grup towarowych, a zmalał udział towarów należących do sekcji tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku z niemal 14% w 2010 r. do niespełna 7% w 2013 r., choć wartościowo zmiana nie była tak duża (630 mln zł w 2010 r. do 523 mln zł w 2013 r). Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych pomimo wzrostu w wielkościach nominalnych (313 mln zł w 2010 do 436 mln zł w 2013 r.) zmniejszyły swój udział w generowaniu podkarpackiego eksportu z 6,87 do 5,82%. Rosło natomiast znaczenie produktów przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych, gdyż w badanym okresie zarówno wartość jak i udział w eksporcie podkarpackim systematycznie rósł z poziomu 150 mln zł na początku analizowanego okresu do ponad 439 mln zł w ostatnim badanym roku przy udziale wynoszącym odpowiednio 3,30 i 5,87%. Tabela 10. Struktura towarowa podkarpackiego eksportu do krajów spoza UE w latach (tys. zł) Opis sekcji Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i

54 wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny 9 Wyroby różne Produkty pochodzenia roślinnego Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Materiały i wyroby włókiennicze Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego Przyrządy, narzędzia i aparaty optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne i chirurgiczne; zegary ścienne i zegarki naręczne; instrumenty muzyczne; ich części oraz akcesoria Produkty mineralne Skóry i skórki surowe, skóry wyprawione, skóry futerkowe i wyroby z nich; wyroby siodlarskie i rymarskie; artykuły podróżne, torby ręczne i podobne pojemniki; artykuły z wnętrzności zwierzęcych Broń i amunicja; części i akcesoria Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i wyroby z nich; sztuczna biżuteria, monety Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu; gotowe tłuszcze jadalne; woski pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego Suma końcowa Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Specyfikę towarową poszczególnych regionów NUTS4 województwa podkarpackiego zaprezentowano w tabeli 11. Kluczowe dla najwięcej eksportującego miasta Rzeszów są towary z grupy maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń. W dalszej kolejności tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku oraz metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych. W powiecie mieleckim dominują pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe, następnie maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń oraz ścier 54

55 drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich. Powiat stalowowolski opiera się na eksporcie towarów z grup: pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe, metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych oraz maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń. W powiecie rzeszowskim, analogicznie jak w mieście Rzeszów, najważniejsze są te same grupy towarów tj. maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń, metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych oraz tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku. Warto zaznaczyć, że w powiecie dębickim w badanym okresie wzrosło znaczenie metali nieszlachetnych i wyrobów z metali nieszlachetnych, a także pojazdów, statków powietrznych, jednostek pływających oraz współdziałających urządzeń transportowych, natomiast bardzo mocno obniżył się udział tworzyw sztucznych i wyrobów z nich; kauczuku i wyrobów z kauczuku. Zestawienie powiatów pod kątem eksportu do krajów spoza UE (tabela 12.) wygląda podobnie jak ranking powiatów w ogóle, choć nieco inną ma kolejność. Pierwsze miejsce zajmuje powiat stalowowolski, dla którego w tym kontekście inne grupy towarów są kluczowe. Do krajów poza Wspólnotą region stalowowolski wysyła w największym stopniu towary z grup: pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe, drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka, wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania, wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny, materiały i wyroby włókiennicze. Następny w kolejności powiat mielecki powiela tylko grupę pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe, gdyż kolejne pod względem wagi są towary z grup: drewno i wyroby z drewna, węgiel drzewny, korek i wyroby z korka, wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny oraz wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów, wyroby ceramiczne, szkło i wyroby ze szkła. Inaczej wygląda także lista najważniejszych grup w powiecie dębickim. Są to kolejno gotowe artykuły spożywcze, napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu, pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe oraz drewno i wyroby z drewna, węgiel drzewny, korek i wyroby z korka, wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania, wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny. 55

56 Tabela 11. Najważniejsze grupy towarów w strukturze eksportu poszczególnych powiatów w latach (zł) Wyszczególnienie Suma końcowa BIESZCZADZKI Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe BRZOZOWSKI Wyroby różne Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku DĘBICKI Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe JAROSŁAWSKI Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty pochodzenia roślinnego Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe JASIELSKI Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i wyroby z nich; sztuczna biżuteria, monety KOLBUSZOWSKI Wyroby różne Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz

57 części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty pochodzenia roślinnego KROŚNIEŃSKI Produkty mineralne Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Wyroby różne LESKI Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Materiały i wyroby włókiennicze Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe LEŻAJSKI Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych LUBACZOWSKI Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Produkty pochodzenia roślinnego ŁAŃCUCKI Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń M. KROSNO Wyroby różne Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe

58 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła M. PRZEMYŚL Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Produkty pochodzenia roślinnego M. RZESZÓW Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych M. TARNOBRZEG Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Produkty mineralne MIELECKI Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich NIŻAŃSKI Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła PRZEMYSKI Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze,

59 szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich Wyroby różne Materiały i wyroby włókiennicze PRZEWORSKI Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Produkty pochodzenia roślinnego Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu ROPCZYCKO-SĘDZISZOWSKI Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła RZESZOWSKI Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku SANOCKI Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń STALOWOWOLSKI Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz

60 części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń STRZYŻOWSKI Wyroby różne Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich TARNOBRZESKI Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Materiały i wyroby włókiennicze Suma końcowa Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 60

61 Tabela 12. Najważniejsze grupy towarów wg NUTS 4 do krajów spoza UE wraz z sumą wartości w latach (zł) Przypisanie grup towarowych do powiatu Suma wartości BIESZCZADZKI Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów Pojazdy, statki do powietrzne, wyplatania; wyroby jednostki koszykarskie pływające oraz i wyroby współdziałające z wikliny urządzenia transportowe Materiały i wyroby włókiennicze BRZOZOWSKI Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane Materiały i wyroby pióra włókiennicze i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu DĘBICKI Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny JAROSŁAWSKI Produkty pochodzenia roślinnego Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe JASIELSKI Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Produkty pochodzenia roślinnego KOLBUSZOWSKI Materiały i wyroby włókiennicze Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego KROŚNIEŃSKI Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Produkty mineralne Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe LESKI Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów Materiały i wyroby do wyplatania; włókiennicze wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe LEŻAJSKI Produkty pochodzenia roślinnego Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe LUBACZOWSKI Produkty pochodzenia roślinnego Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny ŁAŃCUCKI Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Produkty pochodzenia roślinnego Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów M. KROSNO do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane M. PRZEMYŚL pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane Drewno i wyroby pióra z i wyroby drewna; z nich; węgiel sztuczne drzewny; kwiaty; korek wyroby i wyroby z włosów z korka; ludzkich wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów Pojazdy, statki do powietrzne, wyplatania; wyroby jednostki koszykarskie pływające oraz i wyroby współdziałające z wikliny urządzenia transportowe M. RZESZÓW Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Materiały i wyroby włókiennicze M. TARNOBRZEG Produkty mineralne Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła

62 MIELECKI Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów Wyroby z kamieni, do wyplatania; gipsu, cementu, wyroby koszykarskie azbestu, miki i wyroby i podobnych z wikliny materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła NIŻAŃSKI Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła PRZEMYSKI Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane Materiały i wyroby pióra włókiennicze i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny PRZEWORSKI Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Produkty pochodzenia roślinnego Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny ROPCZYCKO-SĘDZISZOWSKI Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Produkty mineralne Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów RZESZOWSKI do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Produkty mineralne Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu SANOCKI Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów Obuwie, nakrycia do wyplatania; głowy, parasole, wyroby koszykarskie parasole przeciwsłoneczne, i wyroby z wikliny laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich STALOWOWOLSKI Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Materiały i wyroby włókiennicze STRZYŻOWSKI Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane Pojazdy, statki pióra powietrzne, i wyroby jednostki z nich; sztuczne pływające kwiaty; oraz współdziałające wyroby z włosów urządzenia ludzkich transportowe Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu TARNOBRZESKI Materiały i wyroby włókiennicze Broń i amunicja; części i akcesoria Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Suma końcowa Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Kluczowych eksporterów wg NUTS 4 w poszczególnych grupach towarowych prezentuje poniższa tabela (13.). Dostarcza ona informacji na temat tego, że towary mające największy udział w eksporcie podkarpackim tj. maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń, są eksportowane w największym stopniu przez m. Rzeszów oraz powiaty rzeszowski i tarnobrzeski. Druga ważna grupa towarów tj. pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe o najwyższej wartości jest eksportowana przez powiaty mielecki, stalowowolski i sanocki. Z kolei największymi eksporterami tworzyw sztucznych i wyrobów z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku są powiaty: dębicki, sanocki i m. Rzeszów. Ostatnia znacząca grupa towarów tj. metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych jest eksportowana w największym stopniu przez powiaty stalowowolski, tarnobrzeski i m. Rzeszów. 62

63 Tabela 13. Powiaty o największym znaczeniu w eksporcie poszczególnych grup towarów w latach (zł) Wyszczególnienie Suma końcowa Broń i amunicja; części i akcesoria TARNOBRZESKI STALOWOWOLSKI M. RZESZÓW Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny MIELECKI JASIELSKI M. PRZEMYŚL Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki M. PRZEMYŚL STALOWOWOLSKI M. RZESZÓW Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu M. RZESZÓW DĘBICKI PRZEWORSKI Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń M. RZESZÓW RZESZOWSKI TARNOBRZESKI Materiały i wyroby włókiennicze M. RZESZÓW MIELECKI JASIELSKI Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych STALOWOWOLSKI TARNOBRZESKI M. RZESZÓW Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze,

64 szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich M. PRZEMYŚL PRZEMYSKI M. RZESZÓW Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i wyroby z nich; sztuczna biżuteria, monety JASIELSKI RZESZOWSKI M. KROSNO Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe MIELECKI STALOWOWOLSKI SANOCKI Produkty mineralne KROŚNIEŃSKI RZESZOWSKI JASIELSKI Produkty pochodzenia roślinnego PRZEWORSKI M. PRZEMYŚL JAROSŁAWSKI Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych M. RZESZÓW ŁAŃCUCKI ROPCZYCKO-SĘDZISZOWSKI Przyrządy, narzędzia i aparaty optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne i chirurgiczne; zegary ścienne i zegarki naręczne; instrumenty muzyczne; ich części oraz akcesoria RZESZOWSKI TARNOBRZESKI M. RZESZÓW Skóry i skórki surowe, skóry wyprawione, skóry futerkowe i wyroby z nich; wyroby siodlarskie i rymarskie; artykuły podróżne, torby ręczne i podobne pojemniki; artykuły z wnętrzności zwierzęcych (z wyjątkiem wnętrzności jedwabników) M. PRZEMYŚL

65 DĘBICKI M. RZESZÓW Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich MIELECKI DĘBICKI RZESZOWSKI Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu; gotowe tłuszcze jadalne; woski pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego PRZEWORSKI M. RZESZÓW DĘBICKI Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku DĘBICKI SANOCKI M. RZESZÓW Wyroby różne M. KROSNO MIELECKI KOLBUSZOWSKI Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła M. KROSNO ROPCZYCKO-SĘDZISZOWSKI MIELECKI Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego M. RZESZÓW DĘBICKI RZESZOWSKI Suma końcowa Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 65

66 Mimo, iż wciąż większe znaczenie w strukturze geograficznej eksportu województwa podkarpackiego mają kraje Unii Europejskiej, to jednak dynamicznie wzrasta ranga pozostałych krajów świata, do których eksport w 2010 r. stanowił 53% eksportu kierowanego do UE, a trzy lata później wzrósł do ponad 64%. Z uwagi na dynamicznie rosnące znaczenie eksportu poza kraje UE, należy przyjrzeć się także wszystkim aspektom handlu zagranicznego w tym kontekście. Wykres 12. Kierunki podkarpackiego eksportu w latach (zł) Dostawy wewnątrzwspólnotowe Eksport poza kraje Wspólnoty Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Mapa 7. Udział podregionów w generowaniu podkarpackiego eksportu kierowanego poza UE w latach W województwie podkarpackim w badanym okresie eksport poza UE kształtowany był przez 10 powiatów, które generowały blisko 91% wartości eksportowanych w tym okresie towarów. Były to według malejącego udziału w wartości eksportu: m. Rzeszów, powiaty mielecki, rzeszowski, stalowowolski, m. Krosno, powiat dębicki, m. Przemyśl oraz powiaty sanocki, przeworski, jarosławski. Aż 80% eksportu generuje sześć pierwszych wymienionych wcześniej powiatów, jednak dominujące znaczenie mają cztery z nich, tj. m. Rzeszów, powiaty mielecki, rzeszowski i stalowowolski - 2/3 podkarpackiego eksportu. Największy udział w podkarpackim eksporcie w latach miało miasto Rzeszów blisko 27% jego wartości. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 66

67 Wykres 13. Udział powiatów w generowaniu podkarpackiego eksportu kierowanego poza UE w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie W analizowanym okresie województwo podkarpackie eksportowało towary do wielu krajów świata i co roku widoczna była ekspansja w tym zakresie, gdyż ich liczba systematycznie rosła, od 148 w 2010 r. poprzez 155 w 2011 i 159 w 2012, do 162 krajów w 2013 r. Taki progres jest dla województwa korzystny, gdyż to właśnie nawiązanie współpracy jest najtrudniejsze. Skoro następował wzrost liczby współpracujących krajów daje to szansę na rozwój współpracy w przyszłości. 67

68 Wykres 14.Struktura geograficzna podkarpackiego eksportu w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. Według danych z sierpnia 2014 r., mimo wzrostu nominalnej wartości eksportu do Niemiec jego znaczenie w województwie maleje, choć wciąż stanowi 1/4 eksportu podkarpackiego. Nieustannie 68

69 rośnie znaczenie Stanów Zjednoczonych Ameryki, do których eksport zwiększył się ponad dwukrotnie, z 9 w 2010 r. do prawie 19% w Zauważalny progres wystąpił w dostawach do Wielkiej Brytanii, których wartość wzrosła z niespełna 400 mln zł w 2010 r. do ponad 1 mld zł w 2013 r. Jej udział w ogóle podkarpackiego eksportu wzrósł w tym czasie z niecałych 3 do 5,2%. Tabela 14. Najważniejsze kierunki podkarpackiego eksportu w latach * (zł) l.p. Kraje udział % w Niemcy ,6 2 Stany Zjednoczone Ameryki ,9 3 Ukraina ,8 4 Kanada ,8 5 Francja ,4 6 Wielka Brytania ,2 7 Rosja ,0 8 Republika Czeska ,2 9 Słowacja ,0 10 Włochy ,3 11 Belgia ,2 12 Węgry ,0 13 Hiszpania ,5 14 Austria ,8 15 Rumunia ,5 16 Holandia ,5 17 Szwecja ,3 18 Białoruś ,6 *uwzględniono tylko kraje których udział w wartości podkarpackiego eksportu przekracza 1% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. Analizując determinanty działalności eksportowej, należy stwierdzić, że w dużej mierze są to te same czynniki, które warunkują inwestowanie w regionie. Dokonując podziału na czynniki wewnętrzne oraz zewnętrzne, wyszczególnić można: 1) czynniki wewnętrzne: 10 słaba dostępność komunikacyjna oraz niedostateczny stan techniczny infrastruktury drogowej i kolejowej; niższy poziom rozwoju w gospodarczego województwa w relacji do średniej krajowej; dualizm gospodarczy; niski i wewnętrznie zróżnicowany poziom rozwoju gospodarczego poszczególnych podregionów NUTS 3; 10 Analiza potencjału eksportowego województwa podkarpackiego ze szczególnym uwzględnieniem potencjału eksportowego firm z sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, raport opracowany w ramach projektu systemowego Ministra Gospodarki Sieć Centrów Obsługi Inwestorów i Eksporterów (COIE). 69

70 nieefektywne, rozdrobnione rolnictwo; słaba baza infrastrukturalna i ekonomiczna obszarów wiejskich; niedostateczna stopa akumulacji kapitału i wykwalifikowanej siły roboczej; niska skłonność do współpracy pomiędzy przedsiębiorcami, a jednostkami naukowymi; niski stopień nowoczesności majątku MSP i poziom zaplecza badawczo-rozwojowego oraz wyposażenia w środki produkcji; marginalizacja regionu związana z delokalizacją centralnych instytucji i przedsiębiorstw poza obszar województwa; niski potencjał i brak przygotowania przedsiębiorstw sektora MSP do prowadzania sprzedaży zagranicznej; brak odpowiedniej kadry zarządzającej - spowodowane jest odpływem młodych osób do innych województw oraz atrakcyjnymi ofertami pracy za granicą dla wykształconych kadr regionu oraz niedostosowanymi do potrzeb rynkowych kierunkami edukacji; brak ze strony lokalnych instytucji otoczenia biznesu działań służących dywersyfikacji kierunków eksportu, w szczególności skoncentrowanego na rynku Rosji, Ukrainy i Białorusi; brak wsparcia dla inwestycji w powiatach przygranicznych woj. podkarpackiego, mających na celu powstanie nowych i nowoczesnych centrów logistycznych pełniących funkcje usługowe dla transportu międzynarodowego oraz dystrybucji towarów na rynki wschodnich i południowych sąsiadów; ograniczona skuteczność pomocy regionalnej (krajowej i UE) z punktu widzenia intensyfikacji eksportu i dywersyfikacji jego kierunków; brak propagowania, promocji i informowania potencjalnych nabywców artykułów rolnospożywczych ze Słowacji i Ukrainy o ofercie handlowej i infrastrukturze instytucji handlu hurtowego województwa podkarpackiego. 2) czynniki zewnętrzne: spadek popytu na skutek kryzysu; trudności w uzyskaniu kredytu; wzrost konkurencji ze strony innych dostawców krajowych oraz wzrost konkurencji ze strony dostawców z innych krajów; wahania kursów walutowych; wysokie koszty pracy, w tym szybki wzrost wynagrodzeń; niekorzystne warunki prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce; ryzyko związane z eksportem oraz koszty jego niwelowania; problemy ze znajdowaniem wiarygodnych partnerów biznesowych za granicą; problemy z pozyskaniem informacji o zagranicznych rynkach (wynikające nie tyle z braku źródeł informacji, co z niewiedzy przedsiębiorców, w szczególności MŚP, odnośnie tego gdzie i jakie informacje można pozyskać); wysokie koszty dostosowania do wymogów rynków zagranicznych, w tym koszty otrzymania certyfikatów jakości i pozwoleń. Przede wszystkim należy zaznaczyć, że wyżej wymienione czynniki zewnętrzne, nie są związane ze specyfiką województwa. Zarówno przeprowadzone analizy danych wtórnych, jak i pierwotnych 70

71 (przede wszystkim wywiadów pogłębionych) wskazują na to, że determinanty te wpływają na ograniczanie potencjału nie tylko podkarpackiego, ale i innych województw Polski. Respondenci oraz eksperci biorący udział w wywiadach pogłębionych, w kontekście czynników wewnętrznych, uwagę zwracali przede wszystkim na kilka kluczowych kwestii. Pierwsza z nich związana była z dostępnością komunikacyjną. Zdaniem badanych, ze względu na stan infrastruktury (choć wciąż poprawiający się) oraz lokalizacji województwa, trudno jest konkurować z regionami Centralnej czy Zachodniej Polski (oczywiście z pominięciem państw, z którymi podkarpackie graniczy): Bardziej należałoby wyeksponować kwestie związane z dostępnością komunikacyjną jest to bardzo istotne jeżeli chce się coś sprzedać, pokazać, lub zaprosić klienta. Jeżeli towar się sprzedaje za granicę, to trzeba go dowieźć. I to jest to minimum, które stanowi blokadę, jeśli w ogóle chodzi o rozwój gospodarczy województwa. [respondentka wywiadu pogłębionego] Jednak jak zaznaczało wielu rozmówców, sytuacja ta uległa znacznej poprawie w stosunku do lat poprzednich. Dużym problemem, w opinii respondentów wywiadów, jest brak przygotowania podkarpackich przedsiębiorców do prowadzenia działalności eksportowej. Nieprzygotowanie to wynika z kilku czynników. Po pierwsze wielkości przedsiębiorstw uwagi ekspertów dotyczyły przede wszystkim sektora MŚP, które w odróżnieniu do dużych przedsiębiorstw, często nie dysponują dużym kapitałem oraz wysoko wykwalifikowaną kadrą menadżerską: ( ) dużym i średnim jest łatwiej nawiązywać kontakty, mają środki dla zagranicznych odbiorców, mają kim dotrzeć bo mają kadry. W małej firmie gdzie jest właściciel i kilku pracowników to trudno jest wytypować kogoś kto poszuka odbiorcy zagranicznego, dlatego bazują na działalności krajowej. [respondent wywiadu pogłębionego] ( ) duże przedsiębiorstwo może zamówić ekspertyzy, może wysłać pracowników, może zasięgnąć rady takich czy innych ekspertów, ma większą siłę przebicia. Małe przedsiębiorstwa koncentrują się przede wszystkim na rynku wewnętrznym, nie mają siły żeby w każdym państwie europejskim mieć swojego przedstawiciela, czy badać taki rynek ( ). Również przygotowanie kadry. Jeżeli kadra była przygotowana tylko na rynek wewnętrzny, trudno jej na pewno przemóc się i zacząć eksportować np. do Wielkiej Brytanii, czy do Holandii, bo już inna mentalność, język, przygotowanie [respondent wywiadu pogłębionego] Z nieprzygotowaniem do prowadzenia eksportu, może wiązać się również brak wiedzy oraz świadomości tego, gdzie i po jakie informacje można się zwrócić. ( ) przedsiębiorcy często nie wiedzą z jakich narzędzi mogą skorzystać, albo do kogo się zwrócić ( ) [respondent wywiadu pogłębionego] Respondenci byli jednak zdania, że przedsiębiorcy nie mają utrudnionego dostępu do informacji na temat możliwości eksportowych. Poradnictwo oferują im regionalne izby gospodarcze i handlowe, a także zagraniczne placówki Ambasad i Konsulatów RP Wydziały Promocji Handlu i Inwestycji. 71

72 Problemem jest jednak ich zbyt mała aktywność nie wychodzą same do przedsiębiorcy, nie zachęcają do podejmowania działalności eksportowej, a jedynie obsługują tych, którzy sami się do nich zgłoszą. Działania promocyjne (dotyczące możliwości podejmowania działalności eksportowej, jej warunków itd.), skupione są w większych ośrodkach i docierają przede wszystkim do dużych przedsiębiorstw które - jak wcześniej wspomniano - na ogół są w stanie samodzielnie rozpocząć wymianę zagraniczną. Warto podejmować działania na szerszą skalę, ukierunkowane na sektor MŚP. Bez wątpienia duże znaczenie dla potencjału eksportowego województwa ma jego promocja, a konkretnie wykreowanie produktów eksportowych, które byłyby na świecie identyfikowane z podkarpackim, utrwalonych w świadomości odbiorców jako produkty tego regionu. Marka która jak to ujął jeden z respondentów, sama się sprzedaje. Taką marką niewątpliwie jest Dolina Lotnicza czy marka Zelmer. W promocję tych marek powinno być angażowanych wiele instytucji, począwszy od samorządu województwa, po lokalne instytucje otoczenia biznesu. O wskazanie czynników ograniczających potencjał eksportowy, poproszono również przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego oraz lokalnych przedsiębiorców. W przypadku obu grup, najczęściej wskazywaną odpowiedzią był zbyt mały potencjał finansowy przedsiębiorców oraz brak odpowiedniej infrastruktury transportowej. Wykres 15. Czynniki ograniczające potencjał eksportowy województwa podkarpackiego [CAWI, JST] Źródło: badania własne, 2014 r. *wartości procentowe nie sumują się do 100, ponieważ respondent mógł wskazać więcej niż jedną odpowiedź Wśród innych czynników, przedsiębiorcy najczęściej wskazywali brak odpowiedniej kadry, a swoje odpowiedzi, wskazane na poniższym wykresie, uzasadniali m.in. tak: Mała firma to zazwyczaj mały kapitał, a do produkcji zaawansowanej technologicznie potrzebne są duże nakłady finansowe. [przedsiębiorca, badanie SSI] Trzeba zainwestować w odpowiednią infrastrukturę techniczną i technologiczną, żeby przyciągnąć klienta. Klienci zagraniczni też chcą przyjechać i zobaczyć ofertę, jaką im oferuje dany zakład oraz jakie mają zaplecze. Jesteśmy sprawdzani przez klientów eksportowych. [przedsiębiorca, badanie SSI] 72

73 Wykres 16. Czynniki ograniczające potencjał eksportowy województwa podkarpackiego [SSI, przedsiębiorcy] Źródło: badania własne, 2014 r. *wartości procentowe nie sumują się do 100, ponieważ respondent mógł wskazać więcej niż jedną odpowiedź Silną stroną województwa podkarpackiego jest działalność klastrów zrzeszających podmioty z najsilniej rozwiniętych specjalizacji regionu (przemysł elektromaszynowy, lotniczy, odlewnictwo, IT). Szczególnie Dolina Lotnicza, jak i komplementarny klaster lotniczy zrzeszające już łącznie 120 podmiotów mogą w kolejnych latach uczynić województwo wiodącym regionem lotniczym Europy. 11 Głównymi atutami województwa mogącymi sprzyjać działalności eksportowej są zatem 12 : rozwijający się przemysł lotniczy; silnie rozwinięty przemysł farmaceutyczny, informatyczny i spożywczy; powstanie Podkarpackiego Parku Naukowo-Technologicznego w Rzeszowie; potencjalnie dobre połączenia komunikacyjne: międzynarodowy port lotniczy, autostrada A4; przebiegające przez województwo główne korytarze transportowe sieci TINA; surowce kopalniane takie jak: siarka, ropa naftowa oraz gaz ziemny, surowce mineralne, które wydobywane są głównie w jego górzystej, południowej części: piaskowce, wapienie, gipsy (w tym gips alabastrowy), glinki ceramiczne, piaski (w tym piaski szklarskie) i żwiry, a także torf, wody mineralne i geotermalne; duże połacie lasów czynią województwo istotnym dostawcą drewna oraz dają możliwości wykorzystania biomasy drzewnej dla produkcji energii odnawialnej; wyższe niż w większości województwa nakłady na działalność badawczo-rozwojową w sektorze przedsiębiorstw (5. miejsce w kraju z kwotą 460,4 mln zł w r. 2012); 11 Przegląd Regionalny Polski Część II. Regionalne Obserwatoria Terytorialne, Warszawa, wrzesień 2013 r. 12 Atrakcyjność inwestycyjna regionów województwo podkarpackie, Centrum Analiz Regionalnych i Lokalnych, Warszawa 2013 r. 73

74 możliwość ubiegania się o środki unijne; dostępność wysoko wyszkolonych kadr zarządzających i technicznych, zwłaszcza w przemyśle lotniczym, elektromaszynowym, chemicznym (Politechnika Rzeszowska jest największą uczelnią techniczną południowo-wschodniej Polski, z jedynym w kraju ośrodkiem kształcenia pilotów lotnictwa cywilnego); funkcjonowanie wyspecjalizowanych klastrów branżowych; koncentracja przemysłu sprzyjająca współpracy i podnoszeniu konkurencyjności przedsiębiorstw. Autorzy raportu podsumowując przeprowadzone analizy stwierdzają, iż województwo jest predestynowane do tworzenia klastrów międzyregionalnych, zwłaszcza w takich sektorach jak m.in. lotniczy, maszynowy, spożywczy czy metalowy. 13 Dalsze konkluzje to możliwości rozwijania inteligentnych specjalizacji w oparciu o konkurencyjne duże i średnie przedsiębiorstwa: w sektorach wysokiej techniki: produkcja statków powietrznych, statków kosmicznych i podobnych maszyn, w sektorach średnio-wysokiej techniki: produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep, z wyłączeniem motocykli, produkcja urządzeń, instrumentów oraz wyrobów medycznych, włączając dentystyczne, w sektorach średnio-niskiej techniki: produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych, produkcja metali, produkcja metalowych wyrobów gotowych z wyłączeniem maszyn i urządzeń oraz z wyłączeniem produkcji broni i amunicji, naprawa, konserwacja i instalowanie maszyn i urządzeń, w sektorach niskiej techniki: produkcja odzieży, pozostała produkcja wyrobów z wyłączeniem urządzeń, instrumentów oraz wyrobów medycznych, włącznie z dentystycznymi. 14 O ogólną ocenę potencjału eksportowego, zarówno poszczególnych powiatów jak i całego województwa, poproszono przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego oraz przedsiębiorców prowadzących handel zagraniczny. Nieco ponad połowa respondentów (JST), oceniła potencjał województwa jako co najmniej duży, zaś jedynie 6% było zdania, że potencjał ten jest niski (wykres 17.). 13 Atrakcyjność inwestycyjna regionów województwo podkarpackie, Centrum Analiz Regionalnych i Lokalnych, Warszawa, 2013 r. 14 Tamże 74

75 Wykres 17. Ocena potencjału eksportowego województwa podkarpackiego [CAWI, JST] Źródło: badania własne, 2014 r. Podobnego zdania byli przedsiębiorcy połowa badanych oceniła potencjał województwa jako duży lub bardzo duży, zaś jedynie 4% było odmiennego zdania. Swoje opinie respondenci uzasadniali przede wszystkim własnym doświadczeniem większość ich produkcji jest eksportowana, od lat udaje im się utrzymać zagranicznych klientów, a nawet pozyskiwać nowych. Nie bez znaczenia, ich zdaniem, jest również rozwijający się sektor lotniczy oraz koszty pracy, dzięki którym ich produkty mają atrakcyjne dla zagranicznych odbiorców ceny. Wykres 18. Ocena potencjału eksportowego województwa podkarpackiego [SSI, przedsiębiorcy] Źródło: badania własne, 2014 r. Nieco bardziej zróżnicowane odpowiedzi są widoczne w odniesieniu do oceny potencjału eksportowego powiatu, na terenie którego funkcjonuje dana jednostka/prowadzi działalność przedsiębiorca. W przeciwieństwie do oceny potencjału województwa, pojawiły się odpowiedzi wskazujące na niski lub bardzo niski potencjał (prawie 1/3 respondentów reprezentujących JST oraz 10% przedsiębiorców). Nieco więcej przedstawicieli JST było zdania, że powiat charakteryzuje się dużym lub bardzo dużym potencjałem eksportowym (w sumie 39% z badanych JST). Wyższy odsetek odpowiedzi pozytywnych zanotowano wśród przedsiębiorców (62%). 75

76 Wykres 19. Ocena potencjału eksportowego powiatu [CAWI, JST] Źródło: badania własne, 2014 r. Warto zwrócić uwagę, że największy odsetek przedsiębiorców, których zdaniem powiat charakteryzuje się co najmniej dużym potencjałem eksportowym, prowadzi działalność na terenie powiatu rzeszowskiego. Pokrywa się to z wcześniej zaprezentowanymi danymi, według których powiat ten wykazuje jedną z wyższych wartości eksportu w województwie. Wykres 20. Ocena potencjału eksportowego powiatu [SSI, przedsiębiorcy] Źródło: badania własne, 2014 r. Swoje opinie przedsiębiorcy najczęściej uzasadniali zlokalizowanymi na terenie powiatu (lub w jego okolicy) specjalnymi strefami ekonomicznymi. Wśród czynników podnoszących potencjał eksportowy województwa, zarówno przedstawiciele JST jak i przedsiębiorców, najczęściej wskazywali atrakcyjną ofertę towarową i usługową (zarówno ich jakość, jak i ceny). 76

77 Wykres 21. Czynniki podnoszące potencjał eksportowy województwa podkarpackiego [CAWI, JST] Źródło: badania własne, 2014 r. *wartości procentowe nie sumują się do 100, ponieważ respondent mógł wskazać więcej niż jedną odpowiedź Wykres 22. Czynniki podnoszące potencjał eksportowy województwa podkarpackiego [SSI, przedsiębiorcy] Źródło: badania własne, 2014 r. *wartości procentowe nie sumują się do 100, ponieważ respondent mógł wskazać więcej niż jedną odpowiedź 77

78 Poniżej przedstawiono listę 200 największych eksporterów działających na terenie województwa podkarpackiego. Tworząc ranking, pod uwagę wzięto wartość statystyczną eksportu za rok W związku z obowiązującą ustawą dotyczącą zachowania poufności wyników finansowych danej firmy, w tabeli zaprezentowano jedynie nazwę przedsiębiorcy oraz miejscowość. Dane podchodzą z Ministerstwa Finansów, dlatego uznać je należy za wysoce wiarygodne. Tabela 15. Lista 200 największych eksporterów województwa (2013 r.) l.p. Pełna nazwa Miejscowość POLSKIE ZAKŁADY LOTNICZE SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MTU AERO ENGINES POLSKA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ WYTWÓRNIA SPRZĘTU KOMUNIKACYJNEGO "PZL-RZESZÓW" SPÓŁKA AKCYJNA UNIWHEELS PRODUCTION (POLAND) SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ FEDERAL - MOGUL GORZYCE SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ BORGWARNER POLAND SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC TAJĘCINA RZESZÓW STALOWA WOLA GORZYCE JASIONKA 7 "KIRCHHOFF POLSKA" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 8 9 HAMILTON SUNDSTRAND POLAND SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ SANOCKIE ZAKŁADY PRZEMYSŁU GUMOWEGO "STOMIL SANOK" SPÓŁKA AKCYJNA RZESZÓW SANOK 10 THONI ALUTEC SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ STALOWA WOLA 11 "KRONOSPAN MIELEC" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 12 GOODRICH AEROSPACE POLAND SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ 78 KROSNO 13 NOWY STYL SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ KROSNO 14 FENIX METALS SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ CHMIELÓW 15 ZELMER MARKET SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 16 FIRMA OPONIARSKA DĘBICA SPÓŁKA AKCYJNA DĘBICA 17 HUTA STALI JAKOŚCIOWYCH SPÓŁKA AKCYJNA STALOWA WOLA 18 AXTONE SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ KAŃCZUGA 19 KRONOSPAN HPL SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 20 PASS-POL SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ SANOK 21 LERG SPÓŁKA AKCYJNA PUSTKÓW-OSIEDLE VALEANT SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ SPÓŁKA JAWNA UTC CCS MANUFACTURING POLSKA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW ROPCZYCE 24 "DRESSTA" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ STALOWA WOLA

79 25 ZAKŁAD METALURGICZNY "WSK RZESZÓW" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 26 HANDLOPEX SPÓŁKA AKCYJNA RZESZÓW 27 BURY SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 28 ATW SPÓŁKA AKCYJNA ZAGÓRZ KROŚNIEŃSKIE HUTY SZKŁA "KROSNO" SPÓŁKA AKCYJNA W UPADŁOŚCI LIKWIDACYNEJ HISPANO-SUIZA POLSKA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ KROSNO SĘDZISZÓW MAŁOPOLSKI 31 ŁAZUR SPÓŁKA JAWNA KOWALOWY 32 BISPOL SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ GŁUCHÓW ZAKŁAD PRODUKCJI FOLII "EFEKT-PLUS" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ CAN-PACK FOOD AND INDUSTRIAL PACKAGING SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW DĘBICA 35 FABRYKA WAGONÓW GNIEWCZYNA SPÓŁKA AKCYJNA GNIEWCZYNA ŁAŃCUCKA 36 KFM-FURNITURE SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ KOLBUSZOWA 37 ZAKŁADY CHEMICZNE "ORGANIKA-SARZYNA" SPÓŁKA AKCYJNA NOWA SARZYNA 38 FABRYKA FARB I LAKIERÓW "ŚNIEŻKA" SPÓŁKA AKCYJNA LUBZINA 39 ZAKŁADY MAGNEZYTOWE "ROPCZYCE" SPÓŁKA AKCYJNA ROPCZYCE 40 ICN POLFA RZESZÓW SPÓŁKA AKCYJNA RZESZÓW 41 O R I O N WIESŁAWA DOMARADZKA SANOK 42 MERKURY MARKET SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ SPÓŁKA KOMANDYTOWA KROSNO 43 "AUTOPART" SPÓŁKA AKCYJNA MIELEC 44 CELL-FAST SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ STALOWA WOLA 45 BLEK-MEBLE SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 46 RAFINERIA NAFTY "JEDLICZE" SPÓŁKA AKCYJNA JEDLICZE 47 "BALTIC WOOD" SPÓŁKA AKCYJNA JASŁO 48 TIKKURILA POLSKA SPÓŁKA AKCYJNA DĘBICA 49 ARKUS & ROMET GROUP SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ PODGRODZIE 50 "AUTORUD" STANISŁAW GÓRSKI, STANISŁAW SOBIŁO SPÓŁKA JAWNA STALOWA WOLA 51 "POLIKAT" SPÓŁKA AKCYJNA BRZOZÓW 52 "OLIMP LABORATORIES" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ NAGAWCZYNA 53 "GAMRAT" SPÓŁKA AKCYJNA JASŁO 54 ATI ZKM FORGING SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ STALOWA WOLA 55 BAĆ-POL SPÓŁKA AKCYJNA RZESZÓW 56 BMF POLSKA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ LEŻAJSK 57 KRONOPLUS SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 58 FIBRIS SPÓŁKA AKCYJNA PRZEMYŚL 59 "INGLOT" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ PRZEMYŚL 79

80 60 ONDULINE PRODUCTION SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 61 SPLAST SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ KROSNO 62 CIARKO II SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ SANOK 63 ZAKŁADY PORCELANY ELEKTROTECHNICZNEJ ZAPEL SPÓŁKA AKCYJNA BOGUCHWAŁA 64 ZALTECH POLSKA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 65 PRZEDSIĘBIORSTWO PRODUKCYJNO-USŁUGOWO-HANDLOWE "REGAMET" KRZYSZTOF BOROŃ,WACŁAW TRYBA SPÓŁKA JAWNA MIELEC 66 "VITA - FRUIT" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ PRZEWORSK 67 O.K. OWOCOWE KONCENTRATY SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ PRZEWORSK 68 "GEYER & HOSAJA" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ PARTYNIA 69 ZIELONA BUDKA /MIELEC/ SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 70 CREUZET POLSKA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ SĘDZISZÓW MAŁOPOLSKI 71 MEATPOL SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ KORCZOWA 72 MONDI BAGS MIELEC SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 73 FIRMA TRANSPORTOWO HANDLOWO USŁUGOWA "PANMAR" SZ.CZEKAŃSKI W.SZMYD SPÓŁKA JAWNA KROSNO 74 Zbigniew Winiarski Firma W.Z. "SWEETPOL" PRZEMYŚL 75 PRZEDSIĘBIORSTWO PRODUKCYJNO-HANDLOWE "DANKROS" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ USTJANOWA GÓRNA 76 FABRYKA ARMATUR "JAFAR" SPÓŁKA AKCYJNA JASŁO 77 AUTOMET GROUP SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ SPÓŁKA KOMANDYTOWA SANOK 78 SFM SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ STRZYŻÓW 79 POLWAX SPÓŁKA AKCYJNA JASŁO 80 RZESZOWSKIE ZAKŁADY DROBIARSKIE "RES-DROB" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 81 DANGAARD SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ JASŁO 82 "SILVA" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 83 Zakład Tłuszczowy "BIAŁOBOKI" Jadwiga Kuźniar BIAŁOBOKI 84 HORTINO ZAKŁAD PRZETWÓRSTWA OWOCOWO-WARZYWNEGO LEŻAJSK SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ LEŻAJSK 85 REMET SPÓŁKA AKCYJNA STALOWA WOLA 86 "RETECH" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC ZAKŁADY CHEMICZNE "SIARKOPOL" TARNOBRZEG SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ LIUGONG DRESSTA MACHINERY SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ 80 TARNOBRZEG STALOWA WOLA 89 "W.P.S." SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ ZAGÓRZ

81 90 91 ZAKŁADY PRZEMYSŁU OWOCOWO-WARZYWNEGO "PEKTOWIN" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ PORT LOTNICZY "RZESZÓW-JASIONKA" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ JASŁO JASIONKA 92 HUTA STALOWA WOLA SPÓŁKA AKCYJNA STALOWA WOLA 93 "LINGLIN POLAND" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 94 PRZEDSIĘBIORSTWO HANDLOWO-USŁUGOWE "SZRON" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ JAROSŁAW 95 REMOG POLSKA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 96 TEKNIA RZESZÓW SPÓŁKA AKCYJNA RZESZÓW 97 PURCELL SYSTEMS INTERNATIONAL AB SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ ODDZIAŁ POLSKA MIELEC 98 EUROTERM II SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ PRZEMYŚL GARDNER AEROSPACE-MIELEC SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ ORION ENGINEERED CARBONS SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC JASŁO 101 "C+N POLSKA" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 102 RADO SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ ŁAWNICA 103 ARMATOORA SPÓŁKA AKCYJNA NISKO 104 KROSGLASS SPÓŁKA AKCYJNA KROSNO 105 METALL-EXPRES SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 106 "LINKER EUROPA" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ TYCZYN 107 "IWAMET" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ STALOWA WOLA 108 GLOBE TYRE GODAWSKI, LACHCIK SPÓŁKA JAWNA PILZNO 109 GPR GUMA I PLASTIK RECYCLING SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ ZARZECZE 110 POLSAL SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ BRZOZÓW 111 HALMAR SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ STALOWA WOLA 112 "BIMEX-BOLLHOFF" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ KRZEMIENICA 113 CONFECTION SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ JASŁO 114 GAWEŁ ZAKŁAD PRODUKCJI ŚRUB SPÓŁKA AKCYJNA PALIKÓWKA 115 INNTALER POLSKA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 116 PGNIG TECHNOLOGIE SPÓŁKA AKCYJNA KROSNO 117 "MET-CHEM" ZAKŁADY METALOWO-CHEMICZNE ŚWIERCZEK HALINA PILZNO 118 FIRST COMPANY SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 119 CONTENUR POLSKA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 120 HSW-ZAKŁAD SPRĘŻYNOWNIA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ 81 STALOWA WOLA

82 121 "NORBERT POLSKA" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 122 PRZEDSIĘBIORSTWO WIELOBRANŻOWE "DREMEX" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RUDNA MAŁA 123 WOODSTYLE BALAWEJDER SPÓŁKA JAWNA DYNÓW 124 B&P ENGINEERING SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ SPÓŁKA KOMANDYTOWA PRZEWORSK 125 PRZEDSIĘBIORSTWO HANDLOWO-USŁUGOWE "STOMIL-EAST" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ SANOK 126 JÓZEF KUCHARSKI "DREWEX" ZAKŁAD PRODUKCYJNO-HANDLOWO- USŁUGOWY ; ZAKŁAD PRODUKCYJNO-HANDLOWO-USŁUGOWY TYRAWA WOŁOSKA "DREWEX" SPÓŁKA CYWILNA 127 FIRMA PRODUKCYJNO-HANDLOWA "KANWIL" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ DĘBICA 128 BRW SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 129 TRYUMF SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ STALOWA WOLA 130 PRZEDSIĘBIORSTWO PRZEMYSŁOWO-HANDLOWE "ALKOR" JACEK WOŁK I JERZY SZOTT SPÓŁKA JAWNA PRZEMYŚL 131 KMIOTEK BOGUSŁAW FIRMA HANDLOWO- USŁUGOWA RTV "BISS" JAROSŁAW 132 ZAKŁADY AUTOMATYKI "POLNA" SPÓŁKA AKCYJNA PRZEMYŚL 133 PRZEDSIĘBIORSTWO PRODUKCYJNO-HANDLOWO-USŁUGOWE "ASTRA" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ KRAJOWICE 134 ZELMER PRO SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 135 VICPLAST ANDRZEJ JASIŃSKI ZABAJKA 136 O.B.A. SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ JASŁO 137 POLKEMIC SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 138 REM II SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ PRZEMYŚL 139 ZAKŁAD HANDLOWO-USŁUGOWY "JARKOMET" STANISŁAW JARECKI TRZCINICA 140 WYTWÓRNIA ZESPOŁÓW KOOPERACYJNYCH SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIDZIALNOŚCIĄ MIELEC 141 EBA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ KROSNO 142 "FIRMA CODOGNI" SPÓŁKA JAWNA STALOWA WOLA 143 "HUTA STALOWA WOLA" ZAKŁAD CIĄGARNIA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ W UPADŁOŚCI LIKWIDACYJNEJ STALOWA WOLA 144 ROSCO STEEL SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 145 FIRMA HANDLOWO USŁUGOWA "GAL-POL" PALUCH PIOTR, KNUREK WIESŁAW SPÓŁKA JAWNA SANOK 146 UNIDEZ SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ NOWA DĘBA 147 "MASTAL" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ STALOWA WOLA ZAKŁADY ODZIEŻOWE "VIPO" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ ANDRZEJ GUŚCIORA - PRZEDSIĘBIORSTWO HANDLOWO USŁUGOWE "POL - ROM" ŁAŃCUT TARNOBRZEG 150 MELEX SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 151 FABRYKI MEBLI "SANCRO" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ TARGOWISKA 82

83 152 FIRMA "SILVEX" Maria Wójcik KRASNE 153 PLASTIC FACTORY COBI SPÓŁKA AKCYJNA MIELEC 154 FORGEX POLSKA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 155 VIDOK SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RUDNA MAŁA 156 MISTA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ STALOWA WOLA PRZEDSIĘBIORSTWO PRODUKCYJNO USŁUGOWO HANDLOWE "AKPIL" ANIOŁ KAZIMIERZ INTERNATIONAL CAR TRADE SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ PILZNO JAROSŁAW 159 "DARCO" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ PUSTKÓW-OSIEDLE 160 "HUTA SZKŁA W JAŚLE" SPÓŁKA AKCYJNA GRUPA KAPITAŁOWA KROSNO JASŁO 161 MIECZYSŁAW MAKUCHOWSKI "BENNSAM" IMPORT-EKSPORT PRZEMYŚL 162 "TAP" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 163 TARMAX SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ SPÓŁKA KOMANDYTOWA RZESZÓW 164 FIBRAIN SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 165 MARSPOL GRUPA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW 166 KOELNER ŁAŃCUCKA FABRYKA ŚRUB SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ ŁAŃCUT 167 TARKON SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ TARNOBRZEG 168 SPÓŁDZIELNIA ASPROD STRZYŻÓW 169 BRATEX DACHY SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ SPÓŁKA KOMANDYTOWA DĘBICA 170 "CASTRA" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ CHAŁUPKI DĘBNIAŃSKIE 171 SPÓŁDZIELNIA "S.I.P." ZAKŁAD PRACY CHRONIONEJ KROSNO 172 WYTWÓRNIA SPRZĘTU KOMUNIKACYJNEGO PZL-KROSNO SPÓŁKA AKCYJNA KROSNO 173 FLUKAR SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ IWONICZ-ZDRÓJ 174 ZAKŁADY METALOWE "DEZAMET" SPÓŁKA AKCYJNA NOWA DĘBA PRZEDSIĘBIORSTWO WIELOBRANŻOWE DOMUS JERZY BISKOWSKI I BEATA HRYNISZYN SPÓŁKA JAWNA FIRMA HANDLOWA "SORBOS" ARTUR BARAN ANDRZEJ GWIAZDOŃ SPÓŁKA JAWNA PRZEMYŚL PRZEMYŚL 177 METAL SCRAP SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ ZABAJKA 178 TEKPRO SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 179 BRAMMER SPÓŁKA AKCYJNA KOLBUSZOWA 180 PRZEDSIĘBIORSTWO PRODUKCYJNO-HANDLOWO-USŁUGOWE "EXTRANS" R.DYRKACZ I S-KA SPÓŁKA JAWNA TREPCZA 181 PROGRAFIX SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ DĘBICA 182 TASTA ARMATURA SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ STALOWA WOLA 183 MILOMAX SPÓŁKA AKCYJNA KROSNO 184 ZAKŁAD WIELOBRANŻOWY JERZY PASTERZ TRZEBOWNISKO 185 R&G PLUS SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MIELEC 83

84 186 FA KROSNO SPÓŁKA AKCYJNA KROSNO 187 METKOM SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ PUSTYNIA 188 STANISŁAW SZYDEŁKO "PATKAR" RUDNIK NAD SANEM 189 "STAL IMPEX" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ KROSNO 190 SMAK SERWIS SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ ŁAŃCUT 191 ZAKŁAD ARTYKUŁÓW ŚCIERNYCH "ARMES" SŁAWOMIR ZADRUŻNIAK NISKO 192 ZAKŁAD GRABO WALDEMAR IRZYK NIEBOCKO 193 WŁADYSŁAW CHROBAK FIRMA WALTER PUSTYNY 194 TERRY SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ DĘBICA 195 OMEGA RUSZTOWANIA S.C. JANINA CHMAJ, ŁUKASZ CHMAJ, MARCIN LEŚ KOLBUSZOWA 196 AXCES PRODUCTION SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ MŁYNY 197 GOBART SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ BOBROWA BIURO HANDLU ZAGRANICZNEGO "DREWEXIM" HENRYK FLIS, MICHAŁ FLIS SPÓŁKA JAWNA PRZEDSIĘBIORSTWO HANDLOWE "ELMAT" SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ RZESZÓW RZESZÓW 200 POWERTEK SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ PRZEMYŚL Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Finansów w Warszawie W porównaniu do roku 2012, pierwsza dziesiątka największych eksporterów pozostała bez zmian, miały jednak miejsce pewne przesunięcia. Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o., w roku 2012 plasowały się na miejscu 5., obecnie zaś zajmują pozycję lidera, którym w roku poprzednim była Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego PZL-Rzeszów S.A. (obecnie na pozycji 3.). MTU Aero Engines Sp. z o.o. oraz Hamilton Sundstrands Poland Sp. z o.o. utrzymały swoje pozycje z roku 2012, zaś miejscami zamieniły się Sanockie Zakłady Przemysłu Gumowego STOMIL SANOK S.A. i Thoni Alutec Sp. z o.o. O jedno miejsce w dół spadły spółki Uniwheels Production, Federal-Mogul Gorzyce oraz Kirchoff Polska, zaś wyższe miejsce w rankingu zajęła Borgwarner Sp. z o. o. Pierwsza dziesiątka eksporterów w roku 2011, również niewiele różniła się od tej najbardziej aktualnej. Największą zmianą jest wypadnięcie z niej Firmy Oponiarskiej Dębica S.A. (pierwsze miejsce w roku 2011, 11. w 2012 oraz 16. w 2013) oraz spółki Kronospan z Mielca (10. pozycja w 2011, 14. w 2012, 11. w 2013). Biorąc pod uwagę rozmieszczenie przestrzenne największych eksporterów roku 2013, liderami są Mielec oraz Rzeszów (po 26 eksporterów z powyższej listy). Fakt ten tłumaczy dlaczego miasto Rzeszów oraz powiat mielecki są liderami województwa w odniesieniu do wartości eksportu. Na drugim miejscu znalazła się Stalowa Wola (19 eksporterów), na trzecim Krosno (14 firm), dalej Przemyśl (11 firm) i Jasło (10 firm). Kolejne miejsca zajmują Dębica i Sanok (po 7 eksporterów), Jarosław, Kolbuszowa, Łańcut, Pilzno, Przeworsk i Tarnobrzeg (po 3 firmy). Po dwóch eksporterów zaliczonych do największych w roku 2013, działało w Brzozowie, Jasionce, Leżajsku, Nisku, Nowej Dębie, Pustków-Osiedle, Ropczycach, Rudnej Małej, Sędziszowie Małopolskim, Strzyżowie, Zabajce i Zagórzu. W pozostałych miejscowościach wymienionych w rankingu, działało po jednym eksporterze z listy (dokładny rozkład został przedstawiony na poniższej mapie). 84

85 Mapa 8. Liczba największych eksporterów w województwie podkarpackim w poszczególnych powiatach (2013 r.) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Finansów w Warszawie Na podstawie wyżej przedstawionych analiz opartych na danych zastanych oraz na podstawie wyników jakościowej części badania, wyszczególniono perspektywiczne branże dla eksportu: przemył rolno-spożywczy i rolnictwo ekologiczne przemysł lotniczy przemysł maszynowy branża chemiczna i farmaceutyczna przemysł gumowy przemysł drzewny i meblarski przemysł IT/ICT turystyka 85

86 Większość respondentów była zgodna co do tego, że rolnictwo uległo negatywnym przekształceniom oraz tego, że w tej branży należy upatrywać szans na zwiększenie siły eksportowej województwa. Zwracano uwagę przede wszystkim na wieloletnie tradycje rolnicze w regionie, stale rozwijający się trend związany ze zdrowym stylem życia, w tym sposobem odżywania, upatrując tu dużych szans na rozwój rolnictwa ekologicznego. Już kilka lat temu eksperci podkreślali, że wykorzystanie potencjału regionu (który charakteryzuje się relatywnie dużym udziałem obszarów wiejskich) i doświadczeń w działalności rolniczej, będzie możliwe dzięki rozwojowi technologii produkcji rolniczej i przetwórstwa żywności. 15 Wprowadzenie takich rozwiązań jak chów bydła mięsnego czy uprawa roślin spożywczych z wykorzystaniem ekologicznych technologii produkcji, poza efektami ekonomicznymi takimi jak wzrost dochodów rolniczych czy obniżenie kosztów produkcji, może przynosić również efekty o charakterze społecznym (zmniejszenie bezrobocia na obszarach wiejskich, identyfikacja regionu jako producenta zdrowej, tradycyjnej żywności) i środowiskowym (sposoby produkcji przyjazne środowisku). Warto zwrócić uwagę, że już w roku 2007, województwo podkarpackie zamykało pierwszą piątkę województw, posiadających ekoprzetwórnie (z liczbą 13 ekoprzetwórni, po województwach: mazowieckim 42 ekoprzetwórnie, lubelskim 28 ekoprzetwórni, wielkopolskim 24 ekoprzetwórnie, zachodniopomorskim 14 ekoprzetwórnie). 16 Wartość eksportu takich produktów jak: różne przetwory spożywcze, przetwory z warzyw, owoców, orzechów lub pozostałych części roślin czy mięso i podroby jadalne, systematycznie rośnie, co w połączeniu z ww. czynnikami, pozwala uznać przemysł rolno-spożywczy za perspektywiczny. Podobne wyniki notują produkty z grupy statki powietrzne, statki kosmiczne i ich części z wartości nieco powyżej 500 mln zł w roku 2010, do ponad 1,1 mld zł w roku Już teraz można powiedzieć, że Dolina Lotnicza jest swoistą wizytówką i dumą województwa. Jest obecnie jedynym polskim klastrem, który spełnia wszystkie wymagania, aby być uznanym za klaster o światowej klasie. Jednocześnie jest przykładem klastra, który bardzo wyraźnie reprezentuje innowacyjną specjalizację regionu południowo-wschodniej Polski, czyli nowoczesny przemysł lotniczy. Spełnia więc warunki do reprezentowania propagowanej przez Unię Europejską idei smart specialization of the region (inteligentnej specjalizacji regionu). Rozwojowi branży sprzyja zaplecze naukowe w postaci Politechniki Rzeszowskiej z Wydziałem Budowy Maszyn i Lotnictwa oraz nawiązywana współpraca z uczelniami spoza regionu. Stale podejmowane są prace inwestycyjne, mające podnosić możliwości badawcze i technologiczne. Jak jednak zwrócili uwagę Autorzy raportu dotyczącego priorytetowych technologii dla zrównoważonego rozwoju województwa, w warunkach wzmożonej konkurencji produkcji lotniczej, dostęp do nowoczesnych technologii jest utrudniony. Konieczne jest zatem ponoszenie znacznych nakładów finansowych oraz pracy, na opracowanie i wdrożenie nowych technologii. Dotyczy to również przemysłu maszynowego, gdzie istotna jest staranność przy realizacji procesów technologicznych. W wielu przypadkach, możliwość skutecznego rywalizowania firm z terenu podkarpackiego, powstaje dzięki odpowiednio wykwalifikowanej kadrze oraz niższym kosztom prowadzenia działalności. Dobrym przykładem jest spółka Zelmer, która po restrukturyzacji i długim okresie rywalizacji cenowej, wdraża nowoczesne rozwiązania przez co odnotowuje wzrost 15 Foresight. Priorytetowe technologie dla zrównoważonego rozwoju województwa podkarpackiego, praca zbiorowa pod redakcją L. Woźniaka, Rzeszów 2008 r. 16 Żródło: J. Zientek-Varga Ekorynek w Polsce w stronę rozwoju, 86

87 sprzedaży. 17 W roku 2013, eksport produktów typu maszyny i urządzenie elektryczne, osiągnął wartość ponad 800 mln zł. Również respondenci wywiadów eksperckich oraz indywidualnych, podkreślali że Podkarpackie posiada trzy kluczowe dla dalszego rozwoju ww. branż czynniki tj. doświadczenie, tradycję oraz niezbędny kapitał ludzki. Dotyczy to także branży gumowej, w tym oponiarskiej. Takie przedsiębiorstwa jak Dębica S.A. czy Stomil Sanok S.A., są liderami w swojej branży. Pierwsze z nich jest największym polskim producentem opon do samochodów osobowych i dostawczych. Wiodącą pozycję zajmuje również na rynku opon całostalowych do samochodów ciężarowych, opon do samochodów terenowych, maszyn i urządzeń rolniczych oraz innych produktów z branży oponiarskiej. Według danych Instytutu Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk, TC Dębica S.A. jest największym inwestorem i zakładem pracy w Dębicy i województwie. Zatrudnia blisko 2900 pracowników, współpracując z ponad 300 firmami lokalnymi. Od 1995 r. spółka pozyskała inwestora strategicznego, amerykański koncern The Goodyear Tyre & Rubber Company, który obecnie posiada 81,396% akcji Spółki. Firma sprzedaje swoje produkty w 60 krajach na 6 kontynentach. Spółka z Sanoka z kolei, operuje w takich segmentach rynku jak: motoryzacja (m.in. systemy uszczelnień karoserii), budownictwo (m.in. systemy uszczelnień w stolarce tworzywowej, aluminiowej i drewnianej, uszczelki do rur do wody pitnej i rur kanalizacyjnych), AGD (uszczelki gumowe), farmacja (tłoczki do strzykawek jednorazowego użytku i insulinowych iniektorów penowych, korki do zamykania antybiotyków, insuliny, płynów infuzyjnych, krwi i preparatów krwiopochodnych) czy rolnictwo (mieszanki gumowe, pasy klinowe do maszyn). Kolejnym istotnym dla regionu, przede wszystkim ze względu na możliwość uzyskania dostępu do surowców, jest przemysł chemiczny. Duże zapotrzebowanie na nowoczesne materiały, tworzywa sztuczne i inne wyroby wytwarzane przez przemysł chemiczny, zgłasza dynamicznie rozwijające się lotnictwo. Również dotychczasowy rozwój przemysłu farmaceutycznego wskazuje, że możliwe jest osiąganie dobrych wyników w tej dziedzinie. Postęp medycyny, wydłużanie się życia ludzkiego, wpływa na wzrost zapotrzebowania na produkty farmaceutyczne. Uwagę zwrócić należy na potencjał tkwiący w możliwości produkcji naturalnych leków roślinnych, bazujących na rozwiązaniach (związkach chemicznych) występujących w roślinach dziko rosnących i uprawnych. W analizowanym okresie, widoczny jest również stały wzrost wartości eksportu towarów z grupy meble, pościel, materace, z 676 mln zł w roku 2010 do prawie 756 mln zł w roku Tu należy zaznaczyć, że Polska jest czwartym na świecie eksporterem mebli (po Chinach, Niemczech i Włoszech), ale tylko nieliczne firmy sprzedają swoje towary pod własną nazwą. Jednym z takich przedsiębiorstw jest spółka Nowy Styl z siedzibą w Krośnie, która jest również jednym z największych eksporterów w województwie. Produkty firmy eksportowane są do ponad 60 krajów świata, a dzięki pracy kilku tysięcy pracowników w halach o powierzchni m2 corocznie produkowanych jest ponad krzeseł i mebli. Powiązany z branżą meblarską jest przemysł drzewny. W roku 2012, udział województwa podkarpackiego w krajowym eksporcie towarów z tej grupy, wynosił 5,31% i był najwyższy w regionie. Wartość eksportu produktów z tej grupy również stale wzrasta, od prawie 500 mln zł w roku 2010 do ponad 600 mln zł w Najwyższe wartości eksportu tych towarów, odnotowano w powiecie bieszczadzkim oraz jasielskim. 17 Foresight. Priorytetowe technologie dla zrównoważonego rozwoju województwa podkarpackiego, str. 118, praca zbiorowa pod redakcją L. Woźniaka, Rzeszów 2008 r. 87

88 W istotny sposób na rozwój gospodarki, a także tworzenie przewagi konkurencyjnej niewątpliwie wpływają nowoczesne technologie informacyjne (IT/ICT). Według raportu OECD Science, Technology and Industry Outlook , są one głównymi elementami rozwoju gospodarczego i innowacyjności. Przychody sektora ICT stanowiły w 2011 r. 7,94% PKB ogółem dla Polski. Na obszarze woj. podkarpackiego od wielu lat działają klastry ICT, jednakże nadal jest ich bardzo mało. 19 Na duże znaczenie branży wskazuje się również w innych dokumentach i raportach - w projekcie Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Podkarpackiego na lata na rzecz inteligentnej specjalizacji, jako specjalizacje wiodące w regionie wskazano lotnictwo i kosmonautykę, zaś jako specjalizację wspomagającą wskazano właśnie informatykę i telekomunikację. Jednak zdaniem autorów raportu dotyczącego potencjałów województwa podkarpackiego wspartych opiniami ekspertów uczestniczących w wywiadach, branża informatyczna powinna być uwzględniana jako równorzędna lotnictwu specjalizacja regionu. 20 Branże te z jednej strony niejednokrotnie trudno jest rozdzielić (obie należą do obszarów wysokich technologii), z drugiej zaś fakt, iż na terenie województwa podkarpackiego działa największa spółka informatyczna Asseco Poland S.A., rozwija się Wschodni Klaster Informatyczny, a uczelnie kształcą coraz więcej informatyków. Jednym ze znaczących elementów w międzynarodowym obrocie gospodarczym jest przemysł turystyczny. Wpływy dotyczące międzynarodowych podróży według najnowszych danych wynoszą prawie 13% światowych wpływów dotyczących eksportu. Analogicznie wartość inwestycji powiązanych z przemysłem turystycznym to ponad 9%, wpływy z podatków do budżetów państw wynoszą ok. 10%, a co szósty zatrudniony w UE pracuje w gospodarce turystycznej (za 5 lat co siódmy). Rozwój turystyki jest w dużym stopniu motorem napędowym gospodarki, ponieważ z przeprowadzonych przez Polską Izbę Turystyczną analiz wynika, iż turystyka zaliczana jest do jednej z najbardziej wydajnej dziedziny gospodarki jednocześnie dając wielu sektorom rynku bardzo silny bodziec koniunkturalny. Wkład gospodarki turystycznej według PIT w tworzeniu PKB szacuje się na 5-6%. Zarówno Polska, jak również woj. podkarpackie, posiadają dużą szansę na dość dynamiczny rozwój związany z gospodarką turystyczną. W strategii województwa podkarpackiego, jednym z ważnych elementów jego rozwoju, od wielu lat jest sektor turystyki. Czynnikami sprzyjającymi są środowisko naturalne, walory i atrakcje turystyczne oraz szeroko rozumiane dziedzictwo kulturowe. Region podkarpacki, dzięki dużej lesistości, czystości rzek i powietrza, urozmaiconemu ukształtowaniu terenu, posiada wysoką wartość przyrodniczą, uznawany jest za atrakcyjny dla różnych form turystyki m.in. wodnej, pieszej, rowerowej, narciarskiej, konnej, aktywnej itp. Atutem województwa podkarpackiego jest atrakcyjność turystyczna, tranzytowe i przygraniczne usytuowanie. Składają się na to właściwości przyrodnicze i antropogeniczne (pozaprzyrodnicze), które wraz z zagospodarowaniem turystycznym i dostępnością komunikacyjną, stanowić mogą przedmiot zainteresowania potencjalnego turysty i prowadzić do podjęcia decyzji o przyjeździe do danego miejsca recepcji turystycznej. Wielkość ruchu turystycznego ma wpływ na zmiany społeczne, en 19 Źródło: panel ekspertów przeprowadzony w ramach niniejszego badania, uczestnicy panelu: B. Ślusarczyk, W. Jastrzębska, J. Słowik. 20 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa podkarpackiego, raport końcowy, Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego, Departament Rozwoju Regionalnego, Rzeszów 2014 r. 88

89 cywilizacyjne i gospodarcze destynacji turystycznych. Tym bardziej dynamiczny oraz wszechstronny staje się rozwój tych miejsc, w których ruch turystyczny jest zintensyfikowany 21. Podobne wnioski płyną z analizy przeprowadzonej przez Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego, według której turystyka jest potencjalną specjalizacją regionalną. Jednak, aby sektor usług mógł pobudzać rozwój południowej części województwa podkarpackiego, konieczne jest dokonywanie inwestycji drogowych, inwestycji w infrastrukturę turystyczną i okołoturystyczną oraz właściwą promocję turystyczną województwa. 22 W roku 2013 wskaźnik liczby miejsc noclegowych na 1000 ludności lokował podkarpackie na 9. miejscu w kraju (2. w Polsce Wschodniej), zaś w pierwszym kwartale 2014 roku województwo znajdowało się na 9. miejscu (na 1. w Polsce Wschodniej), biorąc pod uwagę liczbę udzielonych noclegów. 23 Wyżej zaprezentowane dane ściśle związane są z eksportem towarów, nie należy zaś zapominać, że eksport to również usługi. Brak jest szczegółowych danych (w oficjalnych, ogólnodostępnych statystykach) na temat wartości usług eksportowanych przez podkarpackie przedsiębiorstwa, natomiast podjęto próbę krótkiej charakterystyki rynku usług branży IT oraz turystycznej. Miasto Rzeszów może pochwalić się tym, że co dziesiąty informatyk w Polsce ukończył studia właśnie w tym mieście. 24 Powstał tu Klaster Firm Informatycznych Polski Wschodniej, który nie tylko skupia firmy związane z branżą IT, ale również koordynuje wspólne działania, m.in. poszukiwania nowych rynków dla świadczonych usług i tworzonych produktów 25. Na potencjał polskiego rynku usług IT zwraca się uwagę już od jakiegoś czasu. Ocenia się go bardzo wysoko. Eksport usług w ostatnich latach znacznie się zwiększył, a w 2012 r. jego wartość wyniosła ok. 1,5 mld EUR. 26 Z badań prowadzonych w roku 2010 wynika, że do najpopularniejszych kierunków sprzedaży polskich firm IT, zaliczono: Niemcy, USA, Czechy i Francję, natomiast wskazuje się na duże możliwości eksportu do innych krajów UE, a także takich państw jak: Izrael, Turcja czy kraje Ameryki Południowej. Wśród głównych atutów polskich firm z branży IT wymienia się przede wszystkim: niskie koszty pracy, bardzo dobra jakość usług, znajomość języków obcych, podaż dobrze wykształconej kadry. Istotna jest także bliskość geograficzna do Europy Zachodniej oraz członkostwo Polski w UE, a co za tym idzie - system prawny, który jest zharmonizowany z prawem unijnym. Spośród przebadanych przedsiębiorstw 3/4 zadeklarowało, że posiada gotowe produkty oraz usługi, które chciałoby eksportować. 27 Warto zwrócić uwagę na specyfikę branży, która daje możliwość realizacji usługi informatycznej na rzecz klientów zlokalizowanych w różnych częściach świata, bez konieczności relokacji. 21 Ślusarczyk B, Słowik J, 2014, Atrakcyjność inwestycyjna jako determinanta konkurencyjności turystycznej regionu podkarpackiego, Jarosław, 2014 r. 22 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa podkarpackiego. Raport końcowy, Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego, Departament Rozwoju Regionalnego, Rzeszów 2014 r. 23 Notatka informacyjna GUS oraz dane z BDL 24 Za: 25 Na podstawie: 26 Analiza dotycząca eksportu usług oraz produktów ICT raport Informatyka polską specjalnością, Krajowa Izba Gospodarki Cyfrowej na zlecenie Ministerstwa Gospodarki, Warszawa, 2013 r. 27 Tamże 89

90 Jak wspomniano, brak jest szczegółowych danych dotyczących wartości eksportu podkarpackich firm z branży IT. Mimo to, można przytoczyć kilka przykładów firm zlokalizowanych w województwie, którym udało się wprowadzić swoją ofertę na rynki zagraniczne. Jedną z nich jest Asseco Poland, która swoje biura posiada m.in. w Rzeszowie i Sanoku. Asseco jest największą polską firmą informatyczną notowaną na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie, w rankingu TOP 100 European Software Vendors 28 (publikowanym przez Truffle Capital) za rok 2012 Grupa Asseco znalazła się na 6. miejscu z przychodami z własnego oprogramowania i usług w wysokości mln euro. Z aplikacji firmy korzysta: ponad połowa polskich banków, największe firmy ubezpieczeniowe, energetyczne, telekomunikacyjne i z szeroko pojętego sektora zdrowia, administracja publiczna różnych szczebli: od samorządów lokalnych po urzędy centralne i służby mundurowe. 29 W 2013 r. spółka obecna była w 40 krajach a wartość sprzedaży wyniosła mln zł. 30 Jednym z przykładów obecności firmy na rynkach zagranicznych jest podpisana w marcu 2014, umowa pomiędzy Asseco Poland a rządową agencją etiopską Information Network Security Agency (INSA). Umowa dotyczy wspólnej realizacji projektu mającego na celu budowę nowoczesnego rynku energii w Etiopii. Wartość zawartej umowy wynosi blisko 10 mln USD, a projekt ma zostać zrealizowany do końca 2015 r. Współpraca ta ma strategiczne znaczenie dla ekspansji produktów Asseco na rynki zagraniczne. Realizacja tego projektu to jednocześnie ogromna szansa na dalszą ekspansję Asseco w Afryce. 31 Innym przykładem jest rzeszowska spółka NTS Commit Polska, która specjalizuje się w kompleksowym doradztwie biznesowym. Około 70 procent przychodów tej firmy to sprzedaż usług poza Polską. Firma działa w grupie konsultingowej, której przewodzi austriacki partner, a oferowany przez spółkę system został już wdrożony w 20 krajach (m.in. Szwajcaria, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Rosja, Włochy). System NTSwincash znalazł zastosowanie w wielu branżach, przede wszystkim w branży telekomunikacyjnej. Marki, które korzystają z tego systemu to np. Orange, Vodafone czy T-Mobile. 32 Kolejną firmą z branży istniejącą na rynku międzynarodowym, jest spółka Witchcraft Studios z Rzeszowa, specjalizująca się w projektowaniu mobilnych aplikacji biznesowych na smartfony, tablety i telewizory nowej generacji Smart TV, a także produkcji gier mobilnych. W poprzednim roku udział eksportu w całkowitej sprzedaży firmy wyniósł ok. 57 %. Pierwszym produktem eksportowym firmy były gry mobilne dystrybuowane przez operatorów sieci komórkowych i partnerów na całym świecie, natomiast pierwszym istotnym sukcesem spółki była akceptacja gier przez centralę T-Mobile w Niemczech. Firma realizuje również projekty mobilne na zlecenie. Pierwszym poważnym projektem było zlecenie realizowane dla marki kosmetycznej Lancôme w Korei, należącej do koncernu L Oréal. Efektem współpracy była marketingowa aplikacja przedstawiająca ekskluzywną serię kosmetyków - od momentu udostępnienia w Appstore aplikacja została pobrana w ponad 100 tys. egzemplarzy. Rynki azjatyckie, przede wszystkim koreański, są jednymi z najlepiej zorientowanych w nowinkach technologicznych, dlatego też stały się głównymi odbiorcami rzeszowskiej firmy. Poza wspomnianą aplikacją Lancôme Genifique, Witchcraft Studios zrealizowało kilka rozwiązań także dla mniejszych firm farmaceutycznych, m.in. Merck Serono. 28 W wolnym tłumaczeniu: 100 największych europejskich dostawców oprogramowania 29 Asseco.com 30 Raport roczny 2013, Asseco Poland Na podstawie: 90

91 Natomiast gry mobilne projektowane w Rzeszowie pobierane są zarówno w USA, Wielkiej Brytanii, jak i Korei Południowej, Indonezji, Tajwanie czy Wietnamie. Firma zajmuje się również produkcją aplikacji sprzedażowych przeznaczonych dla handlowców, marketingowych służących promocji, a także usprawniające komunikację na linii firma klient. Na swoim koncie ma realizację dla firm: Energa, Warta, Mercedes-Benz, Toshiba, Samsung, Janssen czy Warner Bros. 33 Bardziej szczegółowe dane są dostępne w odniesieniu do usług turystycznych świadczonych w województwie na rzecz turystów zagranicznych. W poniższej tabeli przedstawiono liczbę turystów zagranicznych korzystających z noclegów w podkarpackim w latach Liczba ta, w stosunku do roku 2010, wzrosła w 2013 o 40% i przekroczyła 95 tys. osób. Największy wzrost odnotowano w powiecie lubaczowskim, jednak liczba turystów nocujących w tej lokalizacji w 2013 r., stanowiła zaledwie 0,7% wszystkich obcokrajowców nocujących w tym roku w województwie. Tabela 16. Liczba turystów zagranicznych korzystających z noclegów w woj. podkarpackim w latach oraz dynamika zmiany tej liczby dynamika 2013/2010 (%) PODKARPACKIE % bieszczadzki % brzozowski % jasielski % krośnieński % sanocki % leski % m. Krosno % jarosławski % lubaczowski % przemyski % przeworski % m. Przemyśl % kolbuszowski % łańcucki % ropczycko-sędziszowski % rzeszowski % strzyżowski % m. Rzeszów % dębicki % leżajski % mielecki % niżański % stalowowolski % tarnobrzeski % m. Tarnobrzeg % Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS 33 Tamże 91

92 Podobna sytuacja miała miejsce w odniesieniu do liczby udzielonych noclegów: największy wzrost wystąpił w powiecie lubaczowskim (98%). Najwięcej noclegów udzielono w Rzeszowie (ponad 58 tys. w 2013 roku) oraz Przemyślu i powiecie rzeszowskim (ponad 14 tys. w 2013 r.). Tabela 17. Liczba noclegów udzielonych turystom zagranicznym w woj. podkarpackim w latach oraz ich dynamika dynamika 2013/2010 (%) PODKARPACKIE % bieszczadzki % brzozowski % jasielski % krośnieński % sanocki % leski % m. Krosno % jarosławski % lubaczowski % przemyski % przeworski % m. Przemyśl % kolbuszowski % łańcucki % ropczycko-sędziszowski % rzeszowski % strzyżowski % m. Rzeszów % dębicki % leżajski % mielecki % niżański % stalowowolski % tarnobrzeski % m. Tarnobrzeg % Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Biorąc pod uwagę kraj pochodzenia, 29% wszystkich turystów z zagranicy stanowili obywatele Ukrainy, którym udzielono 1/4 wszystkich noclegów w latach Drugą w kolejności, ale już dwukrotnie mniejszą grupą, byli Niemcy (15% udzielonych noclegów). Trzecią grupę stanowili obywatele innych, niż wymienione w poniższej tabeli, państw. Kolejne pozycje zajęli przyjezdni z USA (niespełna 6%), Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch. Udział pozostałych narodowości w ogóle turystów zagranicznych w województwie nie przekraczał 3%. Tabela 18. Liczba turystów zagranicznych oraz udzielonych im noclegów w woj. podkarpackim wg kraju pochodzenia (suma za lata ) l.p. Kraj Liczba turystów zagranicznych % Liczba udzielonych noclegów turystom zagranicznym 1 Ukraina , ,44 2 Niemcy , ,19 % 92

93 3 Pozostałe kraje , ,55 4 USA , ,22 5 Wielka Brytania , ,10 6 Francja , ,19 7 Włochy , ,68 8 Słowacja , ,38 9 Rosja , ,24 10 Czechy , ,49 11 Kanada , ,58 12 Węgry , ,56 13 Holandia , ,52 14 Hiszpania , ,37 15 Łotwa , ,93 16 Austria , ,45 17 Litwa , ,97 18 Białoruś , ,15 19 Irlandia , ,36 20 Szwecja , ,24 21 Belgia , ,90 22 Dania , ,87 23 Norwegia , ,57 24 Szwajcaria , ,52 25 Finlandia , ,46 26 Portugalia , ,44 27 Estonia , ,33 28 Grecja 875 0, ,41 29 Słowenia 784 0, ,30 30 Japonia 726 0, ,33 31 Cypr 220 0, ,07 32 Luksemburg 207 0, ,17 33 Malta 38 0, ,02 SUMA Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Turyści zagraniczni najchętniej korzystali z noclegów w hotelach. Może to tłumaczyć dlaczego miasto Rzeszów odnotowało największą liczbę noclegów udzielonych turystom zagranicznym posiada największą liczbę miejsc noclegowych w hotelach oraz najwięcej obiektów tego typu. W roku 2013, 42% noclegów udzielonych w hotelach, miało miejsce właśnie w Rzeszowie. Cudzoziemcy nocowali również w innych obiektach hotelowych, zaś w ogóle nie korzystali z takich obiektów jak ośrodki kolonijne czy domy pracy twórczej. W analizowanych latach najbardziej wzrosło zainteresowanie noclegami w kempingach (głównie powiat bieszczadzki), największy spadek zaś odnotowano w przypadku pól biwakowych. Dużym zainteresowaniem, pomijając obiekty hotelowe, cieszyły się ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe oraz zakłady uzdrowiskowe, choć w obu przypadkach liczna noclegów udzielonych w 2013 r. zmalała w stosunku do roku poprzedniego. 93

94 Tabela 19. Liczba noclegów udzielonych turystom zagranicznym w woj. podkarpackim w latach Obiekt noclegowy dynamika 2013/2010 hotele % motele % pensjonaty % inne obiekty hotelowe % domy wycieczkowe % schroniska % schroniska młodzieżowe % szkolne schroniska młodzieżowe % ośrodki wczasowe % ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe % hostele % zespoły domków turystycznych % kempingi % pola biwakowe % zakłady uzdrowiskowe % pozostałe obiekty nieskalsyfikowane % Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Brak jest dokładnych danych dotyczących wydatków turystów zagranicznych w województwie podkarpackim, jednak z badań Instytutu Turystyki przeprowadzonych w roku 2012 wynika, że największe wydatki związane były z podróżami, podczas których turyści odwiedzili kilka województw (turystyka objazdowa), następnie z podróżami do województw podkarpackiego, mazowieckiego i kujawsko-pomorskiego (ponad 450 USD na osobę) Przyjazdy do Polski w 2012 roku. Synteza wyników badań, konsorcjum firm: ACTIV GROUP i Instytut Turystyki Sp. z o.o. na zlecenie Ministerstwa Sportu i Turystyki, Warszawa, 2012 r. 94

95 5.2. CHARAKTERYSTYKA IMPORTU Województwo podkarpackie osiąga relatywnie korzystne wyniki w odniesieniu do województw Polski Wschodniej, natomiast wszelkie porównania z resztą kraju ukazują niekorzystny obraz województwa. Odnosząc liczbę importerów do liczby mieszkańców wyniki podkarpackiego ukazują niski poziom (10. miejsce). Można jednak uznać, że przy ogólnie niskiej przedsiębiorczości w województwie, udział podmiotów zajmujących się wymianą handlową z zagranicą jest relatywnie wysoki. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. Mapa 9. Liczba importerów w poszczególnych województwach w 2013 r. Analiza importu wskazuje, że, podobnie jak przy eksporcie, kluczowe znaczenie w handlu zagranicznym województwa podkarpackiego mają kraje UE. Wartość podkarpackiego importu z krajów UE rosła systematycznie od 2010 do 2012 r., po czym w 2013 r. nieznacznie spadła. Import spoza Wspólnoty wzrastał dynamicznie i o ile w 2010 r. stanowił nieco ponad połowę wartości importu z UE tj. 52%, o tyle w roku 2013 zbliżał się już wyraźnie do poziomu handlu z krajami UE, gdyż stanowił już 74% tego poziomu. Wykres 23. Wartość importu z UE i spoza UE w latach (mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 95

96 Tabela 20. Wartości importu województwa podkarpackiego z krajów UE i z poza UE (udział %; dynamika) WYSZCZEGÓLNIENIE LATA udział % z krajów UE 65,6 65,3 60,1 57,5 z krajów z poza UE 34,4 34,7 39,9 42,5 dynamika wzrostu z krajów UE 100,0% 123,5% 129,7% 126,6% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Izby Celnej w Warszawie z krajów z poza UE 100,0% 124,9% 164,4% 178,4% Generującym najwyższą wartość kierunkiem importowym, w latach były Niemcy, a dynamika wzrostu importu z tego kraju pomiędzy rokiem 2010 a 2013 wyniosła 122,5%. Większy wzrost (przy sumarycznie mniejszej wartości importu) miał miejsce w przypadku Stanów Zjednoczonych (186,6% - największy przyrost biorąc pod uwagę pierwszą dziesiątkę kierunków importowych) oraz Chin (138,9%). W poniższej tabeli przedstawiono 15 najpopularniejszych kierunków geograficznych, według sumy wartości importu w latach Tabela 21. Najważniejsze źródła importowe w latach (wartość w mln zł; dynamika) Dynamika 2013/2010 Suma 1 Niemcy ,5% Stany Zjednoczone Ameryki ,6% Chiny ,9% Słowacja ,2% Holandia ,8% Włochy ,2% Republika Czeska ,0% Belgia ,5% Francja ,6% Ukraina ,5% Wielka Brytania ,8% Rosja ,5% Austria ,5% Hiszpania ,0% Luksemburg ,9% 781 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie W imporcie następował stały wzrost wartości w większości powiatów, najbardziej widoczny w latach W całym analizowanym okresie tj tylko w powiatach przeworskim i leskim nastąpił spadek wartości importu odpowiednio o 10 i 64%. Pozostałe powiaty zwiększyły wartość importu - od 9% m. Przemyśl, do 187% powiat przemyski. Rok 2013 charakteryzuje obniżenie (w stosunku do roku poprzedniego), choć często nieznaczne, wartości importu w 11 powiatach. Natomiast import z krajów nienależących do UE w ostatnim badanym roku (2013) obniżył się w porównaniu do roku poprzedniego w 15 powiatach. Jednak nawet wtedy jest on w większości wyższy niż w początkach badanego okresu. W ostatnim analizowanym roku, wartość importu spoza 96

97 UE była niższa niż w 2010 r. jedynie w trzech powiatach tj. jasielskim, leskim i bieszczadzkim odpowiednio o niespełna 23, 36 i 22%. Tabela 22. Wartość i dynamika importu w poszczególnych powiatach województwa podkarpackiego w latach (mln zł) Powiat Suma Dynamika 2013/2010 M. RZESZÓW ,7% RZESZOWSKI ,3% DĘBICKI ,6% MIELECKI ,7% STALOWOWOLSKI ,5% TARNOBRZESKI ,8% M. KROSNO ,8% SANOCKI ,1% ROPCZYCKO-SĘDZISZOWSKI ,1% JASIELSKI ,8% LEŻAJSKI ,3% M. PRZEMYŚL ,1% JAROSŁAWSKI ,7% ŁAŃCUCKI ,2% PRZEWORSKI ,5% KOLBUSZOWSKI ,6% M. TARNOBRZEG ,5% KROŚNIEŃSKI ,4% NIŻAŃSKI ,0% BRZOZOWSKI ,3% PRZEMYSKI ,4% STRZYŻOWSKI ,6% BIESZCZADZKI ,1% LUBACZOWSKI ,2% LESKI ,8% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 97

98 Mapa 10. Wartość importu w poszczególnych powiatach i podregionach województwa podkarpackiego 2010 r. (mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie W roku 2010 liderami były (tak jak w przypadku eksportu) powiaty: mielecki, dębicki oraz m. Rzeszów, a także powiat rzeszowski. W sumie generowały 59% importu do województwa w tym okresie. Poza nimi, na tle regionu wyróżniał się powiat stalowowolski. Najsłabiej w tym porównaniu (ponownie tak jak w przypadku eksportu), wypadł powiat leski, lubaczowski i bieszczadzki. Łącznie wartość importu do podregionu tarnobrzeskiego, stanowiła 45% importu do województwa w 2010 r. i pochodziła głównie z dwóch wcześniej wymienionych powiatów (mieleckiego i dębickiego). Następny w kolejności podregion rzeszowski, wygenerował udział na poziomie 37% (9% więcej niż udział w eksporcie), a import napędzał głównie Rzeszów oraz powiat rzeszowski. Pozostałe 18%, przypadło podregionowi krośnieńskiemu oraz przemyskiemu, przy czym wartość importu tego pierwszego, była dwukrotnie wyższa niż w przypadku podregionu przemyskiego. 98

99 Mapa 11. Wartość importu w poszczególnych powiatach i podregionach województwa podkarpackiego 2011 r. (mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Rok 2011 powiększył różnice pod względem wartości importu, pomiędzy liderami (ponownie powiaty: mielecki, dębicki, m. Rzeszów, rzeszowski a także stalowowolski) a powiatami eksportującymi najmniej (powiat leski, lubaczowski i bieszczadzki). Taka sama sytuacja miała miejsce w odniesieniu do wartości eksportu w tym okresie. Wartość importu do podregionu tarnobrzeskiego w roku 2011, w stosunku do roku poprzedniego, wzrosła o 4% i stanowiła 49% importu do województwa w 2010 r. Nastąpiło to kosztem wartości importu w podregionie rzeszowskim (34% w 2011) oraz przemyskim (5% w 2011). Udział w imporcie powiatu krośnieńskiego pozostał bez zmian i wyniósł 12%. 99

100 Mapa 12. Wartość importu w poszczególnych powiatach i podregionach województwa podkarpackiego 2012 r. (mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Ranking importowy powiatów nie zmienił się również w roku Zauważalny jest jednak dynamiczny wzrost wartości importu w m. Rzeszów. Wzrost odnotowały również: powiat mielecki i rzeszowski, zaś niewielki spadek miał miejsce w pozostałych dwóch powiatach generujących jedne z najwyższych wartości importu. Spadek dotknął również powiaty importujące najmniej, tj. leski, lubaczowski i bieszczadzkim. Wzrósł natomiast import w powiecie przemyskim, choć w skali województwa, nadal była to wartość bardzo niewielka. W 2012 r. wartość importu do podregionu tarnobrzeskiego wróciła do stanu z roku 2010 i stanowiła 45% importu do województwa. Wzrostowi importu do m. Rzeszowa towarzyszył wzrost udziału importu do całego podregionu (38%), natomiast dwa pozostałe podregiony miały taki sam udział jak w roku

101 Mapa 13. Wartość importu w poszczególnych powiatach i podregionach województwa podkarpackiego 2013 r. (mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie W roku 2013 na tle województwa znacząco wyróżniały się powiaty m. Rzeszów oraz rzeszowski jako jedyne wygenerowały wartość importu przekraczającą 2 mld złotych (w przypadku Rzeszowa, miało to już miejsce w 2012 r). Udział pierwszego z nich w ogólnej wartości importu w tym roku, wyniósł 18%, drugiego zaś 17% (analogicznie do wartości eksportu w i 16%). Wartość w trzech pozostałych, będących do tej pory liderami powiatach, pozostała na wysokim, zbliżonym do roku poprzedniego, poziomie. W tym roku najwyższą w omawianym okresie, choć i tak niską w odniesieniu do innych powiatów, wartość eksportu osiągnął powiat bieszczadzki. Wartość importu do podregionu tarnobrzeskiego i przemyskiego utrzymywała się mniej więcej na tym samym poziomie. Wzrósł natomiast import do podregionu rzeszowskiego i wyniósł 42% (najwięcej w badanym okresie). O 2% zmalał import do podregionu krośnieńskiego udział wyniósł 10% czyli najmniej w analizowanym okresie. Wartość importu rosła niemal we wszystkich grupach towarowych za wyjątkiem wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów, wyroby ceramiczne, szkło i wyroby ze szkła oraz zwierzęta żywe, produkty pochodzenia zwierzęcego. Największą dynamiką w tym czasie 101

102 cechowała się broń i amunicja, perły naturalne lub hodowlane, dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki, kamienie szlachetne lub półszlachetne oraz gotowe artykuły spożywcze. Niemal na niezmienionym poziomie po początkowym przyroście pozostały produkty mineralne. Tabela 23. Struktura towarowa podkarpackiego importu w latach (mln zł) Suma Udział % w 2013 dynamika 2013/2010 (%) Suma końcowa Maszyny i urządzenia mechaniczne , Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych , Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku , Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych , Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające , Produkty mineralne , Drewno i wyroby z drewna , Materiały i wyroby włókiennicze , Ścier drzewny lub z innego włóknistego , materiału celulozowego 10 Produkty pochodzenia roślinnego , Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, , Gotowe artykuły spożywcze , Wyroby różne , Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego , Przyrządy, narzędzia i aparaty optyczne, fotograficzne , Obuwie, nakrycia głowy, parasole , Skóry i skórki surowe, skóry wyprawione, skóry futerkowe , Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne , Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu , Broń i amunicja , , Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki ,5 0, Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie W analizowanym okresie województwo podkarpackie importowało towary z wielu krajów świata i co roku ich liczba wzrastała. W 2010 roku źródłem nabycia było 90 krajów, rok później 91, w kolejnym 98 i w ostatnim analizowanym już 104 kraje z całego świata, w tym kraje UE. Podkarpackie raczej w niewielkim stopniu partycypuje w imporcie krajowym. W największym stopniu uczestniczy region w imporcie drewna i wyrobów z drewna (8,1%). Kolejna grupa importowanych towarów na poziomie 4,4% krajowego importu to broń i amunicja oraz metale i nieszlachetne. Na poziomie 3-3,5% kształtował się udział podkarpackiego w imporcie wyrobów z kamieni oraz tworzyw sztucznych. 102

103 Wykres 24. Udział województwa podkarpackiego w imporcie poszczególnych grup towarowych w 2013 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. 103

104 1 Broń i amunicja; części i akcesoria Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z 2 wikliny 3 Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki 4 Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i 5 odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 6 Materiały i wyroby włókiennicze 7 Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; 8 wyroby z włosów ludzkich Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i wyroby z nich; sztuczna 9 biżuteria, monety 10 Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Pozycje towarowe o równowartości <=100 euro lub Towary zaopatrzeniowe dla statków i samolotów - działy Cn 25-26,28-98 lub Towary zaopatrzeniowe dla statków i 11 samolotów - dział CN Produkty mineralne 13 Produkty pochodzenia roślinnego 14 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Przyrządy, narzędzia i aparaty optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne i chirurgiczne; zegary ścienne i zegarki 15 naręczne; instrumenty muzyczne; ich części oraz akcesoria Skóry i skórki surowe, skóry wyprawione, skóry futerkowe i wyroby z nich; wyroby siodlarskie i rymarskie; artykuły podróżne, torby ręczne i podobne pojemniki; 16 artykuły z wnętrzności zwierzęcych (z wyjątkiem wnętrzności jedwabników) 17 Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich 18 Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu; gotowe tłuszcze jadalne; woski pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego 19 Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 20 Wyroby różne 21 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła 22 Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego 104

105 5.3. SALDO HANDLU ZAGRANICZNEGO Województwo podkarpackie mimo relatywnie niskich wartości w handlu zagranicznym (10. pozycja w kraju) osiągnęło dodatni wynik w wymianie z zagranicą tym samym lokując się na 3. miejscu w rankingu województw (wykres 25.). Mazowieckie, mimo najwyższej wartości eksportu, generuje też najwyższy deficyt w handlu zagranicznym, bliski 100 mld zł. Natomiast nadwyżka w handlu zagranicznym podkarpackiego wyniosła 6,6 mld zł. Najlepszy wynik w tym zestawieniu osiągnęło województwo śląskie z dodatnim wynikiem w handlu zagranicznym na poziomie przekraczającym 27 mld zł. Województwo lubuskie mimo relatywnie niskiego eksportu generuje nadwyżkę w handlu zagranicznym na poziomie niemal 6,5 mld zł. Większość województw osiąga nadwyżkę w handlu zagranicznym, jednak cztery województwa tj. małopolskie, łódzkie, pomorskie i mazowieckie, generują deficyt. Województwo stołeczne w wymianie z zagranicą osiąga wynik ujemny tak duży, że pochłania nadwyżki wypracowane przez inne regiony, znacząco przyczyniając się do ujemnego salda w krajowym handlu zagranicznym. Wykres 25. Saldo w handlu zagranicznym województwa podkarpackiego na tle pozostałych województw w 2013 r. (mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie za 2013 r. dostępnych w sierpniu 2014 r. 105

106 Województwo podkarpackie w całym analizowanym okresie utrzymywało dodatnie saldo w handlu zagranicznym. Jednak przyglądając się wymianie handlowej na poziomie NUTS 4 (wykres 26.) trudno zauważyć jakąkolwiek prawidłowość. Wyniki handlu zagranicznego w poszczególnych latach pomiędzy 2010 a 2013 rokiem były wysoce niestabilne i nie da się określić jednoznacznie kierunku zmiany dla każdego powiatu oddzielnie. Generalnie można powiedzieć, że jednostki terytorialne cechujące się deficytem w handlu zagranicznym utrzymywały ujemny wynik we wszystkich analizowanych latach, a te osiągające nadwyżkę w bilansie handlowym z zagranicą, wykazywały dodatnie saldo w kolejnych latach. Zauważalna zmiana nastąpiła w powiecie dębickim, w którym w dwóch pierwszych analizowanych latach tj i 2011 saldo wymiany z zagranicą utrzymywało się na relatywnie wysokim poziomie mln zł, po czym od roku 2012 wynik handlu zagranicznego był wysoki, ale ujemny (838 mln zł w 2012 i 747 mln zł w 2013 r.). Powiat stalowowolski sukcesywnie powiększał nadwyżkę, a w powiecie mieleckim dodatni wynik w handlu z zagranicą wzrósł ponad dwukrotnie. Powiat krośnieński po jednorocznym deficycie w 2011 r. powrócił do nadwyżki, która w kolejnym roku wzrosła. Powiat kolbuszowski utrzymywał deficyt, jednak trudno określić tendencję zmian, gdyż co roku kierunek był inny. Warto zwrócić także uwagę na powiat rzeszowski, który w badanym okresie systematycznie poprawiał wynik wymiany handlowej z zagranicą od deficytu na poziomie 556 mln zł w 2010 r. do nadwyżki na poziomie 4 mln zł w 2013 r. Duże znaczenie w kształtowaniu wyniku wymiany handlowej z zagranicą ma powiat dębicki, mający duży udział w podkarpackim handlu zagranicznym. Wartości eksportu oraz importu w wymianie z krajami spoza UE były na podobnym, relatywnie wysokim, poziomie. Jednak w 2012 r. nastąpiło znaczące obniżenie (o 60%) wartości eksportu przy jednoczesnym wzroście importu (o 32%), generujące ujemny wynik w obrotach z zagranicą od roku Poziomy te zostały utrzymane także w roku Źródłem zmiany był bardzo duży spadek wartości eksportu w grupie towarów tworzywa sztuczne i wyroby z nich, kauczuk i wyroby z kauczuku z 389 mln zł w 2011 r. do niespełna 82 mln zł rok później i 79 mln zł w 2013 r. Jeszcze większy spadek nastąpił w dostawach wewnątrzwspólnotowych tj. mimo, iż spadek wyniósł tylko 53% to jednak w wartościach nominalnych była to niebagatelna kwota 993 mln zł. Poziom ten został utrzymany także w roku następnym. Województwo podkarpackie przyczynia się do zmniejszenia deficytu bilansu handlowego Polski oraz jednostek terytorialnych generujących ustawicznie deficyt. Jest to korzyść z perspektywy makroekonomicznej. Jednak przewaga eksportu nad importem może, ale nie musi oznaczać wysokiej pozycji konkurencyjnej regionu w sytuacji gdy, niewielki jest udział wysoko przetworzonych towarów w eksporcie (eksport towarów branż innowacyjnych), a import obejmuje towary konsumpcyjne i przemysłowe, nie przyczyniające się do rozwoju nowoczesnej produkcji Źródło: panel ekspertów przeprowadzony w ramach niniejszego badania, uczestnicy panelu: B. Ślusarczyk, W. Jastrzębska, J. Słowik. 106

107 Wykres 26. Saldo w handlu zagranicznym województwa podkarpackiego na poziomie NUTS4 w latach (mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 107

108 Biorąc pod uwagę dane przytoczone we wcześniejszych fragmentach opracowania można stwierdzić, że w pierwszej dziesiątce państw, z którymi podkarpaccy przedsiębiorcy utrzymują współpracę eksportową (biorąc pod uwagę wartość eksportu) znajdują się: Niemcy, USA, Ukraina, Kanada, Słowacja, Francja, Czechy, Rosja, Włochy, Wielka Brytania oraz Włochy (w latach ) i Hiszpania (zastąpiła Włochy) w rankingu w roku W omawianym okresie, pierwsze dwa miejsca były zajmowane przez Niemcy oraz USA. W przypadku pierwszego z państw, wartość eksportu wahała się pomiędzy 3,7 a 4,7 mld złotych, zaś wartość towarów eksportowanych do Stanów Zjednoczonych pomiędzy 1,2 a 2,7 mld złotych, przy czym wartość ta ciągle wzrasta. Sytuacja jest podobna biorąc pod uwagę import. Przedsiębiorcy utrzymują współpracę importową (biorąc pod uwagę wartość importu) przede wszystkim z następującymi państwami: Niemcy, USA, Holandia, Słowacja, Chiny, Czechy, Włochy, Belgia, Francja oraz Ukraina (w latach ) i Wielka Brytania (zastąpiła Ukrainę w rankingu w roku 2013). W omawianym okresie, w odniesieniu do importu pierwsze dwa miejsca były zajmowane przez Niemcy oraz USA. W przypadku pierwszego z państw, wartość importu wahała się pomiędzy 2,3 a 2,9 mld złotych, zaś wartość towarów sprowadzonych ze Stanów Zjednoczonych pomiędzy 1,3 a 2,5 mld złotych, przy czym wartość ta ciągle wzrasta. W tabeli 24. przedstawiono sumę wartości eksportu oraz importu za lata dla ww. państw. Tabela 24. Suma wartości dla najważniejszych kierunków eksportowych i importowych w latach (zł) Kraj Suma wartości eksportu Suma wartości importu Niemcy USA Ukraina ) Francja Wielka Brytania ) Republika Czeska Słowacja Włochy ) Kanada Rosja Hiszpania ) Chiny Holandia Belgia Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 1) suma wartości za okres ) wartość tylko za rok ) suma wartości za okres ) wartość tylko za rok

109 W przypadku państw z którymi współpraca opiera się zarówno na eksporcie jak i imporcie, w przypadku USA, Słowacji i Włoch wartość eksportu jest mniejsza niż importu. W pozostałych przypadkach, wartość eksportu jest wyższa (nawet dwukrotnie, jak w przypadku Francji). Poniżej zaprezentowano powiązania towarowe, zarówno w imporcie jak i eksporcie z: krajami UE krajami Europy Środkowo-Wschodniej krajami Dalekiego Wschodu krajami Bliskiego Wschodu krajami Ameryki Środkowej krajami Ameryki Południowej EKSPORT Ze wszystkich państw przedstawionych w poniższej tabeli, w przypadku 18 jedną z trzech wiodących eksportowanych grup towarowych, były tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku, przy czym największa wartość ta grupa osiągnęła w przypadku Niemiec (ponad 3 mld złotych w latach ). Towary o najmniejszej wartości z tej grupy eksportowano na Łotwę. Na drugim miejscu znalazła się grupa towarowa maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń, eksportowana do 16 państw, przy czym największą wartość ta grupa osiągnęła w przypadku Niemiec (ponad 3 mld złotych w latach ). Towary o najmniejszej wartości z tej grupy, eksportowano do Luksemburga. Na miejscu trzecim znalazły się ex eaquo pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe (największa wartość eksportu również w przypadku Niemiec, zaś najmniejsza do Portugalii) oraz metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych (największa wartość eksportu do Francji, zaś najmniejsza do Luksemburga). Obie te grupy znalazły się w czołówce eksportowanych towarów do 14 krajów UE. Tabela 25. Najczęściej eksportowane grupy towarowe do krajów UE w latach Kraj Austria Belgia Grupy towarowe Łączna wartość w zł (suma za lata ) Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych

110 Bułgaria Chorwacja Cypr Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Irlandia Litwa Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Wyroby różne Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Wyroby różne Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Produkty mineralne Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania

111 Luksemburg Łotwa Niemcy Holandia Portugalia Republika Czeska Rumunia Słowacja Słowenia Szwecja obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty mineralne Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 111

112 Węgry Wielka Brytania Włochy Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie W przypadku eksportu do krajów Europy Środkowo-Wschodniej, dominują trzy te same grupy towarowe co w odniesieniu do krajów UE, tj. tworzywa sztuczne (1. pozycja), maszyny i urządzenia (2. pozycja) oraz metale nieszlachetne (3. pozycja). W przypadku pierwszej i drugiej grupy, głównym odbiorcą jest Ukraina, zaś najmniejsza wartość eksportu tej grupy towarowej została odnotowana w odniesieniu do Czarnogóry (tworzywa sztuczne) oraz Albanii (maszyny i urządzenia). Największym odbiorcą towarów z grupy metali nieszlachetnych, jest Republika Czeska (na bardzo zbliżonym poziomie jest eksporty tych towarów na Ukrainę). Warto zwrócić uwagę, że w przypadku tej grupy państw, grupę towarową jaką są pojazdy, statki powietrzne, wyprzedziły towary z grupy ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich, których głównym odbiorcą jest Rumunia. Tabela 26. Najczęściej eksportowane grupy towarowe do krajów Europy Środkowo-Wschodniej w latach Łączna wartość w Kraj Grupy towarowe zł (suma za lata ) Wyroby różne Albania Białoruś Bośnia i Hercegowina Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Wyroby różne Bułgaria Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z

113 Chorwacja Czarnogóra Estonia Litwa Łotwa Macedonia Republika Czeska Rumunia Serbia Słowacja odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Wyroby różne Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych

114 Słowenia Ukraina Węgry Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty mineralne Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Pierwsza trójka najczęściej eksportowanych grup towarowych do krajów Dalekiego Wschodu, jest taka sama jak w przypadku krajów UE. Największym odbiorcą maszyn i urządzeń jest Tajlandia (wartość eksportu: 81,6 mln złotych), zaś najmniejszym Makau (0,4 mln złotych). W odniesieniu do metali nieszlachetnych, najczęściej eksportowano towary z tej grupy do Indonezji i Singapuru (tu również odnotowano największą wartość eksportu towarów z grupy pojazdy, statki powietrzne), zaś tworzywa sztuczne do Chin. Tabela 27. Najczęściej eksportowane grupy towarowe do krajów Dalekiego Wschodu w latach Łączna wartość w Kraj Grupy towarowe zł (suma za lata ) Brunei Darussalam Chiny Filipiny Hongkong Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Przyrządy, narzędzia i aparaty optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne i chirurgiczne; zegary ścienne i zegarki naręczne; instrumenty muzyczne; ich części oraz akcesoria Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła

115 Indonezja Japonia Laos* Makau* Malezja Mongolia Singapur Tajlandia Tajwan Wietnam Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Wyroby różne Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Wyroby różne Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty mineralne Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Wyroby różne Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania

116 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego * jedyne eksportowane towary Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Na pierwszym miejscu w eksporcie do krajów Bliskiego Wschodu znalazła się grupa towarowa maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń, przy czym największą wartość ta grupa osiągnęła w przypadku Arabii Saudyjskiej (ponad 100 mln złotych w latach ). Towary o najmniejszej wartości z tej grupy, eksportowano do Jemenu. Na drugim miejscu znalazły się tworzywa sztuczne oraz produkty przemysłu chemicznego. Pierwsze najczęściej eksportowano do Turcji (wartość: 221,5 mln złotych), drugie zaś do Zjednoczonych Emiratów Arabskich (9,5 mln złotych). Tabela 28. Najczęściej eksportowane grupy towarowe do krajów Bliskiego Wschodu w latach Łączna wartość w zł Kraj Grupy towarowe (suma za lata ) Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania Arabia obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Saudyjska Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Bahrajn Cypr Egipt Irak Iran Wyroby różne Wyroby różne Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Wyroby różne Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Wyroby różne Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Izrael Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych

117 Jemen Jordania Katar Kuwejt Liban Oman Syria Turcja Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Materiały i wyroby włókiennicze Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Wyroby różne Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Wyroby różne Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Wyroby różne Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Zjednoczon Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i e Emiraty przemysłowe namiastki tytoniu Arabskie Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 117

118 W eksporcie do krajów Ameryki Środkowej dominowały również maszyny i urządzenia (najwyższa wartość eksportu w przypadku Panamy prawie 18 mln zł). Grupa ta stanowi jedyną eksportowaną do Grenady i na Dominikę. Na drugim miejscu znalazły się wyroby różne eksportowane do czterech krajów Ameryki Środkowej (w tym głównie na Kostarykę ponad 700 mln zł), zaś na trzecim tworzywa sztuczne, eksportowane głównie do Hondurasu (1,8 mln zł). Tabela 29. Najczęściej eksportowane grupy towarowe do krajów Ameryki Środkowej w latach Łączna wartość w zł Kraj Grupy towarowe (suma za lata ) Bahamy* Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne Belize kwiaty; wyroby z włosów ludzkich Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Dominika* Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Dominikana Wyroby różne Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Grenada* Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania 79 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania Gwatemala obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Haiti* Honduras* Jamajka* Kostaryka Wyroby różne Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z 366 odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Wyroby różne Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do

119 Kuba rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Przyrządy, narzędzia i aparaty optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne i chirurgiczne; zegary ścienne i zegarki naręczne; instrumenty muzyczne; ich części oraz akcesoria Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Wyroby różne Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Nikaragua* Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku St. Kitts i Nevis* Panama Salwador Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Materiały i wyroby włókiennicze 494 * eksportuje się tylko te grupy towarowe Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie W eksporcie do krajów Ameryki Południowej również dominowały maszyny i urządzenia (najwyższa wartość eksportu w przypadku Brazylii 80,3 mln złotych). Grupa ta stanowi jedyną eksportowaną do Gujany. Na drugim miejscu znalazły się tworzywa sztuczne, eksportowane do siedmiu krajów (w tym również do Brazylii 11,6 mln złotych), zaś na trzecim towary z grupy pojazdów, statków powietrznych (tu również dominuje Brazylia z wartością eksportu prawie 10 mln złotych). Tabela 30. Najczęściej eksportowane grupy towarowe do krajów Ameryki Południowej w latach Łączna wartość w zł Kraj Grupy towarowe (suma za lata ) Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Argentyna Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Boliwia* Brazylia Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe

120 Chile Ekwador Gujana* Kolumbia Paragwaj Peru Surinam* Trinidad i Tobago Urugwaj Wenezuela Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Wyroby różne Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Wyroby różne Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Wyroby różne Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Wyroby różne Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Wyroby różne Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń ,00 zł Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła * eksportuje się tylko te grupy towarowe Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 120

121 IMPORT Ze wszystkich państw przedstawionych w poniższej tabeli, w przypadku 20 jedną z trzech wiodących importowanych grup towarowych, były metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych przy czym największą wartość ta grupa osiągnęła (tak jak w eksporcie) w przypadku Niemiec (1,3 mld złotych w latach ). Towary o najmniejszej wartości z tej grupy importowano z Estonii. Na drugim miejscu znalazły się tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku, a największą wartość ta grupa osiągnęła również w przypadku Niemiec (2,7 mld złotych). Towary o najmniejszej wartości z tej grupy importowano z Chorwacji. Trzecią w kolejności jest grupa towarowa maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń, importowana z 9 państw, przy czym największa wartość ta grupa osiągnęła również w przypadku Niemiec. Tabela 31. Najczęściej importowane grupy towarowe z krajów UE w latach Kraj Grupy towarowe Łączna wartość w zł (suma za lata ) Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Austria Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Belgia Bułgaria Chorwacja Cypr Dania Estonia Finlandia Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Produkty mineralne Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich

122 Francja Grecja Hiszpania Irlandia Litwa Luksemburg Łotwa Niderlandy Niemcy Portugalia Republika Czeska Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Produkty pochodzenia roślinnego Produkty pochodzenia roślinnego Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Produkty mineralne Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty mineralne Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Materiały i wyroby włókiennicze Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku

123 Rumunia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry Wielka Brytania Włochy Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Produkty mineralne Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Z krajów Europy Środkowo-Wschodniej najczęściej importowano następujące trzy grupy towarowe: metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych (z 10 krajów), tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku (8 krajów) oraz produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych i drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny (po 6 krajów). W przypadku metali nieszlachetnych, importowano głównie ze Słowacji (1,3 mld złotych), Bułgarii i Czech (po niespełna 0,5 mld złotych). Towary z grupy tworzyw sztucznych, również pochodziły najczęściej ze Słowacji i Czech (odpowiednio 0,7 i 0,3 mld złotych). Pozostałe towary pochodziły przede wszystkim z Czech (produkty przemysłu chemicznego) oraz Białorusi (drewno i wyroby z drewna). 123

124 Tabela 32. Najczęściej importowane grupy towarowe z krajów Europy Środkowo-Wschodniej w latach Łączna wartość Kraj Grupy towarowe w zł (suma za lata ) Albania Białoruś Bośnia i Hercegowina Bułgaria Chorwacja Estonia Litwa Łotwa Macedonia Republika Czeska Rumunia Produkty pochodzenia roślinnego Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Produkty mineralne Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Produkty mineralne Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Produkty pochodzenia roślinnego Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych

125 Serbia Słowacja Słowenia Ukraina Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Produkty mineralne Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Produkty mineralne Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Węgry Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Ze wszystkich państw przedstawionych w poniższej tabeli, w przypadku 10 jedną z trzech wiodących importowanych grup towarowych, były maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń dominowały Chiny z importem o wartości przekraczającym 1 mld złotych. Na drugim miejscu znalazły się tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku, a największą wartość ta grupa osiągnęła w przypadku Singapuru i Tajlandii (ok. 25 mln złotych). Trzecią grupą są metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych przy czym największą wartość ta grupa osiągnęła w przypadku Chin (niespełna 0,5 mld złotych). Tabela 33. Najczęściej importowane grupy towarowe z krajów Dalekiego Wschodu w latach Kraj Chiny Filipiny Grupy towarowe Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Łączna wartość w zł (suma za lata ) Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania

126 obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Hongkong Indonezja Japonia Makau Malezja Singapur Tajlandia Tajwan Materiały i wyroby włókiennicze Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Przyrządy, narzędzia i aparaty optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne i chirurgiczne; zegary ścienne i zegarki naręczne; instrumenty muzyczne; ich części oraz akcesoria Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Wyroby różne Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych

127 Wyroby różne Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania Wietnam obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Te same grupy towarowe dominowały w przypadku importu z krajów Bliskiego Wschodu. Na pierwszym miejscu znalazły się maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń dominował Izrael z importem o wartości ponad 70 mln złotych. Na drugim miejscu znalazły się metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych przy czym największą wartość ta grupa osiągnęła w przypadku Zjednoczonych Emiratów Arabskich (92,5 mln złotych). Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku, importowane były z 4 krajów (tak samo jak metale nieszlachetne), a największą wartość ta grupa osiągnęła w przypadku Egiptu (8,2 mln złotych). Tabela 34. Najczęściej importowane grupy towarowe z krajów Bliskiego Wschodu w latach Kraj Arabia Saudyjska Bahrajn* Cypr Egipt Irak* Iran Grupy towarowe Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 127 Łączna wartość w zł (suma za lata ) Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Produkty mineralne Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Produkty mineralne Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Produkty pochodzenia roślinnego Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do 552 rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie

128 Izrael Jordania* Katar* Liban Oman Syria Turcja Zjednoczone Emiraty Arabskie dodatkowe do tych urządzeń Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty mineralne Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych 547 Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura z odzysku (makulatura i odpady); papier lub tektura oraz wyroby z nich 389 Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i wyroby z nich; sztuczna biżuteria, monety Wyroby różne Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty mineralne Wyroby różne Materiały i wyroby włókiennicze Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego Materiały i wyroby włókiennicze Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku * jedyne importowane grupy towarowe Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie W imporcie z państw Ameryki Środkowej dominują towary z grupy maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie 128

129 dodatkowe do tych urządzeń liderem w tym wypadku jest Panama (wartość importu: 13,3 mln złotych). Drugą grupą towarową (importowaną z dwóch krajów: Honduras i Salwadoru), są materiały i wyroby włókiennicze, zaś pozostałe grupy towarów wyszczególnione w poniższej tabeli, importowane są z jednego (ale nie tego samego) kraju. Tabela 35. Najczęściej importowane grupy towarowe z krajów Ameryki Środkowej w latach Łączna wartość w zł Kraj Grupy towarowe (suma za lata ) Barbados* Gwatemala* Honduras* Nikaragua* Panama* Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Materiały i wyroby włókiennicze Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające oraz współdziałające urządzenia transportowe Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku 408 Salwador* Materiały i wyroby włókiennicze * jedyne importowane grupy towarowe Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Trzy dominujące grupy towarowe importowane z krajów Ameryki Południowej, to: maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń liderem jest Brazylia z wartością importu prawie 38 mln złotych.; gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu importowane przede wszystkim z Argentyny (11,8 mln złotych); oraz produkty pochodzenia roślinnego importowane z Chile (8,6 mln złotych) oraz Argentyny (0,3 mln złotych). 129

130 Tabela 36. Najczęściej importowane grupy towarowe z krajów Ameryki Południowej w latach Łączna wartość w zł Kraj Grupy towarowe (suma za lata ) Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; Argentyna urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Boliwia* Brazylia Chile Ekwador* Kolumbia Peru Produkty pochodzenia roślinnego Drewno i wyroby z drewna; węgiel drzewny; korek i wyroby z korka; wyroby ze słomy, z esperanto i innych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie i wyroby z wikliny Produkty mineralne Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Produkty pochodzenia roślinnego Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Obuwie, nakrycia głowy, parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, laski z siodełkiem, bicze, szpicruty i ich części; preparowane pióra i wyroby z nich; sztuczne kwiaty; wyroby z włosów ludzkich Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki i podobnych materiałów; wyroby ceramiczne; szkło i wyroby ze szkła Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i wyroby z nich; sztuczna biżuteria, monety Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet; tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu Materiały i wyroby włókiennicze Trinidad i Tobago* Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Urugwaj* * jedyne importowane grupy towarowe Skóry i skórki surowe, skóry wyprawione, skóry futerkowe i wyroby z nich; wyroby siodlarskie i rymarskie; artykuły podróżne, torby ręczne i podobne pojemniki; artykuły z wnętrzności zwierzęcych (z wyjątkiem wnętrzności jedwabników) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Jednym z elementów badania była również charakterystyka podkarpackiego handlu wewnątrzgałęziowego. Otóż handel wewnątrzgałęziowy ma miejsce wówczas, gdy dany kraj

131 jednocześnie eksportuje i importuje podobne typy wyrobów. Dzieje się tak dlatego, iż poszczególne gałęzie wytwarzają szeroką gamę jakościowo i gatunkowo odrębnych, ale i wysoce substytucyjnych produktów. 36 Analiza wielkości handlu wewnątrzgałęziowego w województwie podkarpackim wskazuje jego duże znaczenie dla gospodarki regionu. Szczególnie dużą wartość nominalną mają towary zakwalifikowane do grup maszyny i urządzenia mechaniczne, dla których wielkość handlu wewnątrzgałęziowego wzrosła niemal dwukrotnie. Wysokim poziomem handlu wewnątrzgałęziowego charakteryzują się metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych, a w dalszej kolejności tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku oraz pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające. Znikoma jest natomiast wielkość handlu wewnątrzgałęziowego w grupie dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki. W poniższej tabeli przedstawiono wielkość handlu zagranicznego w województwie dla poszczególnych grup towarowych. Tabela 37. Wielkość handlu wewnątrzgałęziowego w województwie podkarpackim w latach (w tys. zł) Grupa towarowa Broń i amunicja Drewno i wyroby z drewna Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki Gotowe artykuły spożywcze Maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny Materiały i wyroby włókiennicze Metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych Obuwie, nakrycia głowy, parasole Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające Produkty mineralne Produkty pochodzenia roślinnego Produkty przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych Przyrządy, narzędzia i aparaty optyczne, fotograficzne Skóry i skórki surowe, skóry wyprawione, skóry futerkowe Ścier drzewny lub z innego włóknistego materiału celulozowego Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego Tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku Wyroby różne Begg D, Fischer S., Dornbusch R., Ekonomia. Makroekonomia, PWE, Warszawa 2000 r. 131

132 20 Wyroby z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki Zwierzęta żywe Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Indeksy wyliczone dla poszczególnych sekcji w handlu zagranicznym są relatywnie wysokie wskazując na duże znaczenie handlu wewnątrzgałęziowego. Dezagregacja danych spowoduje pewne obniżenie indeksów jednak tabela 37. daje pewien pogląd na znaczenie i zmiany w czasie handlu wewnątrzgałęziowego w województwie podkarpackim. W większości grup występowała tendencja wzrostowa, rosła zatem wymiana o charakterze handlu wewnątrzgałęziowego. 132

133 Wykres 27. Indeksy Grubela-Lloyda w poszczególnych grupach towarowych podkarpackiego handlu w latach Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 133

134 W tabeli 38. przedstawiono Indeksy Grubela-Lloyda 37 w poszczególnych grupach towarowych (wg systemu kodowania HS) podkarpackiego handlu zagranicznego w latach Ten poziom agregacji danych, również pokazuje duże znaczenie handlu wewnątrzgałęziowego w województwie podkarpackim. W niektórych grupach cały, bądź niemal cały, handel ma charakter wewnątrzgałęziowy. Taka sytuacja dotyczy artykułów z żeliwa lub stali, a także mięso i podroby jadalne, dla których indeks w ostatnim roku wyniósł 0,99. Natomiast w handlu pozostałych konfekcjonowanych artykułów włókienniczych indeks przyjął wartość 1, co oznacza, że cały handel przebiega wewnątrzgałęziowo. Wysokim poziomem wymiany wewnątrzgałęziowej charakteryzowały się także w badanym okresie grupy towarowe obejmujące aluminium i artykuły z aluminium (0,71 0,81), cyna i artykuły z cyny (0,86 0,98), dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki (nawet 0,96), ekstrakty garbników lub środków barwiących (do 0,92) czy też instrumenty muzyczne (w 2013 r. - 0,97). Wysoki indeks handlu wewnątrzgałęziowego (0,83 0,87) charakteryzuje reaktory jądrowe, kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne. Jest to jednocześnie grupa mająca kluczowe znaczenie w podkarpackim eksporcie. Jej udział wzrastał z ponad 20 w 2010 r. do blisko 30% w Podobnie tworzywa sztuczne i artykuły z nich cechuje wysoki indeks wskazujący na duże znaczenie handlu wewnątrzgałęziowego. Niemal wszystkie czołowe pod względem udziału w eksporcie grupy towarowe cechuje wysoki indeks handlu wewnątrzgałęziowego, za wyjątkiem pojazdów nieszynowych, dla których indeks kształtuje się na poziomie 0,31 0,36. W tłuszczach i olejach pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego wzrósł znacząco indeks handlu wewnątrzgałęziowego z 0,18 do 0,95. Natomiast w grupie rudy metali indeks spadł z 0,61 w 2010 i 0,85 w 2011 r. do 0, w dwóch kolejnych latach. Kauczuk i artykuły z kauczuku cechuje wzrost indeksu handlu wewnątrzgałęziowego z 0,58 do 0,97 w 2012 i 0,89 w 2013, jednak przy spadającym udziale w podkarpackim eksporcie z 15 do 5,5%. Handel wewnątrzgałęziowy niemal nie występuje m.in. w handlu zbożami, chemikaliami organicznymi, materiałami roślinnymi do wyplatania, wyrobami ze słomy i in. Tabela 38. Indeksy Grubela-Lloyda w poszczególnych grupach towarowych (wg HS) podkarpackiego handlu zagranicznego w latach Aluminium i artykuły z aluminium 0,77 0,71 0,81 0,73 2 Artykuły przemysłowe różne 0,39 0,45 0,46 0,36 3 Artykuły różne z metali nieszlachetnych 0,55 0,47 0,74 0,78 4 Artykuły z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki lub podobnych materiałów 0,54 0,59 0,73 0,64 5 Artykuły z żeliwa lub stali 0,87 0,92 0,93 0,99 6 Artykuły ze skóry wyprawionej; wyroby siodlarskie i rymarskie; artykuły podróżne, torby ręczne i podobne pojemniki; artykuły z jelit zwierzęcych (inne niż z jelit jedwabników) 0,34 0,42 0,44 0,32 37 Indeks handlu wewnątrzgałęziowego wykorzystany przez Grubela- Lloyda do pomiaru intensywności zjawiska wyraża stosunek wielkości wymiany wewnątrzgałęziowej do całości handlu mającego miejsce w obrębie i-tej gałęzi z krajem j-tym. Indeks jest miarą względną i przyjmuje wartości z przedziału [0, 1]. Jeżeli przyjmuje wartość 1, wówczas uznaje się, że cały handel ma charakter wewnątrzgałęziowy. Jeżeli natomiast 0, to handel wewnątrzgałęziowy w ogóle nie występuje. Źródło: 134

135 7 Bawełna 0,12 0,17 0,17 0,19 8 Broń i amunicja; ich części i akcesoria 0,70 0,52 0,83 0,35 9 Chemikalia nieorganiczne; organiczne lub nieorganiczne związki metali szlachetnych, metali ziem rzadkich, pierwiastków promieniotwórczych lub izotopów 0,04 0,05 0,03 0,32 10 Chemikalia organiczne 0,06 0,03 0,05 0,06 11 Cukry i wyroby cukiernicze 0,60 0,53 0,56 0,43 12 Cyna i artykuły z cyny 0,86 0,98 0,91 0,88 13 Cynk i artykuły z cynku 0,44 0,25 0,07 0,19 14 Drewno i artykuły z drewna; węgiel drzewny 0,70 0,73 0,75 0,73 15 Drzewa żywe i pozostałe rośliny; bulwy, korzenie i podobne; kwiaty cięte i liście ozdobne 0,04 0,05 0,23 0,19 16 Dywany i pozostałe pokrycia podłogowe włókiennicze 0,24 0,24 0,36 0,36 17 Dzianiny 0,06 0,11 0,07 0,06 18 Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki 0,68 0,93 0,96 0,84 19 Ekstrakty garbników lub środków barwiących; garbniki i ich pochodne; barwniki, pigmenty i pozostałe substancje barwiące; farby i lakiery; kit i pozostałe masy uszczelniające; atramenty 0,92 0,79 0,86 0,92 20 Instrumenty muzyczne; części i akcesoria do takich artykułów 0,90 0,10 0,95 0,97 21 Jedwab 0,08 0,39 0,18 0,02 22 Kakao i przetwory z kakao 0,40 0,27 0,26 0,28 23 Kauczuk i artykuły z kauczuku 0,58 0,63 0,97 0,89 24 Kawa, herbata, maté (herbata paragwajska) i przyprawy 0,30 0,08 0,13 0,33 25 Korek i artykuły z korka 0,25 0,28 0,08 0, Książki, gazety, obrazki i pozostałe wyroby przemysłu poligraficznego, drukowane; manuskrypty, maszynopisy i plany Lokomotywy pojazdów szynowych, tabor szynowy i jego części; osprzęt i elementy torów kolejowych lub tramwajowych i ich części; komunikacyjne urządzenia sygnalizacyjne wszelkich typów - mechaniczne (włączając elektromechaniczne) Maszyny i urządzenia elektryczne oraz ich części; rejestratory i odtwarzacze dźwięku, rejestratory i odtwarzacze obrazu i dźwięku oraz części i akcesoria do tych artykułów 0,29 0,21 0,14 0,15 0,63 0,48 0,45 0,28 0,78 0,77 0,81 0,79 29 Materiały fotograficzne lub kinematograficzne 0,76 0,55 0,14 0, Materiały roślinne do wyplatania; produkty pochodzenia roślinnego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone Materiały wybuchowe; wyroby pirotechniczne; zapałki; stopy piroforyczne; niektóre materiały łatwopalne Meble; pościel, materace, stelaże pod materace, poduszki i podobne artykuły wypychane; lampy i oprawy oświetleniowe, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone; reklamy świetlne, podświetlane tablice i znaki informacyjne i podobne; budynki prefabrykowane 0,00 0,02 0,00 0,01 0,05 0,13 0,12 0,29 0,28 0,29 0,29 0,27 33 Miedź i artykuły z miedzi 0,83 0,69 0,39 0,37 34 Mięso i podroby jadalne 0,85 0,85 0,91 0,99 35 Mydło, organiczne środki pow. Czynne, preparaty piorące, prep. Smarowe, woski syntetyczne, woski preparowane, prep. Do czyszczenia lub szorowania, świece i art. Podobne, pasty modelarskie, "woski dentystyczne" 0,25 0,24 0,22 0,25 135

136 oraz prep. Dentystyczne prod. Na bazie gipsu 36 Nakrycia głowy i ich części 0,25 0,57 0,70 1,00 37 Napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet 0,52 0,89 0,91 0, Narzędzia, przybory, noże, łyżki, widelce i pozostałe sztućce z metali nieszlachetnych; ich części z metali nieszlachetnych Nasiona i owoce oleiste; ziarna, nasiona i owoce różne; rośliny przemysłowe lub lecznicze; słoma i pasza 0,25 0,27 0,22 0,25 0,71 0,74 0,48 0,50 40 Nawozy 0,60 0,59 0,56 0,48 41 Nikiel i artykuły z niklu 0,43 0,44 0,49 0,54 42 Obuwie, getry i podobne artykuły; części tych artykułów 0,66 0,67 0,69 0,82 43 Odzież i dodatki odzieżowe, inne niż z dzianin 0,10 0,11 0,16 0,22 44 Odzież i dodatki odzieżowe, z dzianin 0,28 0,32 0,30 0,41 45 Olejki eteryczne i rezinoidy; preparaty perfumeryjne, kosmetyczne lub toaletowe 0,75 0,60 0,46 0,44 46 Ołów i artykuły z ołowiu 0,97 0,76 0,79 0,97 47 Owoce i orzechy jadalne; skórki owoców cytrusowych lub melonów 0,83 0,98 0,89 0,94 48 Paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich destylacji; substancje bitumiczne; woski mineralne 0,67 0,74 0,73 0,94 49 Papier i tektura; artykuły z masy papierniczej, papieru lub tektury 0,81 0,84 0,88 0, Parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, stołki myśliwskie, bicze, szpicruty i ich części Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i artykuły z nich; sztuczna biżuteria; monety Pióra i puch preparowane oraz artykuły z piór lub puchu; kwiaty sztuczne; artykuły z włosów ludzkich 0,49 0,06 0,28 0,15 0,52 0,66 0,49 0,39 0,97 0,76 0,97 0,93 53 Pojazdy nieszynowe oraz ich części i akcesoria 0,31 0,32 0,36 0,33 54 Pozostałe konfekcjonowane artykuły włókiennicze; zestawy; odzież używana i artykuły włókiennicze używane; szmaty 0,85 0,81 0,92 1,00 55 Pozostałe metale nieszlachetne; cermetale; artykuły z tych materiałów 0,53 0,53 0,34 0,31 56 Pozostałe włókna roślinne; przędza papierowa i tkaniny z przędzy papierowej 0,29 0,52 0,54 0,17 57 Pozostałości i odpady przemysłu spożywczego; gotowa pasza dla zwierząt 0,51 0,10 0,16 0,45 58 Produkty chemiczne różne 0,67 0,87 0,73 0,83 59 Produkty farmaceutyczne 0,60 0,80 0,84 0, Produkty mleczarskie; jaja ptasie; miód naturalny; jadalne produkty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone Produkty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone 0,08 0,03 0,36 0,10 0,59 0,98 0,87 0,90 62 Produkty przemysłu młynarskiego; słód; skrobie; inulina; gluten pszenny 0,61 0,31 0,08 0,27 63 Przetwory z mięsa, ryb lub skorupiaków, mięczaków lub pozostałych bezkręgowców wodnych 0,25 0,34 0,63 0,46 64 Przetwory z warzyw, owoców, orzechów lub pozostałych części roślin 0,39 0,29 0,84 0,96 65 Przetwory ze zbóż, mąki, skrobi lub mleka; pieczywa cukiernicze 0,17 0,13 0,07 0,07 66 Przyrządy i aparatura, optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne lub chirurgiczne; ich części i akcesoria 0,51 0,43 0,41 0,40 136

137 67 Reaktory jądrowe, kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne; ich części 0,87 0,86 0,86 0,83 68 Różne przetwory spożywcze 0,65 0,62 0,61 0,61 69 Rudy metali, żużel i popiół 0,61 0,85 0,00 0,00 70 Ryby i skorupiaki, mięczaki i pozostałe bezkręgowce wodne 0,22 0,28 0,36 0,00 71 Skóry futerkowe i futra sztuczne; wyroby z nich 0,56 0,84 0,53 0,19 72 Skóry i skórki surowe (inne niż skóry futerkowe) oraz skóry wyprawione 0,32 0,44 0,57 0,55 73 Sól; siarka; ziemie i kamienie; materiały gipsowe, wapno i cement 0,28 0,29 0,30 0,37 74 Statki powietrzne, statki kosmiczne i ich części 0,49 0,56 0,69 0,56 75 Statki, łodzie oraz konstrukcje pływające 0,03 0,00 0,89 0,03 76 Substancje białkowe; skrobie modyfikowane; kleje; enzymy 0,36 0,28 0,28 0,50 77 Szelak; gumy, żywice oraz pozostałe soki i ekstrakty roślinne 0,41 0,77 0,22 0,27 78 Szkło i wyroby ze szkła 0,55 0,55 0,55 0, Ścier z drewna lub z pozostałego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura, z odzysku (makulatura i odpady) Tekstylia impregnowane, pokryte, powleczone lub laminowane; artykuły włókiennicze do celów technicznych Tkaniny specjalne; tkaniny rózgowe; koronki; tkaniny obiciowe; pasmanteria; hafty Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu; gotowe tłuszcze jadalne; woski pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego 137 0,58 0,58 0,00 0,48 0,48 0,38 0,42 0,51 0,24 0,30 0,30 0,27 0,18 0,23 0,82 0,95 83 Tworzywa sztuczne i artykuły z nich 0,92 0,81 0,77 0,75 84 Tytoń i przemysłowe namiastki tytoniu 0,34 0,64 0,75 0,00 85 Warzywa oraz niektóre korzenie i bulwy jadalne 0,85 0,85 0,64 0, Wata, filc i włókniny; przędze specjalne; szpagat, powrozy, linki i liny oraz artykuły z nich Wełna, cienka lub gruba sierść zwierzęca; przędza i tkanina z włosia końskiego 0,51 0,42 0,53 0,55 0,11 0,15 0,08 0,04 88 Włókna ciągłe chemiczne 0,15 0,16 0,27 0,22 89 Włókna odcinkowe chemiczne 0,08 0,13 0,10 0,08 90 Wyroby ceramiczne 0,87 0,74 0,82 0,72 91 Wyroby ze słomy, z esparto lub pozostałych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie oraz wyroby z wikliny 0,09 0,11 0,08 0,04 92 Zabawki, gry i artykuły sportowe; ich części i akcesoria 0,97 0,52 0,44 0,49 93 Zboża 0,00 0,12 0,00 0,00 94 Zegary i zegarki oraz ich części 0,71 0,88 0,81 0,79 95 Zwierzęta żywe 0,32 0,48 0,44 0,55 96 Żeliwo i stal 0,63 0,85 0,78 0,74 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Względne podobieństwo struktur gospodarek, przy równoczesnych dysproporcjach rozwojowych oraz różnicach w poziomie technologicznym polskich i zachodnioeuropejskich produktów przemysłowych wpływa aktywizująco na rozwój handlu wewnątrzgałęziowego w tej grupie towarów. W przypadku towarów homogenicznych (np. rolnych, spożywczych, drewna, środków barwiących i farb) duży udział handlu wewnątrzgałęziowego w obrotach woj. podkarpackiego jest negatywnym zjawiskiem, gdyż oznacza, że popyt i konsumpcja z produktów krajowych przesunęły się w kierunku

138 towarów zagranicznych, wskutek czego zmniejszyła się ich produkcja, zatrudnienie i dochody. Ponadto w przypadku żywności napływ tanich produktów powoduje, że konsumenci dysponujący niskimi dochodami i nie mający świadomości skutków spożywania wysoko przetworzonych produktów nabywając je mają większe ryzyko zachorowań na choroby cywilizacyjne, a tym samym zwiększają wydatki publiczne i prywatne na leczenie. Reasumując: rozwój handlu wewnątrzgałęziowego przynosi gospodarce województwa podkarpackiego korzyści, gdy przedmiotem eksportu są towary o wysokim stopniu przetworzenia gwarantujące osiągnięcie korzystnego terms of trade 38, zaś import przyczynia się do podniesienia poziomu innowacyjności i rozwoju krajowej produkcji ZRÓŻNICOWANIE PRZESTRZENNE HANDLU ZAGRANICZNEGO W WOJEWÓDZTWIE Jednym z elementów badania była analiza przestrzennego zróżnicowania pod względem rozwoju handlu zagranicznego w JST na poziomie powiatów województwa podkarpackiego w latach 2010, 2011, 2012, Podstawowym celem analizy taksonomicznej jest ocena poziomu zróżnicowania obiektów opisanych za pomocą zestawu cech statystycznych oraz określenie skupisk tychże obiektów pod względem podobieństwa rozwoju, a także otrzymanie jednorodnych klas obiektów ze względu na charakteryzujące je właściwości. W niniejszym raporcie do oceny stopnia zróżnicowania powiatów pod względem handlu zagranicznego, zastosowana została metoda porządkowania liniowego ze wzorcem. W tym celu skorzystano z miary zaproponowanej przez Z. Hellwiga 40. Zatem przeprowadzono ranking powiatów w oparciu o czynniki odnoszące się wyłącznie do zagadnień związanych z handlem zagranicznym wewnątrz- oraz zewnątrz-wspólnotowym: x1 eksport masa netto / ludność, x2 eksport wartość / eksporterzy, x3 import wartość / importerzy, x4 eksport masa netto / eksporterzy, x5 import masa netto / importerzy, x6 udział eksporterów w podmiotach gospodarki narodowej ogółem, x7 udział importerów w podmiotach gospodarki narodowej ogółem, x8 eksporterzy na 10 tys. mieszkańców, x9 importerzy na 10 tys. mieszkańców. Na podstawie wskaźników przypisanych w danym roku do poszczególnych powiatów, stworzona została tzw. macierz obserwacji. Wskaźniki cząstkowe poddane zostały badaniu korelacji, w celu 38 Z ang. warunki wymiany 39 Źródło: panel ekspertów przeprowadzony w ramach niniejszego badania, uczestnicy panelu: B. Ślusarczyk, W. Jastrzębska, J. Słowik. 40 Metoda opisana również przez M. Stec w artykule: Ranking poziomu rozwoju krajów Unii Europejskiej, Gospodarka Narodowa Nr 7-8/

139 wyeliminowania zbędnych danych. Otrzymane wskaźniki poddano wyliczeniom, w tym standaryzacji, obliczeniom odległości od wzorca, a finalnie stworzeniu wskaźnika syntetycznego. Otrzymano w ten sposób hierarchię obiektów powiatów, uporządkowanych liniowo, które pogrupowane zostały w klasy za pomocą wzoru z wykorzystaniem średniej oraz odchylenia standardowego (Panek, 2009) 41. Na podstawie uzyskanych wartości syntetycznego taksonomicznego miernika zróżnicowania poziomu handlu zagranicznego w regionie podkarpackim, przeprowadzono klasyfikację powiatów. Podstawą uzyskania klas są przedziały, jakie przedmiotowy miernik przyjmuje dla konkretnego powiatu w oparciu o średnią arytmetyczną i odchylenie standardowe. Klasy badanych obiektów uzyskuje się, wykorzystując następujący schemat (Makać, 1998) 42 : Przedział Poziom konkurencyjności bardzo dobry dobry przeciętny - S niski Obliczenia pozwoliły na uszeregowanie powiatów jak w poniższych tabelach: Mielecki 0,83 Mielecki 0,82 Dębicki 0,82 Dębicki 0,81 Stalowowolski 0,78 Stalowowolski 0,78 M. Krosno 0,75 Leżajski 0,73 Ropczycko-sędziszowski 0,70 M. Krosno 0,72 Tarnobrzeski 0,67 Tarnobrzeski 0,69 Sanocki 0,65 Ropczycko-sędziszowski 0,67 Leżajski 0,64 Sanocki 0,65 M. Rzeszów 0,60 M. Rzeszów 0,55 Rzeszowski 0,58 Rzeszowski 0,55 Przeworski 0,53 M. Tarnobrzeg 0,52 M. Przemyśl 0,49 Przeworski 0,45 M. Tarnobrzeg 0,48 Jasielski 0,42 Jasielski 0,47 Łańcucki 0,42 Łańcucki 0,47 M. Przemyśl 0,42 Kolbuszowski 0,42 Kolbuszowski 0,35 Jarosławski 0,33 Jarosławski 0,28 Brzozowski 0,31 Brzozowski 0,28 Niżański 0,27 Bieszczadzki 0,24 Bieszczadzki 0,23 Krośnieński 0,22 Krośnieński 0,22 Niżański 0,21 Przemyski 0,20 Strzyżowski 0,19 Strzyżowski 0,18 Przemyski 0,19 Lubaczowski 0,07 Lubaczowski 0,19 Leski 0,00 Leski 0,04 41 Panek T., Statystyczne metody wielowymiarowej analizy porównawczej, SGH, Warszawa 2009 r. 42 Makać W., Ranking pod względem sytuacji na rynku pracy, Wiadomości Statystyczne nr 5., 1995 r. 139

140 Mielecki 0,82 Mielecki 0,79 Stalowowolski 0,75 Tarnobrzeski 0,71 M. Krosno 0,68 Stalowowolski 0,71 Tarnobrzeski 0,68 M. Krosno 0,64 Sanocki 0,67 Dębicki 0,62 Dębicki 0,63 Sanocki 0,61 Ropczycko-sędziszowski 0,59 Rzeszowski 0,61 Rzeszowski 0,59 Ropczycko-sędziszowski 0,58 M. Rzeszów 0,58 M. Rzeszów 0,54 Leżajski 0,55 Leżajski 0,50 Przeworski 0,49 Przeworski 0,48 M. Tarnobrzeg 0,47 M. Tarnobrzeg 0,45 M. Przemyśl 0,46 Jasielski 0,44 Jasielski 0,45 M. Przemyśl 0,39 Łańcucki 0,41 Kolbuszowski 0,35 Kolbuszowski 0,37 Łańcucki 0,35 Jarosławski 0,33 Przemyski 0,28 Przemyski 0,31 Jarosławski 0,27 Brzozowski 0,26 Brzozowski 0,26 Niżański 0,26 Krośnieński 0,24 Krośnieński 0,22 Niżański 0,21 Strzyżowski 0,20 Bieszczadzki 0,18 Bieszczadzki 0,19 Strzyżowski 0,16 Lubaczowski 0,02 Lubaczowski 0,14 Leski -0,04 Leski -0,04 W całym badanym okresie, w czołówce utrzymywały się, czyli cechowały się najwyższą wartością syntetycznego wskaźnika, te same powiaty: mielecki, stalowowolski, miasto Krosno oraz powiat tarnobrzeski (poza rokiem 2010). Podobna sytuacja ma miejsce na samym końcu zestawienia, na którym niezmiennie znajdują się powiaty: strzyżowski, lubaczowski i leski, przy czym ten ostatni jako jedyny cechuje się ujemną wartością wskaźnika. Wyniki obliczeń potwierdzają dane przedstawione we wcześniejszych fragmentach niniejszego raportu. Pokrywają się zarówno z obliczeniami dotyczącymi udziału poszczególnych jednostek NUTS 4 w generowaniu podkarpackiego eksportu jak i importu oraz jego wartości. W obu przypadkach najwyższą konkurencyjnością cechują się powiaty dobre oraz bardzo dobre. Obliczenie wskaźnika syntetycznego, pozwoliło na uszeregowanie powiatów, które w świetle wyżej wymienionych czynników cząstkowych, plasowały się gdzieś pomiędzy powiatami bardzo dobrymi a powiatami o niskim poziomie konkurencyjności. Widać, że np. w przypadku powiatu ropczycko-sędziszowskiego, z roku na rok następowało obniżenie wskaźnika. Pomimo to nadal znajduje się on w grupie powiatów dobrych, a w roku 2010 zaliczał się nawet do powiatów bardzo dobrych. Co ciekawe, przez cały czas wyprzedza on takie powiaty jak rzeszowski czy miasto Rzeszów, uzyskując wyższą wartość syntetycznego wskaźnika. Wpływ na taki stan rzeczy mógł mieć np. fakt, że pomimo tego, iż powiat ropczycko-sędziszowski zamieszkuje o połowę mniej osób niż powiat rzeszowski, to dynamika eksportu (biorąc pod uwagę stosunek wartości eksportu w roku 2010 do roku 2013) jest wyższa w tym pierwszym i niższa jedynie o ok. 13% niż w samym Rzeszowie. 140

141 Biorąc pod uwagę średnią wartość wskaźnika dla podregionów w 2013, najlepszy wynik osiągnął podregion tarnobrzeski (0,57). Najsłabszy z przynależących do niego powiatów, został zakwalifikowany jako przeciętny (powiat niżański). Drugi w kolejności był podregion rzeszowski (0,43), w przypadku którego dwa powiaty osiągnęły przeciętną wartość wskaźnika, zaś jeden niską. Jako trzeci uplasował się podregion krośnieński (0,33), a ostatni przemyski (0,31) CHARAKTERYSTYKA HANDLU PRZYGRANICZNEGO I JEGO ZNACZENIE Handel przygraniczny jest jednym z najważniejszych czynników aktywizujących gospodarkę regionów przygranicznych. 43 Na wielkość ruchu granicznego oraz występowanie handlu przygranicznego wpływają różne czynniki wewnętrzne i zewnętrzne, przede wszystkim relacje cenowe towarów po obu stronach granicy, braki podażowe na rynku wewnętrznym danego kraju oraz możliwość przekraczania granicy. Zatem, od ich kształtowania zależeć będzie rozwój handlu przygranicznego, który jest jedną z form współpracy transgranicznej, sprzyja jej rozwijaniu i zacieśnianiu oraz poprawie warunków życia mieszkańców regionów przygranicznych. W skład polskiej strefy przygranicznej przy granicy z Ukrainą wchodzi miejscowości, położonych w 97 gminach i 19 powiatach, z tego na terenie województwa podkarpackiego znajduje się 588 miejscowości położonych w 43 gminach i 8 powiatach. Drogowe przejścia graniczne to Budomierz, Korczowa, Medyka i Krościenko, zaś kolejowe: Werchrata i Przemyśl. Granica Polski z Ukrainą przebiegająca przez województwo wynosi 239 km. Rysunek 2. Przejścia graniczne na granicy polsko-ukraińskiej w województwie podkarpackim, 2014 r. Źródło: 43 Analiza sytuacji społeczno-gospodarczej pogranicza polsko-ukraińskiego, M. Karapyta, M. Cierpiał-Wolan, Rzeszów, 2009 r. 141

142 Badania obrotów towarów i usług prowadzone przez Urząd Statystyczny w Rzeszowie są odpowiedzią na zapotrzebowanie informacyjne w kontekście uwarunkowań międzynarodowych wejście Polski do strefy Schengen oraz podpisanie w 2008 r. Umowy między Rządem Rzeczpospolitej Polskiej a Gabinetem Ministrów Ukrainy o zasadach małego ruchu granicznego. Badania te są tym bardziej istotne, że wschodnia granica Polski jest zewnętrzną granicą Unii Europejskiej. 44 Publikacje i statystyki US stanowiły zatem główne źródło danych dla opracowania niniejszego podrozdziału. Największe natężenie ruchu granicznego w 2013 r. występowało na przejściu drogowym w Medyce, gdzie dokonano ponad 4,9 mln odpraw, tj. 15,6% odpraw na zewnętrznej granicy Unii Europejskiej na terenie Polski i 29,5% odpraw na granicy polsko-ukraińskiej. W porównaniu z 2012 r. liczba odpraw na przejściu w Medyce była o 8,8% większa. Wśród przekraczających granicę przez to przejście zdecydowaną większość stanowili cudzoziemcy (89,5%). Na przejściu w Medyce 35,1% to piesi. 45 Biorąc jednak pod uwagę wydatki, najwyższe były ponoszone przez cudzoziemców zmotoryzowanych (93,6% wydatków ogółem wśród cudzoziemców przekraczających granicę na terenie podkarpackiego). Blisko 1/3 cudzoziemców przekraczających zewnętrzną granicę UE na terenie Polski jest rejestrowanych w województwie podkarpackim. Z danych GUS wynika, że zarówno cudzoziemcy jak i Polacy przekraczają granicę głównie w celu dokonania zakupów (taki cel deklarowało 82,6% cudzoziemców oraz 87,6% Polaków przekraczających polski odcinek zewnętrznej granicy UE), przy czym najwyższy odsetek tych wskazań miał miejsce w przypadku granicy polsko-ukraińskiej (w odniesieniu do cudzoziemców). Pozostałe osoby przybywały do naszego kraju w celach zawodowych, turystycznych oraz w odwiedziny. Odnosząc te dane do województwa podkarpackiego, mniej więcej taki sam odsetek Polaków i cudzoziemców, przekraczał granicę w celu dokonania zakupów (odpowiednio 84,6 i 87,8%). Wykres 28. Cele wyjazdów Polaków przekraczających granicę polsko-ukraińską w woj. podkarpackim (III kw r.) Źródło: opracowanie własne na podstawie Badania obrotu towarów i usług na zewnętrznej granicy Unii Europejskiej na terenie Polski w III kwartale 2013 roku, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, 2013 r. 44 Tamże 45 Ruch graniczny oraz przepływ towarów i usług na zewnętrznej granicy Unii Europejskiej na terenie Polski w roku 2013, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, 2014 r. 142

143 Polacy częściej niż cudzoziemcy przekraczali granicę w celach turystycznych (6,1%) oraz w celu odwiedzin (6,5%), zaś rzadziej po to by pracować. Wykres 29. Cele wyjazdów cudzoziemców przekraczających granicę polsko-ukraińską w woj. podkarpackim (III kw r.) Źródło: opracowanie własne na podstawie Badania obrotu towarów i usług na zewnętrznej granicy Unii Europejskiej na terenie Polski w III kwartale 2013 roku, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, 2013 r. Największy odsetek osób przekraczających granicę codziennie (zarówno wśród obcokrajowców, jak i Polaków) lub kilka razy w tygodniu (w przypadku Polaków), również miał miejsce na granicy polskoukraińskiej. W ciągu ostatnich czterech lat nastąpiło zmniejszenie częstotliwości przekraczania granicy polsko-ukraińskiej. Odsetek codziennych przekroczeń tego odcinka granicy przez Polaków zmniejszył się w stosunku do lat wcześniejszych, do 6,2% w I kwartale 2009 r. oraz 2,9% w IV kwartale 2009 r. i na zbliżonym poziomie utrzymywał się do 2013 r. Zwiększył się natomiast w tym okresie udział przekroczeń granicy z Ukrainą kilka razy w miesiącu, zmniejszył się udział przekroczeń tego odcinka granicy kilka razy w tygodniu (z 38,8% w 2009 r. do 30,2% w 2013 r.). Zmniejszanie częstotliwości przekroczeń granicy zarówno wśród cudzoziemców, jak i Polaków wiąże się w pewnym stopniu z wprowadzeniem zaostrzonych przepisów celnych. 46 W samym województwie podkarpackim, odsetek cudzoziemców którzy w 2013 przekraczali granicę polsko-ukraińską codziennie wyniósł 4,6%, natomiast połowa osób przekraczała granicę kilka razy w tygodniu. Szacunkowa wartość zakupionych w Polsce towarów i usług przez cudzoziemców przekraczających zewnętrzną granicę Unii Europejskiej w 2013 r. wyniosła 8,2 mld zł, natomiast wydatki poniesione za granicą przez Polaków w tym okresie wyniosły 698,4 mln zł. W porównaniu z rokiem 2012 wydatki cudzoziemców były wyższe o 23,4%, a Polaków o 7,8%. Biorąc jednak pod uwagę województwo podkarpackie, szacunkowa wartość zakupionych w Polsce towarów i usług przez obcokrajowców przekraczających granicę polsko-ukraińską w 2013 r. wyniosła ponad 2,4 mld zł. 47 Zauważalny jest trend wzrostowy, gdyż w 2012 r. było to 1,9 mld zł. Wydatki poniesione w Polsce przez cudzoziemców przekraczających granicę w województwie podkarpackim w roku 2013, stanowiły 11,9% w porównaniu z wartością sprzedaży na eksport podmiotów z tego województwa. Dla porównania, analogiczna relacja dla województwa lubelskiego 46 Tamże 47 Raport o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa podkarpackiego w 2013 r., Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów 2014 r. 143

144 wyniosła 41,1%, warmińsko-mazurskiego 5,4%, zaś dla podlaskiego 19,8%. Z kolei wydatki poniesione za granicą przez Polaków przekraczających granicę w województwie podkarpackim wyniosły 0,9% w porównaniu z wartością zakupów z importu podmiotów gospodarczych z województwa. W odniesieniu do lubelskiego było to 3,1%, warmińsko-mazurskiego 6,0%, zaś podlaskiego 0,7%. Z analizy wydatków wynika również, że najwięcej cudzoziemcy wydali na zakup towarów i usług w odległości do 50 km od granicy (2013 2,2 mld zł, ,8 mld zł). Kwoty te stanowiły 88,9% ogółu wydatków w roku 2013 oraz 92,2% w roku Zdecydowana większość tych kwot wydatkowana była w odległości do 30 km od granicy. Wyniki badania obrotu towarów i usług na zewnętrznej granicy Unii Europejskiej na terenie Polski wskazują, że zdecydowana większość osób wyjeżdża za granicę i powraca do kraju w ciągu dnia. W strukturze wydatków przeważają środki przeznaczone na zakup towarów, a tylko niewielką część stanowią wydatki na usługi. 48 Polacy przekraczający granicę polsko-ukraińską w 2013 r., wydali 120,1 mln zł. Najczęściej kupowali paliwo (80,6 mln zł). Ok. 1/5 podmiotów gospodarki narodowej i ponad 1/6 osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą wpisanych do rejestru REGON w województwie podkarpackim zlokalizowanych jest w gminach przygranicznych. Najwięcej działa w obszarze handlu i naprawy pojazdów samochodowych, o połowę mniej w każdej grupie funkcjonuje w sferze budownictwa. Nieco mniej liczebne grupy prowadzą działalność w przemyśle i profesjonalną, naukową i techniczną. Zbliżony poziom zaobserwować można w transporcie i gospodarce magazynowej. Tabela 39. Podmioty gospodarki narodowej oraz osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą wpisane do rejestru REGON według sekcji PKD w województwie podkarpackim w latach WYSZCZEGÓLNIENIE Ogółem rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo przemysł budownictwo Podmioty gospodarcze W tym handel; naprawa pojazdów samochodowych zakwaterowanie i gastronomia transport i gospodarka magazynowa działalność profesjonalna, naukowa i technicz- administrowanie i działalność wspierająca Razem w tym gminy przygraniczne Razem w tym gminy przygraniczne Osoby fizyczne Źródło: opracowanie własne na podstawie Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej na obszarach przygranicznych przy zewnętrznej granicy Unii Europejskiej na terenie Polski w 2013 r. Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów 2014 r. 48 Ruch graniczny oraz przepływ towarów i usług na zewnętrznej granicy Unii Europejskiej na terenie Polski w roku 2013, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, 2014 r. 144

145 Większą dynamikę w latach widać w grupie podmiotów gospodarki narodowej, których liczba wzrosła o 3%, w tym w gminach przygranicznych o 2,4%, podczas gdy osób fizycznych w tym czasie przybyło odpowiednio 2,4 i 2,2%. Rysunek 3. Dynamika zmian w liczbie podmiotów gospodarki narodowej oraz osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą wpisanych do rejestru REGON według sekcji PKD w województwie podkarpackim w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej na obszarach przygranicznych przy zewnętrznej granicy Unii Europejskiej na terenie Polski w 2013 r. Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów 2014 r. Cudzoziemcy w znacznej większości (90,4% w 2013 r. i 89,7% w 2012 r.) przekraczali granicę polskoukraińską w województwie podkarpackim w latach celem dokonania zakupów. Największe wydatki poniesiono na zakup towarów nieżywnościowych (86,3% w 2013 r. i 87,4% w 2012 r.), w tym na materiały budowlane (47,3% wydatków na towary nieżywnościowe w roku 2013) oraz sprzęt gospodarstwa domowego i RTV (20,2% w roku 2013). Na towary żywnościowe przeznaczano 11,9% ogółu wydatków w 2013 r., w tym najwięcej na mięso i wyroby mięsne. Średnio jeden cudzoziemiec przekraczający granicę polsko-ukraińską na terenie województwa podkarpackiego wydał w 2012 r. 561,54 zł, z czego na towary nieżywnościowe 490,71 zł, towary żywnościowe 63,96 zł, natomiast inne 6,87 zł. W 2013 r. średnie wydatki wzrosły i wyniosły 620,17 zł, w tym odpowiednio 535,34 zł, 74,07 zł i 10,76 zł. Tabela 40. Średnie wydatki poniesione przez 1 cudzoziemca i 1 Polaka przekraczającego zewnętrzną granicę Unii Europejskiej na terenie województwa podkarpackiego (zł) Cudzoziemcy Polacy Wyszczególnienie Wydatki ogółem 561,54 620,17 185,59 181,35 Towary żywnościowe 63,96 74,07 13,3 14,01 145

146 Towary nieżywnościowe 490,71 535,34 124,80 130,27 Pozostałe wydatki 6,87 10,76 25,96 16,75 Źródło: Raport o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa podkarpackiego w 2013 r. Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów 2014 Bardziej szczegółowa struktura wydatków poniesionych w Polsce przez obcokrajowców przekraczających granicę polsko-ukraińską, została przedstawiona na poniższym wykresie. Nieco ponad 1/3 cudzoziemców kupowała w Polsce materiały budowlane, zaś co czwarty nabywał części i akcesoria do środków transportu. Jak wspomniano wcześniej, najmniej wydawano na usługi. Wykres 30. Struktura wydatków poniesionych w Polsce przez cudzoziemców przekraczających granicę polsko-ukraińską w ramach małego ruchu granicznego (III kw r.) Źródło: opracowanie własne na podstawie Badania obrotu towarów i usług na zewnętrznej granicy Unii Europejskiej na terenie Polski w III kwartale 2013 roku, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, 2013 r. Jak wspomniano na początku, na wielkość ruchu granicznego oraz występowanie handlu przygranicznego wpływa wiele czynników zewnętrznych oraz wewnętrznych. Swobodę przepływu osób zapewniło przystąpienie Polski do strefy Schengen, choć było to również przyczyną utrudnień w przekraczaniu granicy przez cudzoziemców zza wschodniej granicy. Korzystny wpływ na poprawę sytuacji miało podpisanie umowy o zasadach małego ruchu granicznego zwiększył się ruch oraz wydatki ponoszone przez cudzoziemców w strefie przygranicznej (4,3 mln przekroczeń granicy w ramach małego ruchu w roku 2013). Biorąc pod uwagę powyższe dane można stwierdzić, że handel przygraniczny ma duże znaczenie dla województwa podkarpackiego, jednak dotyczy to niemal wyłącznie mieszkańców terenów położonych do 30 km od granicy. To tam ponoszona jest przez cudzoziemców większość wydatków 146

147 i tam jest zlokalizowana ok. 1/5 podmiotów gospodarki narodowej i ponad 1/6 osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą w województwie podkarpackim. Podobne wnioski płynęły z badania pilotażowego przeprowadzonego przez rzeszowski US w roku 2008, zgodnie z którymi procesy zachodzące na obszarach transgranicznych mają duże znaczenie dla ich rozwoju społecznogospodarczego, przy czym największa intensywność zjawisk związanych z ruchem granicznym występowała w pasie 50 km wzdłuż granicy. 49 Jak stwierdził jeden z respondentów badania CAWI zrealizowanego na potrzeby niniejszego raportu, handel przygraniczny pozwala utrzymać się pewnej grupie mieszkańców, nie decyduje jednak w dużym stopniu o rozwoju województwa. Łączny odsetek respondentów biorących udział w tej części badania (CAWI) tj. 61%, poproszonych o określenie wpływu handlu przygranicznego na rozwój województwa wskazało, że wpływ ten jest średni lub bardzo mały. Nie można jednak zupełnie go nie doceniać: Dużo sprzedawanych jest towarów dla przybyszy weekendowych. Napędza to handel i tworzy miejsca pracy, co przekłada się na finanse województwa, które mogą być przeznaczone na inwestycje i rozwój. [SSI, przedsiębiorca] Tym bardziej, że jak wspomniano, wielkość wydatków cudzoziemców ponoszonych w obszarach przygranicznych, sięga 2,2 mln zł. Środki te zostają w regionie i tu mogą być inwestowane. To znaczenie [handlu przygranicznego] jest bardzo duże dla regionów położonych blisko granicy. Daje to miejsca pracy po pierwsze właścicielom sklepów, restauracji, drobnej przedsiębiorczości. Ta drobna przedsiębiorczość płaci z kolei podatki do urzędów lokalnych. Jeśli produkty są wytwarzane w Polsce to produkcja się rozwija ( ). Na przejściach granicznych z Ukrainą, widoczne były do tej pory tłumy przewożących towary w torbach, począwszy od mięsa, a kończąc na samochodach przewożących materiały budowlane. ( ). Obecna sytuacja polityczna nieco komplikuje tę rzeczywistość. Warunki są mniej sprzyjające dla podróżowania, ale tak czy inaczej należy pozytywnie ocenić te możliwości, które stwarza położenie przygraniczne. [respondentka wywiadu pogłębionego] Rozwój handlu przygranicznego, sprzyja zatem poprawie warunków życia mieszkańców regionów przygranicznych przede wszystkim daje możliwość zarobkowania. Mieszkańcy obszarów mają także możliwość skorzystania z oferty towarowej i usługowej wschodnich sąsiadów, a wydatki cudzoziemców zasilają budżety gmin przygranicznych. Pod uwagę należy wziąć również fakt, że regiony przygraniczne mają swoją specyfikę tkwią w otoczeniu terytorialnym, w ramach którego funkcjonują również regiony przygraniczne innych państw. Region przygraniczny jest zatem bardziej podatny na zmiany w relacjach międzynarodowych niż regiony położone wewnątrz kraju Analiza sytuacji społeczno-gospodarczej pogranicza polsko-ukraińskiego, M. Karapyta, M. Cierpiał-Wolan, Rzeszów, 2009 r. 50 Uwarunkowania peryferyjności regionu przygranicznego, A. Miszczuk, Lublin, 2013 r. 147

148 5.6.1 CHARAKTERYSTYKA HANDLU Z UKRAINĄ Jak wykazano we wcześniejszych częściach raportu, ważnym partnerem w eksporcie towarów jest dla województwa podkarpackiego Ukraina - w ostatnich latach, wartość eksportu towarów do tego kraju, utrzymywała się na poziomie ok. 1,1 1,2 mld złotych. Ukraina to również największa liczba turystów zagranicznych w województwie podkarpackim (w sumie ponad 90 tys. w latach ). Wykres 31. Udział poszczególnych grup towarowych w podkarpackim eksporcie na Ukrainę w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Biorąc pod uwagę grupy towarowe, największy udział w eksporcie na Ukrainę, mają towary z grupy maszyny i urządzenia mechaniczne; sprzęt elektryczny; części do nich; urządzenia do rejestracji i odtwarzania dźwięku, urządzenia telewizyjne do rejestracji i odtwarzania obrazu i dźwięku oraz części i wyposażenie dodatkowe do tych urządzeń 22,74%. Na drugim miejscu, ale już z wynikiem 148

149 dużo niższym, znajdują się tworzywa sztuczne i wyroby z nich; kauczuk i wyroby z kauczuku, które stanowią niemal 16% eksportu do tego kraju. W poniższej tabeli zaprezentowano bardziej szczegółowe dane dla każdego roku objętego analizą, do której wykorzystano system kodowania HS. Na pierwszym miejscu znalazły się maszyny i urządzenia, których łączna wartość eksportu w analizowanym okresie przekroczyła 700 mln złotych (wzrost w roku 2013, w stosunku do roku 2010, wyniósł 28%). Na drugim miejscu znalazły się tworzywa sztuczne, jednak ich łączna wartość była o ponad 30% niższa niż w przypadku towarów z pozycji pierwszej. Następne w kolejności są reaktory jądrowe, kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne, zaś pierwszą piątkę zamykają artykuły takie jak obuwie i getry (ich łączna wartość jest bardzo zbliżona do towarów znajdujących się na miejscu czwartym, tj. owoców i orzechów jadalnych, skórek owoców cytrusowych lub melonów nieco ponad 304 mln złotych). W połowie poniższego rankingu, znalazły się substancje białkowe, skrobie modyfikowane, kleje, enzymy, a także różne artykuły przemysłowe. Wartość artykułów znajdujących się poniżej 66. miejsca w tabeli, nie przekraczała jednego miliona złotych. Grupę tych towarów otwiera kakao i artykuły z kakao (nieco ponad 700 tys. złotych w sumie w latach ), zamykają zaś nikiel i artykuły z niklu oraz zboża. Największy wzrost łącznej wartości eksportu, odnotowano w odniesieniu do produktów farmaceutycznych (wzrost o pond 500% w 2013 r.), jednak mimo to artykuły te, znalazły się na 33. pozycji w poniższej tabeli. W wielu grupach artykułów miał miejsce spadek, największy w przypadku produktów przemysłu młynarskiego; słód; skrobie; inulina; gluten pszenny (99% pozycja), pozostałości i odpadów przemysłu spożywczego; gotowej paszy dla zwierząt (98% pozycja), materiałów fotograficznych lub kinematograficznych (94% pozycja) oraz skór futerkowych i futer sztucznych; wyrobów z nich (92% pozycja). Tabela 41. Towary (wg HS) eksportowane na Ukrainę w latach (zł) Uwaga: w niektórych wierszach pojawiają się puste pola. Oznacza to, że dany towar w danym roku nie był eksportowany lub podmiot eksportujący wnioskował o utajnienie tego faktu. Nie ma możliwości weryfikacji, która sytuacja miała miejsce w odniesieniu do konkretnego towaru. 1 Towar suma Maszyny i urządzenia elektryczne oraz ich części; rejestratory i odtwarzacze dźwięku, rejestratory i odtwarzacze obrazu i dźwięku oraz części i akcesoria do tych artykułów Tworzywa sztuczne i artykuły z nich Reaktory jądrowe, kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne; ich części Owoce i orzechy jadalne; skórki owoców cytrusowych lub melonów Obuwie, getry i podobne artykuły; części tych artykułów Kauczuk i artykuły z kauczuku 7 Drewno i artykuły z drewna; węgiel drzewny 8 Pojazdy nieszynowe oraz ich części i akcesoria 9 Żeliwo i stal 10 Papier i tektura; artykuły z masy papierniczej, papieru

150 lub tektury Lokomotywy pojazdów szynowych, tabor szynowy i jego części; osprzęt i elementy torów kolejowych lub tramwajowych i ich części; komunikacyjne urządzenia sygnalizacyjne wszelkich typów - mechaniczne (włączając elektromechaniczne) Artykuły z żeliwa lub stali Ekstrakty garbników lub środków barwiących; 13 garbniki i ich pochodne; barwniki, pigmenty i pozostałe substancje barwiące; farby i lakiery; kit i pozostałe masy uszczelniające; atramenty 14 Artykuły z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki lub podobnych materiałów Meble; pościel, materace, stelaże pod materace, poduszki i podobne artykuły wypychane; lampy i 15 oprawy oświetleniowe, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone; reklamy świetlne, podświetlane tablice i znaki informacyjne i podobne; budynki prefabrykowane 16 Produkty chemiczne różne 17 Warzywa oraz niektóre korzenie i bulwy jadalne 18 Wyroby ceramiczne Różne przetwory spożywcze Olejki eteryczne i rezinoidy; preparaty perfumeryjne, 20 kosmetyczne lub toaletowe Odzież i dodatki odzieżowe, z dzianin Pozostałe konfekcjonowane artykuły włókiennicze; 22 zestawy; odzież używana i artykuły włókiennicze używane; szmaty Sól; siarka; ziemie i kamienie; materiały gipsowe, wapno i cement Aluminium i artykuły z aluminium 25 Odzież i dodatki odzieżowe, inne niż z dzianin 26 Miedź i artykuły z miedzi 27 Szkło i wyroby ze szkła 28 Mięso i podroby jadalne Tekstylia impregnowane, pokryte, powleczone lub laminowane; artykuły włókiennicze do celów technicznych Przyrządy i aparatura, optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne lub chirurgiczne; ich części i akcesoria Mydło, organiczne środki pow. Czynne, preparaty piorące, prep. Smarowe, woski syntetyczne, woski preparowane, prep. Do czyszczenia lub szorowania, świece i art. Podobne, pasty modelarskie, "woski dentystyczne" oraz prep. Dentystyczne prod. Na bazie gipsu Materiały wybuchowe; wyroby pirotechniczne; zapałki; stopy piroforyczne; niektóre materiały łatwopalne Produkty farmaceutyczne Przetwory z warzyw, owoców, orzechów lub 34 pozostałych części roślin

151 35 36 Paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich destylacji; substancje bitumiczne; woski mineralne Książki, gazety, obrazki i pozostałe wyroby przemysłu poligraficznego, drukowane; manuskrypty, maszynopisy i plany Zabawki, gry i artykuły sportowe; ich części i akcesoria Nasiona i owoce oleiste; ziarna, nasiona i owoce 38 różne; rośliny przemysłowe lub lecznicze; słoma i pasza Produkty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone Artykuły różne z metali nieszlachetnych Przetwory ze zbóż, mąki, skrobi lub mleka; pieczywa cukiernicze Szelak; gumy, żywice oraz pozostałe soki i ekstrakty roślinne Chemikalia organiczne Nakrycia głowy i ich części Substancje białkowe; skrobie modyfikowane; kleje; 45 enzymy Artykuły przemysłowe różne Włókna ciągłe chemiczne Chemikalia nieorganiczne; organiczne lub 48 nieorganiczne związki metali szlachetnych, metali ziem rzadkich, pierwiastków promieniotwórczych lub izotopów 49 Tkaniny specjalne; tkaniny rózgowe; koronki; tkaniny obiciowe; pasmanteria; hafty Narzędzia, przybory, noże, łyżki, widelce i pozostałe 50 sztućce z metali nieszlachetnych; ich części z metali nieszlachetnych Zwierzęta żywe Dywany i pozostałe pokrycia podłogowe włókiennicze Perły naturalne lub hodowlane, kamienie szlachetne 53 lub półszlachetne, metale szlachetne, metale platerowane metalem szlachetnym i artykuły z nich; sztuczna biżuteria; monety 54 Skóry i skórki surowe (inne niż skóry futerkowe) oraz skóry wyprawione Kawa, herbata, maté (herbata paragwajska) i przyprawy Wata, filc i włókniny; przędze specjalne; szpagat, powrozy, linki i liny oraz artykuły z nich Produkty mleczarskie; jaja ptasie; miód naturalny; 57 jadalne produkty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone Włókna odcinkowe chemiczne 59 Artykuły ze skóry wyprawionej; wyroby siodlarskie i rymarskie; artykuły podróżne, torby ręczne i podobne pojemniki; artykuły z jelit zwierzęcych (inne niż z jelit jedwabników) 60 Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki Skóry futerkowe i futra sztuczne; wyroby z nich Przetwory z mięsa, ryb lub skorupiaków, mięczaków 62 lub pozostałych bezkręgowców wodnych Dzianiny

152 64 Bawełna 64 Wyroby ze słomy, z esparto lub pozostałych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie oraz wyroby z wikliny 66 Cukry i wyroby cukiernicze 67 Kakao i przetwory z kakao Zegary i zegarki oraz ich części Pozostałości i odpady przemysłu spożywczego; gotowa pasza dla zwierząt Pióra i puch preparowane oraz artykuły z piór lub puchu; kwiaty sztuczne; artykuły z włosów ludzkich Drzewa żywe i pozostałe rośliny; bulwy, korzenie i podobne; kwiaty cięte i liście ozdobne Materiały fotograficzne lub kinematograficzne Statki powietrzne, statki kosmiczne i ich części Pozostałe metale nieszlachetne; cermetale; artykuły z 74 tych materiałów Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu; gotowe 75 tłuszcze jadalne; woski pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego Instrumenty muzyczne; części i akcesoria do takich 76 artykułów Korek i artykuły z korka 78 Nawozy Cyna i artykuły z cyny Parasole, parasole przeciwsłoneczne, laski, stołki myśliwskie, bicze, szpicruty i ich części Pozostałe włókna roślinne; przędza papierowa i tkaniny z przędzy papierowej Broń i amunicja; ich części i akcesoria 83 Napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet 84 Materiały roślinne do wyplatania; produkty pochodzenia roślinnego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone Cynk i artykuły z cynku Produkty przemysłu młynarskiego; słód; skrobie; 86 inulina; gluten pszenny Ołów i artykuły z ołowiu 88 Statki, łodzie oraz konstrukcje pływające 89 Nikiel i artykuły z niklu 90 Zboża Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Mniejsze znaczenie (choć nadal w pierwszej dziesiątce) ma Ukraina w odniesieniu do importu województwa podkarpackiego. W latach , jego wartość stale rośnie, z nieco ponad 220 do ponad 350 mln złotych. W tym przypadku, pięć grup towarowych znacznie dominuje nad 152

153 pozostałymi. Są to produkty mineralne (27%), drewno i wyroby z drewna a także gotowe artykuły spożywcze (po 16%), produkty przemysłu chemicznego (14%) oraz metale nieszlachetne i wyroby z nich (13%). Udział pozostałych grup towarowych nie przekracza 3,6%, przy czym udział procentowy w zakresie 3,5-3,6% odnotowano w odniesieniu jedynie do trzech grup towarów. Udział pozostałych wynosi 0,7% i mniej. Wykres 32. Udział poszczególnych grup towarowych w podkarpackim imporcie z Ukrainy w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Bardziej szczegółowe dane dotyczące artykułów, które województwo importuje z Ukrainy, zaprezentowano w poniższej tabeli. 153

154 Tabela 42. Towary (wg HS) importowane z Ukrainy w latach (zł) Uwaga: w niektórych wierszach pojawiają się puste pola. Oznacza to, że dany towar w danym roku nie był importowany lub podmiot importujący wnioskował o utajnienie tego faktu. Nie ma możliwości weryfikacji, która sytuacja miała miejsce w odniesieniu do konkretnego towaru. Towar suma 1 Paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich destylacji; substancje bitumiczne; woski mineralne Drewno i artykuły z drewna; węgiel drzewny Chemikalia nieorganiczne; organiczne lub nieorganiczne związki metali szlachetnych, metali ziem rzadkich, pierwiastków promieniotwórczych lub izotopów Przetwory z warzyw, owoców, orzechów lub pozostałych części roślin Artykuły z żeliwa lub stali Sól; siarka; ziemie i kamienie; materiały gipsowe, wapno i cement Materiały roślinne do wyplatania; produkty pochodzenia roślinnego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone Reaktory jądrowe, kotły, maszyny i urządzenia mechaniczne; ich części Pojazdy nieszynowe oraz ich części i akcesoria Pozostałości i odpady przemysłu spożywczego; gotowa pasza dla zwierząt Maszyny i urządzenia elektryczne oraz ich części; rejestratory i odtwarzacze dźwięku, rejestratory i odtwarzacze obrazu i dźwięku oraz części i akcesoria do tych artykułów Lokomotywy pojazdów szynowych, tabor szynowy i jego części; osprzęt i elementy torów kolejowych lub tramwajowych i ich części; komunikacyjne urządzenia sygnalizacyjne wszelkich typów - mechaniczne (włączając elektromechaniczne) Nawozy Różne przetwory spożywcze Cukry i wyroby cukiernicze Żeliwo i stal Papier i tektura; artykuły z masy papierniczej, papieru lub tektury Włókna ciągłe chemiczne Nasiona i owoce oleiste; ziarna, nasiona i owoce różne; rośliny przemysłowe lub lecznicze; słoma i pasza Produkty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone Tworzywa sztuczne i artykuły z nich

155 Przyrządy i aparatura, optyczne, fotograficzne, kinematograficzne, pomiarowe, kontrolne, precyzyjne, medyczne lub chirurgiczne; ich części i akcesoria Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego oraz produkty ich rozkładu; gotowe tłuszcze jadalne; woski pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego Owoce i orzechy jadalne; skórki owoców cytrusowych lub melonów Ekstrakty garbników lub środków barwiących; garbniki i ich pochodne; barwniki, pigmenty i pozostałe substancje barwiące; farby i lakiery; kit i pozostałe masy uszczelniające; atramenty Nakrycia głowy i ich części Statki powietrzne, statki kosmiczne i ich części Zabawki, gry i artykuły sportowe; ich części i akcesoria Wyroby ceramiczne Zboża Meble; pościel, materace, stelaże pod materace, poduszki i podobne artykuły wypychane; lampy i oprawy oświetleniowe, gdzie indziej niewymienione ani niewłączone; reklamy świetlne, podświetlane tablice i znaki informacyjne i podobne; budynki prefabrykowane Szkło i wyroby ze szkła Skóry i skórki surowe (inne niż skóry futerkowe) oraz skóry wyprawione Obuwie, getry i podobne artykuły; części tych artykułów Napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet Kauczuk i artykuły z kauczuku Chemikalia organiczne Artykuły z kamieni, gipsu, cementu, azbestu, miki lub podobnych materiałów Rudy metali, żużel i popiół Dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki Broń i amunicja; ich części i akcesoria Miedź i artykuły z miedzi Olejki eteryczne i rezinoidy; preparaty perfumeryjne, kosmetyczne lub toaletowe Odzież i dodatki odzieżowe, inne niż z dzianin Pozostałe konfekcjonowane artykuły włókiennicze; zestawy; odzież używana i artykuły włókiennicze używane; szmaty Warzywa oraz niektóre korzenie i bulwy jadalne Aluminium i artykuły z aluminium

156 48 49 Pozostałe metale nieszlachetne; cermetale; artykuły z tych materiałów Kawa, herbata, maté (herbata paragwajska) i przyprawy Artykuły różne z metali nieszlachetnych Narzędzia, przybory, noże, łyżki, widelce i pozostałe sztućce z metali nieszlachetnych; ich części z metali nieszlachetnych Zegary i zegarki oraz ich części Produkty chemiczne różne Materiały fotograficzne lub kinematograficzne Wyroby ze słomy, z esparto lub pozostałych materiałów do wyplatania; wyroby koszykarskie oraz wyroby z wikliny Tekstylia impregnowane, pokryte, powleczone lub laminowane; artykuły włókiennicze do celów technicznych Książki, gazety, obrazki i pozostałe wyroby przemysłu poligraficznego, drukowane; manuskrypty, maszynopisy i plany Szelak; gumy, żywice oraz pozostałe soki i ekstrakty roślinne Mydło, organiczne środki pow. Czynne, preparaty piorące, prep. Smarowe, woski syntetyczne, woski preparowane, prep. Do czyszczenia lub szorowania, świece i art. Podobne, pasty modelarskie, "woski dentystyczne" oraz prep. Dentystyczne prod. Na bazie gipsu Substancje białkowe; skrobie modyfikowane; kleje; enzymy Artykuły ze skóry wyprawionej; wyroby siodlarskie i rymarskie; artykuły podróżne, torby ręczne i podobne pojemniki; artykuły z jelit zwierzęcych (inne niż z jelit jedwabników) Bawełna Artykuły przemysłowe różne Skóry futerkowe i futra sztuczne; wyroby z nich Ścier z drewna lub z pozostałego włóknistego materiału celulozowego; papier lub tektura, z odzysku (makulatura i odpady) Odzież i dodatki odzieżowe, z dzianin Nikiel i artykuły z niklu Wata, filc i włókniny; przędze specjalne; szpagat, powrozy, linki i liny oraz artykuły z nich Statki, łodzie oraz konstrukcje pływające Dywany i pozostałe pokrycia podłogowe włókiennicze Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 156

157 Na pierwszym miejscu znalazły się paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich destylacji; substancje bitumiczne; woski mineralne, których łączna wartość importu w analizowanym okresie przekroczyła 250 mln złotych (chociaż spadek w 2013 r, w stosunku do roku 2010, wyniósł 40%). Na drugim miejscu znalazły się drewno i artykuły z drewna; węgiel drzewny (nieco ponad 200 mln złotych). Następne w kolejności są chemikalia nieorganiczne; organiczne lub nieorganiczne związki metali szlachetnych, metali ziem rzadkich, pierwiastków promieniotwórczych lub izotopów, zaś pierwszą piątkę zamykają przetwory z warzyw, owoców, orzechów lub pozostałych części roślin oraz artykuły z żeliwa lub stali. W połowie rankingu, znalazły się napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet, a także kauczuk i artykuły z kauczuku. Wartość artykułów znajdujących się poniżej 34. miejsca w tabeli, nie przekraczała jednego miliona złotych. Grupę tych towarów otwierają obuwie, getry i podobne artykuły (nieco ponad 800 tys. złotych w sumie w latach ), zamykają zaś statki, łodzie oraz konstrukcje pływające oraz dywany i pozostałe pokrycia podłogowe włókiennicze. Największy wzrost łącznej wartości importu, odnotowano w odniesieniu do miedzi i artykułów z miedzi (wzrost o pond 7000% w 2013 r.), jednak mimo to artykuły te, znalazły się na 42. pozycji w rankingu. W wielu grupach artykułów miał miejsce spadek, największy w przypadku pozostałe metale nieszlachetne; cermetale; artykuły z tych materiałów (93% pozycja) i materiałów fotograficznych lub kinematograficznych (91% pozycja). 6. PROGNOZY HANDLU ZAGRANICZNEGO W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM Sprostanie wyzwaniom rozwojowym związanym z globalizacją i integracją regionalną wymaga konsekwentnego przeprowadzenia nie tylko reform, ale także zmian strukturalnych niezbędnych dla stworzenia podstaw dla trwałego, szybkiego rozwoju gospodarczego, a tym samym podniesienia konkurencyjności gospodarki Polski, w tym województwa podkarpackiego. Zmiany te winny polegać na: modernizacji gospodarki, restrukturyzacji niektórych sektorów, wzroście poziomu innowacyjności, dalszej prywatyzacji sektora publicznego. Kompleksowo realizowane wyżej wymienione zmiany umożliwiają z kolei spełnienie kryteriów Paktu Stabilizacji i Wzrostu z Maastricht stanowiących gwarancję długofalowego zrównoważonego rozwoju gospodarki. Tempo takiego rozwoju wymaga: obniżenia poziomu deficytu budżetowego poniżej 3% PKB, utrzymania poziomu długu publicznego poniżej 60% PKB, zredukowania inflacji poniżej 1,5% ponad średnią wzrostu cen w krajach Unii Europejskiej o najniższej inflacji, zmniejszenia odchylenia się długoterminowej stopy procentowej od średniej unijnej poniżej 2%, zapewnienia stabilności realnego, efektywnego kursu walutowego. 157

158 Podstawowymi priorytetami strategii gospodarczej Polski, a także dla analizowanego województwa są pobudzenie wzrostu gospodarczego, przyśpieszenie zmian w strukturze gospodarczej, tworzenie warunków dla rozwoju postępu naukowo-technicznego, których realizacja wpłynie na wzrost konkurencyjności gospodarki i umożliwi budowę gospodarki opartej na wiedzy zdolnej do trwałego i zrównoważonego rozwoju, wzrostu wydajności pracy oraz zatrudnienia. Urzeczywistnienie tych celów wymaga koncentracji środków finansowych i skierowania ich bezpośrednio do sektora przedsiębiorstw, sektora naukowo-badawczego oraz instytucji otoczenia biznesu, w tym do instytucji publicznych wspierających rozwój społeczeństwa informacyjnego. Zakłada się oprócz efektywnego wykorzystania środków krajowych, wysoki stopień dyskontowania przez Polskę potencjalnie dostępnych środków z Unii Europejskiej. W strategii gospodarczej przewiduje się znacznie szerszy zakres realizowania wspólnych przedsięwzięć publiczno-prywatnych, które finansowane będą zarówno ze środków publicznych, jak i prywatnych. Ponadto stwarzając warunki zwiększające atrakcyjność inwestycyjną Polski prognozuje się wzrost zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Ich wzrost i pomoc strukturalna UE ma nie tylko uzupełnić ograniczone środki krajowe, ale także zapewnić napływ nowoczesnych technologii, knowhow oraz poprawić dostęp do międzynarodowych sieci zaopatrzenia i zbytu. Należy podkreślić zdecydowanie, że strategia opracowana przez rząd ma charakter sektorowy i regionalny, tzn. że jest ona podporządkowana realizacji autonomicznie sformułowanych sektorowych strategii rozwoju i celom rozwojowym poszczególnych regionów. Jest ona przede wszystkim planem efektywnego wykorzystania środków pomocowych i inwestycji zagranicznych. Jej celem jest zmniejszenie dystansu rozwojowego i luki konkurencyjnej dzielącej Polskę od krajów wiodących Unii Europejskiej. W strategii tej brak zatem elementów o charakterze ofensywnym. 51 Budowa strategii rozwojowej Polski (w tym poszczególnych województw) do 2020 roku winna być wariantowa, uwzględniająca zarówno tendencje rozwojowe gospodarki światowej i założenia strategii krajów UE, jak i uwarunkowania wewnętrzne związane z zakładanym tempem przeprowadzenia reform i procesów dostosowań strukturalnych. Polska ponadto powinna wykorzystać doświadczenie wielu krajów i regionów jako członek Unii Europejskiej, przy czym stopień w jaki zdyskontuje ona owe doświadczenie zależy od szeregu czynników ekonomicznych i instytucjonalno-prawnych, zwłaszcza mających charakter wewnętrzny. Stanowi to podstawę konstrukcji prognozy rozwoju w trzech wariantach tj. optymistycznym, realistycznym i pesymistycznym. Warianty te są analizowane w 6-letnim horyzoncie czasowym, gdyż ten okres umożliwia: po pierwsze, odniesienie się do założeń Strategii Rozwoju Kraju 2020 przyjętej przez Radę Ministrów Uchwałą nr 157 z dn. 25 września 2012 r. po drugie, uwzględnienie realizowanego budżetu UE na lata po trzecie, oparcie na ekspertyzie wykonanej na zlecenie MRR, Biura Inwestycji i Cykli Ekonomicznych - p.t. Szacunek PKB per capita i bezpośrednich inwestycji zagranicznych w województwach oraz wskaźniki wyprzedzające koniunktury, Warszawa 2012 r. po czwarte, antycypację założeń Strategii Rozwoju Polski Wschodniej 2020, MRR, Warszawa lipiec 2013 r. 51 Ślusarczyk B., Międzynarodowa pozycja konkurencyjna Polski. Teoria i praktyka, CeDeWu Sp. z o.o., Warszawa, 2011 r. 158

159 Założenia prognozy rozwoju handlu zagranicznego Opracowując trzy warianty prognozy rozwoju handlu zagranicznego województwa podkarpackiego przyjęto następujące założenia: w latach gospodarka ponownie wejdzie na ścieżkę przyspieszonego wzrostu gospodarczego. Zakłada się, iż nastąpi wzrost dynamiki PKB od 3,8 do 4,2%, a PKB (wg PPP) 52 w Polsce osiągnie 71-75% średniej dla krajów UE. Natomiast dla województwa podkarpackiego w/w wskaźniki kształtować się będą w granicach od 3,6 do 4,4%, a PKB (wg PPP) 52-55%; wzrośnie wiarygodność finansowa i atrakcyjność inwestycyjna, które będą wywoływać efekty pozahandlowe (tj. inwestycyjne, produkcyjne i konsumpcyjne) związane z funkcjonowaniem jednolitego rynku wewnętrznego. Nastąpi wzrost stopy inwestycji brutto o około 4,5-6,5% i stopy bezpośrednich inwestycji zagranicznych w stosunku do PKB o około 2,5-3,5%. Ponadto obniży się poziom deficytu budżetowego z 4,4% PKB w 2013 r. do 2,8% w 2020 roku, a stopa inflacji będzie kształtować się na poziomie 0,7-0,8%. Wzrośnie w tym okresie produkcja sprzedana przemysłu z 7,0% w 2013 r. do około 12,5% w 2020 roku oraz popyt krajowy z 0,8% do około 5,5% i zmniejszy się stopa bezrobocia do 11%; zwiększą się wydatki na B+R, na edukację w tym naukę oraz wraz z rosnącym napływem bezpośrednich inwestycji zagranicznych nastąpi przyspieszony transfer wiedzy technicznej; wzrośnie dynamika obrotów handlu zagranicznego zwłaszcza eksportu co niewątpliwie będzie spowodowane wzrostem produkcyjności pracy i kapitału w tym szczególnie jakości kapitału ludzkiego, a ostatecznym rezultatem tych tendencji będzie rozwój specjalizacji i kooperacji oraz powiększenie się udziału handlu wewnątrzgałęziowego, który stanowić będzie, w perspektywie długookresowej do 2020 roku, podstawę wzrostu udziału Polski w handlu światowym do 1,5%, zaś w globalnym handlu krajów Europy nawet do 3,5%; niewątpliwie zachodzące procesy i zjawiska o charakterze ilościowym i jakościowostrukturalnym w skali makro będą znajdować swe odzwierciedlenie w skali mezo tj. w ramach poszczególnych województw w tym województwa podkarpackiego, a zwłaszcza wpłyną na jego udział w wymianie międzynarodowej. W literaturze przedmiotu bowiem istnieje stwierdzenie, iż rozwój handlu międzynarodowego każdego kraju i regionu, szczególnie z jego głównymi partnerami, stanowi zwierciadło kondycji jego gospodarki w ujęciu statycznym i dynamicznym. 52 Parytet siły nabywczej (ang. purchasing power parity) - kurs walutowy wyliczony w oparciu o porównanie cen sztywno ustalonego koszyka towarów i usług w różnych krajach w tym samym czasie, wyrażonych w walutach tych krajów. 159

160 Warianty prognozy rozwoju handlu zagranicznego województwa podkarpackiego Wariant optymistyczny, realistyczny, pesymistyczny - charakteryzują się zróżnicowanym poziomem wskaźników makroekonomicznych. Owe zróżnicowanie jest przede wszystkim zdeterminowane przez zakres i tempo podejmowanych zmian oraz jakość polityki gospodarczej, w tym polityki regionalnej i stopień jej realizacji. Im bardziej będą one podporządkowane budowie konkurencyjnej i atrakcyjnej gospodarki badanego województwa, tym większe prawdopodobieństwo osiągnięcia znaczącego postępu ekonomicznego i zmniejszenia dystansu w poziomie dochodu narodowego per capita dzielącego województwo podkarpackie od średniego dla Polski i krajów Unii Europejskiej. W wariancie optymistycznym zakłada się, że osiągnięcie pozytywnych wskaźników makroekonomicznych będzie się wiązało z przyśpieszonym tempem zmian strukturalnych, w tym znaczącym wzrostem sektora usług, szybszym rozwojem sektora wysokich technologii (High-Tech Industry) i technologii informacyjnej (IT), rosnącym poziomem oszczędności regionalnych i zmniejszającym się fiskalizmem. Ponadto prognozuje się znaczący wzrost produktywności kapitału i pracy (ok. 10% wzrostu wydajności pracy). Antycypuje się, iż nastąpi znaczny wzrost stopnia wykorzystania mocy produkcyjnych w przedsiębiorstwach z 79,8% w 2013 r. do 84% w 2020 roku. Zwiększy się udział przedsiębiorstw ogółem w nakładach na działalność B+R, który w 2010 r. wyniósł dla województwa podkarpackiego 8,16% (jest to trzecia pozycja w kraju, po województwach mazowieckim - 30,96% i śląskim - 24,59% ) do około 11-12% w 2020 r. Województwo podkarpackie jest liderem wśród województw Polski Wschodniej zarówno pod względem liczby przedsiębiorstw inwestujących w B+R, jak i w kontekście wielkości nakładów. Największą dynamiką wzrostu nakładów na B+R odznacza się przejęty przez BSH Bosch und Siemens Hausgeräte Gmbh Zelmer S.A. oraz Asseco Poland S.A. Nastąpi większy napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do województwa, którego udział oscylował na poziomie ok. 6% ogółem BIZ w 2013 r., a przewiduje się jego wzrost do 10% w 2020 roku. Istotne znaczenie będzie miało także zwiększenie stopnia aktywności zawodowej społeczeństwa poza działalnością rolniczą, wzrost zatrudnienia i dochodów realnych, a w rezultacie wzrost popytu konsumpcyjnego. Splot tych procesów i zjawisk ostatecznie przełoży się na znaczną dynamikę obrotów handlowych, która może osiągnąć pułap 16% w eksporcie i 10% w imporcie. Efektem tego będzie nadal dodatnie saldo bilansu handlowego, które jednak, winno wykazywać tendencję malejącą do 2020 roku, ponieważ gospodarka rozwijająca się powinna więcej importować maszyn i urządzeń oraz wyrobów zaawansowanych technologicznie w celu zmniejszenia dystansu rozwojowego. Zakłada się, że obroty handlowe z partnerami z UE i z krajów z poza UE w 2020 roku zostaną podwojone. Co więcej, zmieni się struktura towarowa eksportu i importu, w której będą dominować wyroby technologicznie intensywne - łatwe do imitacji i trudne do imitacji, natomiast zmniejszy się udział wyrobów surowcochłonnych i pracochłonnych. Ponadto wzrośnie zakres handlu wewnątrzgałęziowego do 85% ogółu obrotów. Niewątpliwie na kształtowanie się konkurencyjności gospodarki Polski i województwa podkarpackiego oprócz czynników wewnętrznych, będzie mieć także wpływ sprzyjająca koniunktura międzynarodowa, w tym zwłaszcza na Wschodniej Ukrainie, a wprowadzone sankcje ograniczające kontakty handlowe między Zachodem i Rosją będą miały charakter krótkotrwały (tj. nieprzekraczający 1 roku). 160

161 W wariancie realistycznym natomiast wskaźniki makroekonomiczne kształtują się na niższym poziomie, gdyż przewiduje się znacznie wolniejsze tempo zmian strukturalnych będących rezultatem wdrażanych reform i założeń polityki gospodarczej. Ten wariant prognozy również oparty jest na zwiększeniu zdolności absorpcyjnych środków pochodzących z funduszy strukturalnych, ale także na działaniach podejmowanych w celu stworzenia atrakcyjniejszych warunków inwestycyjnych. Przede wszystkim chodzi o warunki alokacyjne, akumulacyjne i lokalizacji dla mobilnych czynników wytwórczych. Koniecznym zatem jest przyspieszenie procesów prywatyzacji, deregulacji, liberalizacji i zmian strukturalno-jakościowych. Podobnie jak w wariancie optymistycznym, zakłada się wyższą dynamikę eksportu niż importu. Średnioroczne tempo wzrostu eksportu około 11%, a importu 7% do 2020 roku. Obroty handlowe z zagranicą województwa wzrosłyby 1,6-krotnie w stosunku do 2013 roku. Nastąpi wzrost PKB i zatrudnienia. Jednak dopuszcza się możliwość częstego pulsowania aktywności gospodarczej, które może wystąpić wskutek działania czynników politycznych oraz zmiany koniunktury w gospodarce światowej. To niewątpliwie wydłużyłoby horyzont czasowy zmniejszenia dystansu rozwojowego Polski i województwa podkarpackiego w stosunku do rozwiniętych regionów UE. Aktualnie w skali od województwo podkarpackie biorąc pod uwagę wartość indeksu konkurencyjności równą 37 znajduje się na 211 miejscu wśród 271 regionów poziomu NUTS 2 w UE 27. Realizacja tego wariantu umożliwiłaby awans województwa podkarpackiego w rankingu na około 200 miejsce. W wariancie pesymistycznym wskaźniki makroekonomiczne wzrosłyby w nieznacznym stopniu. Środki pochodzące z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności wpłyną na atrakcyjność inwestycyjną i dynamikę wzrostu PKB - około 2,2%. Jednak dynamika ta nie zapewni szybszego wzrostu zatrudnienia i znacznego obniżenia stopy bezrobocia. Ponadto zakłada się umiarkowany wzrost inwestycji krajowych i zagranicznych oraz nieznacznie wyższe tempo wzrostu eksportu nad wzrostem importu. Realizacja tego wariantu jest mało prawdopodobna, choć niewykluczona. Opracowano trzy warianty - optymistyczny, realistyczny i pesymistyczny - kształtowania się obrotów handlu zagranicznego między województwem podkarpackim i jego partnerami handlowymi. Tabela 43. Przewidywana dynamika obrotów handlowych w trzech wariantach w okresie (rok poprzedni=100) WARIANT 1 WARIANT 2 WARIANT 3 LATA IMPORT EKSPORT IMPORT EKSPORT IMPORT EKSPORT ,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100, ,0 112,1 103,5 107,5 101,8 103, ,5 112,5 103,8 108,8 102,2 103, ,8 113,4 104,2 109,2 102,8 104, ,1 113,9 105,0 110,0 103,2 104, ,7 114,8 105,7 110,8 103,7 104, ,2 115,3 106,3 111,2 103,9 105, ,6 115,8 106,8 111,4 104,1 105,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Strategia Rozwoju Kraju 2020 oraz Strategia Rozwoju Polski Wschodniej 2020 Reasumując należy podkreślić, iż bardzo prawdopodobnym wariantem rozwoju handlu zagranicznego województwa podkarpackiego będzie wariant realistyczny. Natomiast realizacja wariantu 161

162 optymistycznego jest zdeterminowana przez zakres i tempo prowadzonych zmian oraz wdrożenie założeń przyjętych w Strategii Rozwoju Kraju i Strategii Rozwoju Województwa - Podkarpackie 2020, a także koniunkturę międzynarodową kształtującą się w tym horyzoncie czasowym. 7. BEZPOŚREDNIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM 7.1. ATRAKCYJNOŚĆ INWESTYCYJNA Atrakcyjność inwestycyjna determinowana jest ogólnym poziomem rozwoju danego obszaru, a podkarpackie na tle pozostałych regionów nie wypada korzystnie. W raporcie prezentującym indeks konkurencyjności regionalnej RCI, opracowanym przez Komisję Europejską w celu zidentyfikowania mocnych i słabych stron każdego z regionów NUTS 2 w UE, na 262 analizowane regiony województwo podkarpackie uplasowało się na 214 pozycji 53. Spośród wszystkich województw gorsze wskaźniki miały tylko kujawsko-pomorskie i warmińsko-mazurskie. Indeks konkurencyjności regionalnej RCI oparty jest na 11 czynnikach ujętych w trzech grupach opisujących podstawowe, efektywnościowe i innowacyjne czynniki konkurencyjności. Pierwsza grupa wskaźników obejmuje jakość instytucji, stabilność makroekonomiczną, infrastrukturę, zdrowie i edukację. Są to kategorie najważniejsze dla mniej rozwiniętych regionów. Druga grupa mierników uwzględnia szkoły wyższe i kształcenie ustawiczne, efektywność rynku pracy oraz wielkość rynku. Ostatnia grupa, szczególnie ważna dla najbardziej zaawansowanych gospodarek regionalnych, to m.in. przygotowanie technologiczne, jakość biznesu i innowacja. Indeks RCI ma na celu wychwytywanie możliwości istniejących w regionach. Tak szerokie spektrum wskaźników obejmujące niemal wszystkie obszary działalności społeczno-gospodarczej uwypukla długoletnie zaniedbania w województwie podkarpackim. W zestawieniu najwyższą lokatę spośród polskich województw uzyskało województwo mazowieckie (147 pozycja), następnie śląskie (175). Relatywnie wysoko uplasowało się jedno z województw Polski Wschodniej tj. lubelskie (201). Atrakcyjność inwestycyjna regionów mierzona jest na różne sposoby. Najważniejsze badania w tym zakresie prowadzą Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową oraz Szkoła Główna Handlowa. Wg Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową 54, pod względem ogólnej atrakcyjności inwestycyjnej województwo podkarpackie w 2013 r. znalazło się na 12 pozycji w Polsce. Pozycja ta nie zmieniła się istotnie od roku Jedynie w 2009 podkarpackie spadło na 13 pozycję. Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, badając atrakcyjność inwestycyjną zastosował następujące czynniki: dostępność transportową zasoby i koszty pracy chłonność rynku 53 JRC Scientific and Policy Reports, EU Regional Competitiveness Index RCI 2013, Annoni P. and Dijkstra L., European Commission Joint Research Centre, Luxembourg 2013 r. 54 Nowicki M. (red.), Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2013, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2013 r. 162

163 infrastrukturę gospodarczą infrastrukturę społeczną poziom rozwoju gospodarczego stan środowiska poziom bezpieczeństwa powszechnego aktywność województw wobec inwestorów W stosunkowo wielu kategoriach województwo podkarpackie osiągnęło niskie pozycje w polskim rankingu. Zdecydowanie przoduje ono natomiast jeżeli chodzi o bezpieczeństwo powszechne (tuż przed innymi województwami wschodnimi świętokrzyskim, lubelskim i podlaskim). Korzystna sytuacja w regionie ma miejsce także w odniesieniu do zasobów i kosztów pracy. Najsłabiej natomiast wypadło ono w kategorii dostępności transportowej, nisko oceniono także aktywność województwa wobec inwestorów. Pozycję województwa podkarpackiego w rankingu województw w każdej z powyższych kategorii zaprezentowano na wykresach w dalszej części niniejszego raportu. Dzięki przyjęciu odpowiednich założeń oraz stosowanej metodyce badawczej coroczne badania prowadzone w Instytucie Badań nad Gospodarką Rynkową w kontekście zmian w przestrzennym zróżnicowaniu atrakcyjności inwestycyjnej polskich województw można odnosić do inwestorów zagranicznych. W raporcie dotyczącym 2013 r. zidentyfikowano czynniki atrakcyjności inwestycyjnej podregionów i województw zaprezentowane w poniżej tabeli. Tabela 44. Czynniki i ich znaczenie dla atrakcyjności inwestycyjnej podregionów i województw Podregiony Przemysł Usługi Zaawansowane technologie Czynniki Wagi (%) Województwa Dostępność transportowa Koszty pracy Wielkość i jakość zasobów pracy Chłonność rynku zbytu Poziom rozwoju infrastruktury gospodarczej Poziom rozwoju infrastruktury społecznej 10 5 Poziom rozwoju gospodarczego Stopień ochrony i stan środowiska przyrodniczego Poziom bezpieczeństwa powszechnego Aktywność regionów wobec inwestorów 20 Łącznie Źródło: Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2013, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2013 r. 25 Tabela prezentuje wagę poszczególnych determinant atrakcyjności inwestycyjnej. W skali województwa największe znaczenie mają zasoby pracy, ich jakość i koszty pozyskania. W odniesieniu do podregionów rozpatrywano czynniki lokalizacji dla trzech, najistotniejszych z punktu widzenia 163

164 inwestorów zagranicznych, rodzajów działalności gospodarczej tj. przemysłowej, usługowej i zaawansowanej technologicznie, przypisując największe znaczenie wielkości i jakości zasobów pracy w działalności przemysłowej, nieznacznie mniejsze w zaawansowanych technologiach i mniejsze, choć również wysokie w porównaniu do pozostałych determinant, w usługach. Bardzo ważne w generowaniu atrakcyjności inwestycyjnej są również dostępność transportowa oraz na poziomie województwa aktywność regionów wobec inwestorów. W rankingu województw podkarpackie ze względu na wymienione czynniki zajęło odpowiednio 16. i 14. miejsce. Nieco lepsze wyniki dało porównanie z punktu widzenia zasobów i kosztów pracy (7. miejsce) oraz bezpieczeństwa powszechnego (1. miejsce) klasyfikując ostatecznie (ze względu na wszystkie analizowane czynniki) województwo na 12. miejscu (tabela 45.). 164

165 Tabela 45. Atrakcyjność inwestycyjna województw w 2013 r. Dostępność transportowa Zasoby i koszty pracy Rynek zbytu Infrastruktura gospodarcza Infrastruktura społeczna Bezpieczeństw o powszechne Aktywność woj. wobec inwestorów Atrakcyjność inwestycyjna województwa Wartość Ranga Wartość Ranga Wartość Ranga Wartość Ranga Wartość Ranga Wartość Ranga Wartość Ranga Wartość Ranga Wagi Śląskie 0,35 6 1,40 1 1,35 2 1,02 2 2,14 1-1, ,32 6 0, Dolnośląskie 0,40 5 0,07 4 0,40 4 1,40 1 0,82 3-1, ,10 1 0, Mazowieckie 0,60 1-0, ,81 1 0,57 3 0,41 4-0, ,42 5 0, Małopolskie 0, ,60 2 0,38 5 0,54 4 1,91 2-0,15 9-0,13 8 0, Wielkopolskie 0,59 2 0,17 3 0,10 7 0,21 6-0, ,51 5 0,59 4 0, Pomorskie -0, ,10 8 0,77 3-0,16 9 0,13 5-0, ,02 2 0, Zachodniopomorskie 0,45 3-0, ,11 9-0,08 8-0,06 6-0, ,91 3 0, Łódzkie 0,33 7 0,05 5-0,11 8-0,06 7-0,07 7-0, ,16 7 0, Opolskie 0,12 8-0, ,20 6 0,32 5-0, ,03 7-0, , Kujawsko-Pomorskie 0,10 9 0,04 6-0, , ,17 8-0,04 8-0,20 9-0, Lubuskie 0,44 4-0, , , , , , , Podkarpackie -0, ,04 7-0, , , ,29 1-0, , Warmińsko-Mazurskie -0, , , , , ,47 6-0, , Świętokrzyskie -0, ,12 9-0, , ,47 9 1,01 2-0, , Lubelskie -0, , , , , ,90 3-0, , Podlaskie -0, , , , , ,82 4-0, ,63 16 Źródło: Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2013, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2013 r. 165

166 Jak pokazują wyniki oceny atrakcyjności inwestycyjnej zaprezentowane w tabeli, województwo podkarpackie zalicza się do regionów o niskiej atrakcyjności, co jest efektem długofalowych procesów społeczno-gospodarczych. Składowe rzutujące na ostateczną pozycję w rankingu przedstawiają się następująco. Wykres 33. Podkarpackie na tle pozostałych województw pod względem zasobów i kosztów pracy w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie: Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski (rok: 2010, 2011, 2012 oraz 2013), Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Atrakcyjność województwa podkarpackiego w kontekście zasobów i kosztów pracy jest relatywnie niska w porównaniu do pozostałych regionów kraju, choć tendencja pogarszania wskaźników w tym zakresie od początku analizowanego okresu została odwrócona w roku Dokonując oceny, Autorzy opracowania 55 wzięli pod uwagę: liczbę pracujących, liczbę bezrobotnych, liczbę wolnych miejsc pracy, napływ absolwentów szkół średnich i wyższych oraz wysokość wynagrodzeń. Zatem to, czy przedstawiona pozycja województwa jest rzeczywiście niska, zależy od tego czego poszukuje inwestor czy wysoko wykwalifikowanych pracowników, czy niższych kosztów pracy. W tym drugim przypadku, podkarpackie należałoby uznać za jedno z bardziej atrakcyjnych województw. 55 Tamże 166

167 Wykres 34. Podkarpackie na tle pozostałych województw pod względem dostępności transportowej w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie: Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski (rok: 2010, 2011, 2012 oraz 2013), Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Atrakcyjność inwestycyjna województwa podkarpackiego pod względem dostępności transportowej jest bardzo niska, najniższa ze wszystkich analizowanych regionów. W dużej mierze wynika to jednak z przyjęcia jako kryterium cząstkowego położenia względem granicy zachodniej, co znacząco osłabia pozycję województwa w rankingu. Jednak z uwagi na kierunek powiązań handlowych, dostęp do granicy zachodniej nie jest kluczową determinantą atrakcyjności. W tym przypadku położenie względem granicy wschodniej może stanowić atut. Pozostałymi kryteriami oceny w zakresie dostępności transportowej były: położenie województwa względem Warszawy, względem ośrodków regionalnych, względem międzynarodowych portów lotniczych oraz dużych portów morskich (Szczecin, Trójmiasto). Odnośnie województwa podkarpackiego, należy również wspomnieć o słabo rozwiniętym sektorze transportu i logistyki. 167

168 Wykres 35. Podkarpackie na tle pozostałych województw pod względem aktywności wobec inwestora 2013 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2013, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Aktywność wobec inwestorów została określona jako zdolność do kreowania wizerunku województwa, jego popularyzacji oraz stworzenie przez władze samorządowe dobrego klimatu dla inwestycji. Pod uwagę wzięto zatem: liczbę ofert inwestycyjnych w bazie PAIiIZ, wynik certyfikacji Regionalnych Centrów Obsługi Inwestora dokonanej przez PAIiIZ oraz działalność informacyjnopromocyjną wobec inwestorów, realizowaną przy pomocy wsparcia jakiego udzielają WPHiI. Biorąc zatem pod uwagę ww. wymienione wskaźniki, za najbardziej wyróżniające się województwa należy uznać dolnośląskie, pomorskie, zachodniopomorskie, wielkopolskie, mazowieckie, śląskie i łódzkie. Województwo podkarpackie wraz ze świętokrzyskim oraz podlaskim, tworzy ostatnią trójkę w tym zestawieniu, jednak te dwa ostatnie cechują się wyraźnie niższą od przeciętnej liczbą ofert lokalizacyjnych zgłoszonych do PAIiIZ. 168

169 Wykres 36. Podkarpackie na tle pozostałych województw pod względem chłonności rynku w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie: Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski (rok: 2010, 2011, 2012 oraz 2013), Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Chłonność rynku wpływa na atrakcyjność inwestycyjną poprzez wyznaczanie możliwości sprzedaży przez potencjalnego inwestora dóbr i usług na rynku regionalnym. Dla jej oceny wykorzystano: wielkość rynku zbytu, zamożność gospodarstw domowych oraz wydatki inwestycyjne przedsiębiorstw. Wysoka chłonność rynku cechuje województwo śląskie, mazowieckie oraz pomorskie. Ich wspólną cechą jest duża zamożność gospodarstw domowych. Najniższą chłonnością cechują się województwa Polski Wschodniej są to obszary relatywnie nisko zaludnione, gdzie mniej zamożne gospodarstwa domowe generują niższy popyt. Od roku 2010 pozycja podkarpackiego ulegała nieznacznej poprawie. 169

170 Wykres 37. Podkarpackie na tle pozostałych województw pod względem infrastruktury gospodarczej w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie: Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski (rok: 2010, 2011, 2012 oraz 2013), Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Wpływ infrastruktury gospodarczej na atrakcyjność inwestycyjną rozumie się jako możliwości usprawnienia procesu realizacji inwestycji, jak i jej dalszego funkcjonowania. Do analizy wykorzystano zatem: gęstość instytucji otoczenia biznesu, obecność ośrodków badawczo-rozwojowych, liczbę imprez targowo-wystawienniczych oraz funkcjonowanie specjalnych stref ekonomicznych. Najwyższym poziomem infrastruktury gospodarczej cechują się: województwo małopolskie, mazowieckie, śląskie i dolnośląskie, a ich wspólną cechą jest ponadprzeciętnie rozwinięty sektor badawczo-rozwojowy. Województwo podkarpackie zajmuje najlepszą pozycję wśród województw Polski Wschodniej, ale na tle pozostałych województw sytuacja ta nie jest korzystna, w latach była ona stabilna. 170

171 Wykres 38. Województwo podkarpackie na tle pozostałych województw pod względem infrastruktury społecznej w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie: Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski (rok: 2010, 2011, 2012 oraz 2013), Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Analizując atrakcyjność województw pod względem infrastruktury społecznej, pod uwagę wzięto liczbę i aktywność instytucji kultury oaz nasycenie infrastrukturą hotelową i gastronomiczną. Wpływ tego czynnika na budowanie atrakcyjności województwa jest raczej pośredni może kształtować korzystne, przyciągające imigrantów warunki życia (co może podnosić wielkość i jakość zasobów pracy), tworzyć pozytywny klimat społeczny oraz ułatwiać organizację szkoleń czy spotkań z klientami. Na dominację województw: śląskiego, dolnośląskiego mazowieckiego oraz małopolskiego, ma zatem wpływ szeroka oferta kulturalna oraz dobrze rozwinięta infrastruktura turystyczna (za wyjątkiem mazowieckiego). Województwo podkarpackie pozostaje na podobnym poziomie atrakcyjności co województwo warmińsko-mazurskie oraz świętokrzyskie. Niżej w zestawieniu znajduje się jedynie opolskie, lubelskie oraz podlaskie. 171

172 Wykres 39. Województwo podkarpackie na tle pozostałych województw pod względem bezpieczeństwa powszechnego w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie: Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski (rok: 2010, 2011, 2012 oraz 2013), Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Wpływ poziomu bezpieczeństwa powszechnego na atrakcyjność inwestycyjną jest niewielki i dotyczy poczucia bezpieczeństwa osobistego, najbliższych oraz kontrahentów inwestora. Niski poziom bezpieczeństwa może powodować obniżenie jakości i zasobów pracy (w wyniki migracji spowodowanych mniejszym poczuciem bezpieczeństwa), świadczy o występowaniu deficytów kapitału społecznego oraz sygnalizuje możliwość wystąpienia patologii społecznych. Analizując ten czynnik Autorzy opracowania wzięli pod uwagę poziom i strukturę przestępczości oraz poziom wykrywalności przestępstw. Liderami w zakresie bezpieczeństwa powszechnego są województwa Polski Wschodniej (z podkarpackim na czele), które cechują się niskim poziomem przestępczości oraz wysoką lub przeciętną wykrywalnością przestępstw. 172

173 Wykres 40. Województwo podkarpackie na tle pozostałych województw pod względem atrakcyjności inwestycyjnej w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie: Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski (rok: 2010, 2011, 2012 oraz 2013), Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Syntetyczny wskaźnik atrakcyjności inwestycyjnej województwa podkarpackiego najniższy był w roku 2011 i wyniósł -0,74. W kolejnych latach nastąpiła poprawa: -0,42 w 2012 roku do -0,40 w 2013 roku nie zmieniając jednak pozycji podkarpackiego w rankingu 16 województw w tym okresie. Nie oznacza to, że województwo nie jest atrakcyjne dla inwestorów, lecz atrakcyjność ta jest niższa niż w innych województwach. Jak zauważają Autorzy opracowania Atrakcyjność inwestycyjna, zwiększyć tę atrakcyjność można poprzez wykorzystanie atutów danego regionu. Na poziomie podregionów, IBnGR oceniał atrakcyjność w trzech kategoriach: atrakcyjności dla działalności przemysłowej, usługowej oraz dla działalności zaawansowanej technologicznie. Jeżeli chodzi o działalność przemysłową, żaden z podregionów województwa nie znalazł się wśród tych o najwyższym stopniu atrakcyjności. Wysoki wskaźnik wystąpił w podregionach tarnobrzeskim i rzeszowskim, zaś w przemyskim i krośnieńskim atrakcyjność ta należała do najniższych. Najbardziej atrakcyjne są w tym zakresie podregiony woj. śląskiego katowicki i rybnicki, a także podregion łódzki. 173

174 W zakresie działalności usługowej do najbardziej atrakcyjnych podregionów zalicza się podregion rzeszowski. Uplasował się on w 2013 r., podobnie jak w 2012 r., na 10 miejscu. Do jego mocnych stron zaliczono wielkość i jakość zasobów pracy oraz ponadprzeciętną liczbę studentów. Także podregion krośnieński należy do tych, w których atrakcyjność dla tej działalności jest wysoka, natomiast w podregionach tarnobrzeskim i przemyskim jest ona przeciętna. Najbardziej atrakcyjny w Polsce jest w tym zakresie podregion warszawski i łódzki. Jeżeli chodzi o działalność zaawansowaną technologicznie, sytuacja podregionów podkarpackich jest zróżnicowana. Znów podregion rzeszowski należy do 11 najbardziej atrakcyjnych inwestycyjnie (11 miejsce, w porównaniu do 2012 r. spadek z 10). Mocnymi stronami są tu jak w poprzednim przypadku jakość zasobów pracy oraz duża liczba studentów, a także ponadprzeciętna sytuacja zdrowotna. 56 Inną metodologię dla oceny atrakcyjności inwestycyjnej przyjmuje Centrum Analiz Regionalnych i Lokalnych Szkoły Głównej Handlowej. Obliczane są wskaźniki odnoszące się do całości gospodarki narodowej/regionalnej oraz do wybranych sekcji: przemysłu przetwórczego, G - handlu i napraw, I - turystyki i gastronomii, M - działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej 57. Raport za rok 2013 przedstawia wskaźniki atrakcyjności obejmujące podział na gminy i powiaty oraz różne obszary społeczno-gospodarcze (m.in. zasoby pracy, infrastruktura społeczna i techniczna, innowacyjność, nakłady inwestycyjne, administracja, rynek, produktywność pracy, rentowność itp.). Globalnie rzecz biorąc, województwo podkarpackie zostało ocenione jako stosunkowo mało atrakcyjne (klasa D dla całości gospodarki narodowej, skala od A najwyższa atrakcyjność do F najniższa atrakcyjność). Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, iż zdaniem Autorów raportu atrakcyjność inwestycyjna województwa, zwłaszcza dla przemysłu kapitałochłonnego oraz działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej rośnie, co wynika przede wszystkim z podwyższenia walorów lokalizacyjnych 58. Mimo to, wśród 270 regionów UE zajmuje ono 252 pozycję i może konkurować z niektórymi regionami greckimi, rumuńskimi, bułgarskimi, słowackimi, portugalskimi i włoskimi. Najbardziej atrakcyjnymi zdaniem ekspertów SGH powiatami województwa podkarpackiego są przede wszystkim powiaty: - grodzkie (Rzeszów, Krosno, Przemyśl, Tarnobrzeg) - stalowowolski (zwłaszcza dla sekcji G handel i naprawy); - tarnobrzeski; - kolbuszowski (zwłaszcza dla sekcji M działalność profesjonalna, naukowa i techniczna); - leski (zwłaszcza dla sekcji I turystyka i gastronomia). Wśród mocnych stron regionu jeżeli chodzi o atrakcyjność inwestycyjną wskazuje się m.in. na zasoby pracy, infrastrukturę społeczną, innowacyjność oraz nakłady inwestycyjne, zaś wśród słabych stron m.in. infrastrukturę techniczną, rynek, administrację i produktywność pracy. 56 Przegląd regionalny województwa podkarpackiego 2013, Zachodniopomorska Pracownia Badawcza, Zachodniopomorska Grupa Doradcza Sp. z o.o., Szczecin, 2014 r. 57 Godlewska-Majkowska H., Komor A., Zarębski P., Typa M., Atrakcyjność inwestycyjna regionów województwo podkarpackie, Centrum Analiz Regionalnych i Lokalnych SGH, Warszawa, 2013 r. 58 Tamże 174

175 Przedstawiciele jednostek samorządu terytorialnego biorący udział w badaniu CAWI, w większości pozytywnie oceniali zarówno atrakcyjność inwestycyjną samego województwa jak i powiatu, na terenie którego funkcjonują. W obu przypadkach łączny odsetek odpowiedzi wskazujących na to, że powiat/województwo jest bardzo lub dość atrakcyjne, wyniósł powyżej 50%. Wykres 41. Ocena atrakcyjności inwestycyjnej powiatu [JST, CAWI] Źródło: badania własne, 2014 r. Wykres 42. Ocena atrakcyjności inwestycyjnej województwa [JST, CAWI] Źródło: badania własne, 2014 r. Podobnego zdania byli lokalni przedsiębiorcy 58% badanych uznało, że atrakcyjność inwestycyjna województwa jest duża lub bardzo duża, zaś odnośnie powiatu, w którym prowadzą działalność, suma tych odpowiedzi wyniosła 60%. 175

176 Wykres 43. Ocena atrakcyjności inwestycyjnej województwa [przedsiębiorcy, SSI] Źródło: badania własne, 2014 r. Najwyższy odsetek wskazań oceny 5 i 4 odnotowano wśród przedsiębiorców prowadzących działalność na terenie powiatu rzeszowskiego. Wykres 44. Ocena atrakcyjności inwestycyjnej powiatu [przedsiębiorcy, SSI] Źródło: badania własne, 2014 r. O opinie w tym zakresie poproszono również inwestorów. Ci z jednej strony wskazywali na wyraźne różnice pomiędzy podkarpackim a innymi województwami w zakresie ogólnego rozwoju gospodarczego, natomiast wskazali również na kwestie, w których region nie odbiega znacząco od innych części kraju, a dzięki niższym kosztom pracy, może być pod tym względem bardziej atrakcyjny: Podkarpackie jest regionem słabiej rozwiniętym niż województwa Polski Zachodniej, w związku z tym władze regionu zabiegają o inwestorów. Jak już wspomniałem, ważny jest kapitał ludzki, który nie ustępuje temu w innych regionach, a można go pozyskać taniej. [SSI, inwestor] Ważna jest bliskość granicy wschodniej. To zdecydowanie rozszerza rynek zbytu dla naszych produktów. Poza tym wysokie bezrobocie w Polsce Wschodniej sprawia, że wykwalifikowanego pracownika można zatrudnić za niższą stawkę, niż np. w woj. wielkopolskim czy dolnośląskim. [SSI, inwestor] 176

177 Uwagę zwracano na różnice w rozwoju gospodarczym pomiędzy poszczególnymi częściami województwa. Z jednej strony wskazywano na dynamiczne rozwijające się ośrodki takie jak Rzeszów czy Mielec, z drugiej zaś na słabo rozwinięte obszary wiejskie. Jak podkreślano, różnice te utrudniają jednoznaczną ocenę atrakcyjności inwestycyjnej województwa. Widoczne jest to w takich, nieco sprzecznych, wypowiedziach: Ogólnie region nie jest zbyt atrakcyjny. Większość gmin i powiatów ma niski poziom rozwoju gospodarczego. Natomiast jest kilka ośrodków (Rzeszów, Przemyśl, Tarnobrzeg), które tę atrakcyjność podnoszą. Ważne jest też to, że w Polskę Wschodnią, a więc również w Podkarpackie inwestuje się dużo środków z UE. Widać rozwój infrastruktury i wsparcie przedsiębiorczości. [SSI, inwestor] Na terenie województwa działają strefy ekonomiczne. Działa to dobra politechnika, której absolwenci są gotowymi pracownikami na stanowiskach specjalistów. Jest tu park naukowo-technologiczny wzmagający innowacyjność regionu. Podkarpacie ma duży potencjał inwestycyjny i widać, że władze starają się tych inwestorów przyciągać. [SSI, inwestor] Jest ona [atrakcyjność inwestycyjna] przeciętna. Suma czynników za (np. niższy koszt usług) i przeciw (np. kiepska infrastruktura) się równoważy. Inwestowanie w województwie nie jest ani gorsze, ani lepsze od inwestycji w innych regionach. Ma po prostu inne determinanty. [SSI, inwestor] Respondenci wywiadów pogłębionych zaznaczali, że to co ogólnie może być uznawane za słabą stronę województwa, dla potencjalnego inwestora może stać się atutem. Mowa tu o niższych kosztach zatrudnienia oraz lokalizacji województwa, która umożliwia łatwiejszy dostęp do rynków zagranicznych. Podkreślano również kapitał społeczny (wielkość oraz wykwalifikowanie siły roboczej) oraz dobry stan środowiska naturalnego (co mogłoby być szczególnie istotne np. dla inwestora z branży związanej z produkcją ekologiczną). Jak wynika z innych badań dotyczących makroregionu Polska Wschodnia (których wyniki zaprezentowano poniżej), zagraniczni inwestorzy oceniają Polskę jako atrakcyjne miejsce inwestycji, zauważają jednak występujące ograniczenia prawne i praktyczne, znacząco osłabiające ocenę Polski pod względem łatwości prowadzenia działalności gospodarczej. W związku z tym istnieje silna potrzeba sukcesywnego likwidowania barier ograniczających napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz przedsiębiorczości. W Polsce Wschodniej, podobnie jak w całym kraju, występują bariery społeczno-gospodarcze, instytucjonalne, infrastrukturalne oraz prawne utrudniające napływ inwestycji zagranicznych. Występują także utrudnienia dodatkowe i często przekreślające możliwości pozyskania inwestorów zagranicznych. Są to m.in. stan infrastruktury oraz kwestie dotyczące bezrobocia, przy czym wysoki poziom bezrobocia jest dla jednych inwestorów atutem ze względu na pracowników, których 177

178 można pozyskać taniej niż w innych województwach, a dla innych jest efektem zacofania regionu. 59 Dużym problemem regionu pozostaje stan infrastruktury technicznej generujący słabo rozwiniętą sieć transportową na obszarze województwa. Można jednak oczekiwać, że czas dojazdu do ośrodków, w których świadczone są usługi wyższego rzędu zmieni się szczególnie w środkowej i północnej części regionu po realizacji najważniejszych inwestycji drogowych i kolejowych. 60 W raporcie ze zrealizowanego w roku 2013 badania ewaluacyjnego, 61 zaprezentowano odpowiedzi respondentów na pytanie o źródła nieatrakcyjności inwestycyjnej województwa podkarpackiego. Najczęstszym wskazaniem była zła infrastruktura komunikacyjna, niska dynamika wzrostu gospodarczego oraz deficyt inwestycji. Wykres 45. Czynniki decydujące o małej atrakcyjności województwa podkarpackiego (2013 r.) Źródło: Raport z badania ewaluacyjnego Ocena pierwszych efektów projektów z działania I.4.1 i I.4.2 PO RPW związanych z pozyskaniem inwestorów do Polski Wschodniej, Warszawa, 2013 r. Natomiast wskazania dotyczące kluczowych barier w inwestowaniu w regionie dotyczyły generalnie zapóźnień rozwojowych i utrzymującej się pauperyzacji regionu. 59 Raport z badania ewaluacyjnego Ocena pierwszych efektów projektów z działania I.4.1 i I.4.2 PO RPW związanych z pozyskaniem inwestorów do Polski Wschodniej, Warszawa 2013 r. 60 Przegląd Regionalny Polski Część II., Regionalne Obserwatoria Terytorialne, Warszawa, 2013 r. 61 Raport z badania ewaluacyjnego Ocena pierwszych efektów projektów z działania I.4.1 i I.4.2 PO RPW związanych z pozyskaniem inwestorów do Polski Wschodniej, Warszawa 2013 r. 178

179 Wykres 46. Główne bariery mogące zniechęcić potencjalnych inwestorów do inwestycji na obszarze województwa podkarpackiego (2013 r.) Źródło: Raport z badania ewaluacyjnego Ocena pierwszych efektów projektów z działania I.4.1 i I.4.2 PO RPW związanych z pozyskaniem inwestorów do Polski Wschodniej, Warszawa 2013 r. Podobne odpowiedzi uzyskano w toku badania CAWI z udziałem JST oraz SSI z udziałem lokalnych przedsiębiorców. Przedstawiciele tych grup, jako bariery dla rozwoju inwestycji, wskazywali brak odpowiedniej infrastruktury transportowej (odpowiednio 56 i 44%). Wykres 47. Czynniki mogące zniechęcać inwestorów do lokowania inwestycji w województwie [CAWI, JST] Źródło: badania własne, 2014 r. Poniżej przedstawiono niektóre z wypowiedzi przedsiębiorców, którzy uzasadniali swoje opinie dotyczące barier w zakresie inwestycji: Brak dobrych dróg i w najbliższej perspektywie nie widać możliwości dobrego skomunikowania województwa podkarpackiego w całości. Pomijam te miejsca, które bezpośrednio znajdują się przy autostradzie, natomiast pozostałe miasta, większość regionu są niestety pod tym względem w gorszym położeniu. Dobrzy fachowcy wyjeżdżają z województwa podkarpackiego w poszukiwaniu lepszych warunków życia i pracy ( ). [przedsiębiorca, badanie SSI] 179

180 Trudno o odpowiednio dużą i dobrze uzbrojona działkę w dobrej lokalizacji - blisko szlaków komunikacyjnych. Jak już taka się pojawi, to barierą stają się procedury formalne związane z jej kupnem. [przedsiębiorca, badanie SSI] Ze względu na ograniczoną ofertę lotniska w Rzeszowie, transport do Skandynawii jest bardzo drogi. Poza tym mamy problemy kadrowe. Dobrych inżynierów jeszcze można znaleźć (mamy dobrą politechnikę), ale mamy problem z pracownikami produkcyjnymi (spawaczami, frezerami). Zawodówki i technika prezentują niski poziom. [przedsiębiorca, badanie SSI] Mamy kiepską infrastrukturę drogową i nie mamy lotów cargo. To powoduje, że ogromnym problemem staje się odległość Podkarpackiego od zachodniej granicy Polski. Poza tym, jak na tak słaba pozycję gospodarczą regionu, ceny nieruchomości są wysokie. [przedsiębiorca, badanie SSI] Ze względu na niższy poziom życia i zarobków, młodzi i zdolni emigrują do dużych miast. Zmniejsza to potencjał kadrowy. Poza tym sieć drogowa w województwie jest uboga. Co prawda wydatki na infrastrukturę ciągle są wysokie, ale takie skomunikowanie regionu, jakie jest np. na Dolnym Śląsku, nie nastąpi w ciągu najbliższych lat. [przedsiębiorca, badanie SSI] Zwrócono również uwagę na kwestie poruszane we wcześniejszych fragmentach niniejszego raportu. Chodzi mianowicie o promocję oferty inwestycyjnej zdaniem przedsiębiorców oraz respondentów wywiadów indywidualnych oraz eksperckich, dobrym sposobem na przyciągnięcie inwestora jest inny, zadowolony inwestor. Jak to ujął jeden z badanych, biznes ciągnie biznes, jeśli jedna, druga, trzecia firma założy działalność, to czwarta przyjdzie chętniej tam, gdzie te trzy już są. Stąd niezwykle istotne zdaje się kreowanie i promowanie dobrego klimatu inwestycyjnego w województwie, potwierdzonego konkretnymi przykładami. Wykres 48. Czynniki mogące zniechęcać inwestorów do lokowania inwestycji w województwie [SSI, przedsiębiorcy] Źródło: badania własne, 2014 r. 180

181 Sami przedstawiciele inwestorów biorących udział w badaniu SSI, poza czynnikami wewnętrznymi, takimi jak skomunikowanie regionu oraz możliwości transportu towarów, zwracali uwagę na bariery zewnętrzne, na które napotyka się w całym kraju, tj. zawiłe prawo podatkowe oraz nadmierna biurokracja. Również z badania SSI z udziałem inwestorów zagranicznych wynika, że informacje na temat województwa podkarpackiego, pozyskiwali m.in. z analiz/ekspertyz tematycznych, Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A. oraz Internetu. Zarówno przydatność, aktualność jak i zrozumiałość i jakość tych informacji, w 5-cio stopniowej skali oceniana była na 4 i 5 (oceny najwyższe). Podobny obraz dają wyniki badania przeprowadzonego w roku , zgodnie z którymi najczęstszym źródłem wykorzystywanymi przez zagranicznych inwestorów zainteresowanych inwestowaniem w Polsce (nie licząc Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów zakres działalności został opisany w dalszej części niniejszego raportu), był Internet oraz instytucje otoczenia biznesu. Badani mieli często problem z dokonaniem oceny, w szczególności aktualności tych informacji (wskazywali 0 nie wiem/trudno powiedzieć). Odpowiedzi te nie dziwią biorąc pod uwagę fakt, że najczęstszym źródłem pozyskiwania informacji był Internet, który pełny jest przeróżnych informacji. Ocena ich wiarygodności i aktualności może być bardzo trudna. Wykres 49. Ocena informacji pozyskiwanych ze wskazanych źródeł [CATI, inwestor zagraniczny] Źródło: badania własne, 2013 r. W ramach tego samego badania, inwestorzy oceniali również przydatność, aktualność, zrozumiałość oraz jakość usługi informacyjnej, jaką uzyskali w COIE (o działalności którego połowa z nich dowiedziała się również z Internetu). W tym wypadku dominowały oceny pozytywne, głównie 4 i 5. Najwyższy łączny odsetek tych ocen odnotowano w przypadku przydatności oraz zrozumiałości informacji. Świadczy to o tym, że informacje w ramach usługi pro-biz, przygotowywane i przekazywane są w sposób przystępny dla odbiorcy. 62 Badanie zrealizowane na zlecenie Ministerstwa Gospodarki przez konsorcjum firm: Zachodniopomorska Pracownia Badawcza Marta Rzeczkowska-Owczarek oraz Zachodniopomorska Grupa Doradcza Sp. z o.o., 2013 r. 181

182 Wykres 50. Ocena informacji otrzymywanych od COIE [CATI, inwestor zagraniczny] Źródło: badania własne, 2013 r. O tym, że częstym źródłem informacji dla inwestorów są takie jednostki jak COI, świadczy również liczba zapytań kierowanych do tej instytucji - ponad 120 zapytań od roku 2010 do marca 2014 (dokładniejszy opis zapytań w dalszej części raportu, dotyczącej działań związanych z podnoszeniem atrakcyjności inwestycyjnej regionu). Na podstawie wyżej wymienionych danych sformułować można wniosek, że niezwykle istotną kwestią w pozyskiwaniu inwestorów zagranicznych, jest promocja regionu w Internecie. Przy tym jednak należy zadbać, aby prezentowane dane były stale aktualizowane (w szczególności dane kontaktowe do jednostek powołanych do obsługi inwestorów) i zawierały dane najbardziej inwestorów interesujące, tj. informacje dotyczące potencjału gospodarczego regionu oraz informacje prawno-administracyjne związane z prowadzeniem działalności gospodarczej w Polsce (wg wspomnianego badania, uzyskiwanie tego typu informacji wraz z udziałem w organizowanych konferencjach/spotkaniach informacyjnych, w największym stopniu przyczyniało się do nawiązywania kontaktów handlowych pomiędzy inwestorem a regionem). Jedną z instytucji zaangażowanych w promocję kraju za granią, zbierającą, przetwarzającą i udostępniającą dane potrzeb zarówno inwestorom zagranicznym jak i firmom prowadzącym działalność eksportową (lub planującym jej rozpoczęcie), są zagraniczne placówki Ministra Gospodarki - Wydziały Promocji Handlu i Inwestycji (WPHI), działające w ramach Ambasad i Konsulatów RP. Utworzone zostały w celu wsparcia polskich firm - w szczególności małych i średnich przedsiębiorstw, w procesie ich internacjonalizacji. WPHI udziela również pomocy firmom zagranicznym, zainteresowanym importem polskich towarów i usług oraz inwestowaniem w Polsce. Obecnie placówki WPHI funkcjonują w 43 krajach (łącznie 49 Wydziałów): Austria Grecja Szwecja Indonezja Belgia Węgry Szwajcaria Izrael Białoruś Irlandia Turcja Japonia Bułgaria Włochy Ukraina Kazachstan 182

183 Chorwacja Litwa Kanada Malezja Czechy Dania Holandia Norwegia USA (3 Wydziały) Argentyna Zjednoczone Emiraty Arabskie Finlandia Portugalia Brazylia Algieria Francja Rumunia Chiny (2 Wydziały) Egipt Niemcy (2 Wydziały) Rosja (3 Wydziały) Indie Maroko Wielka Brytania Hiszpania Polska RPA WPHI ściśle współpracują z Polską Agencją Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A., Polską Organizacją Turystyczną oraz COIE i organizacjami samorządu gospodarczego. Stanowią ważne ogniwo w systemie promocji polskiej gospodarki i przedsiębiorców za granicą. Główną ich misją i zadaniem jest udzielanie wsparcia małym i średnim przedsiębiorstwom w kontaktach gospodarczych na świecie, w tym zwłaszcza: 1. Promocja polskiej gospodarki i produktów. 2. Ułatwianie dostępu do rynku towarów i usług kraju urzędowania. 3. Ochrona interesów polskich przedsiębiorców w kontaktach z administracją i podmiotami gospodarczymi. 4. Przyciąganie inwestycji zagranicznych do Polski. 5. Wspieranie i doradztwo dla polskich eksporterów, w tym zwłaszcza udzielanie informacji o warunkach podejmowania działalności gospodarczej, wymagań formalnych, procedur, podatków itp. 6. Udzielanie informacji na temat możliwości nawiązania i prowadzenia współpracy handlowej, inwestycyjnej lub kooperacyjnej. 7. Udostępnianie baz danych importerów, potencjalnych inwestorów i eksporterów. 8. Udostępnianie wykazu otrzymanych bezpośrednio zapytań ofertowych. 9. Udzielanie informacji o imprezach targowych, giełdach towarowych i warunkach uczestnictwa, a także pomoc w organizowaniu wystąpień targowych polskich przedsiębiorstw. 10. Przekazywanie ofert polskich eksporterów potencjalnym importerom i reprezentującym je instytucjom, bezpłatnym bazom danych itp. 11. Uzyskiwanie lub pośredniczenie w uzyskaniu opinii handlowych o przyszłych partnerach firm polskich. 12. Wyszukiwanie partnerów kooperacyjnych i inwestycyjnych dla firm polskich. 13. Organizacja seminariów i misji na tematy gospodarcze. 14. Inicjowanie współpracy między regionami 63. Ogólne opinie respondentów wywiadów pogłębionych na temat działalności WPHI są pozytywne. Wydziały są postrzegane jako jeden z instrumentów promocji Polski za granicą oraz źródło informacji na temat zagranicznych rynków. Zdecydowana większość przedsiębiorców biorących udział w badaniu SSI wiedziała o funkcjonowaniu Wydziałów, a połowa z nich wiedziała jaka jest ich rola. 63 Źródło: dostęp z dnia r. 183

184 W związku z tym, że niniejsze opracowanie skupione jest na województwie podkarpackim, pytania dotyczące WPHI jakie kierowane były do respondentów, związane były właśnie z tym regionem. Warto zatem przytoczyć wypowiedź jednego z nich, która może stanowić odpowiedź na pytanie o rolę WPHI w odniesieniu do Podkarpackiego: ( ) wydziały są odpowiedzialne ogólnie za promocję całego kraju, byłoby chyba niewłaściwie gdyby skupiały się tylko na promocji danego województwa. ( ) nie widzę ich w takiej sytuacji ( ). Oczywiście można zrobić konferencję czy seminarium, w związku ze współpracą ( ). Natomiast co do bieżącej pracy Wydziału to nie widzę specjalnego pola do wyróżniania. [respondent wywiadu pogłębionego] Analiza zapytań ofertowych zamieszczanych na stronach poszczególnych WPHI, wskazuje na ich intensywną działalność w kierunku wspierania polskich przedsiębiorców, planujących rozpocząć działalność eksportową. Ma to oczywiście związek z zapotrzebowaniem jakie zgłaszają firmy zagraniczne, poszukujące np. dostawców określonych towarów. Jak zaznaczano, dużym atutem Wydziałów jest właśnie to, że są dostępne na miejscu w danym kraju. Zainteresowany przedstawiciel potencjalnego inwestora, może z łatwością nawiązać kontakt i zapoznać się z informacjami zawartymi na stronach internetowych, w jego rodzimym języku. Znajdzie na nich m.in. kontakty do ogólnopolskich instytucji specjalizujących się w inwestycjach zagranicznych, prezentacje specjalnych stref ekonomicznych oraz opracowania tematyczne. Wydziały skupiają w pewnym sensie podstawową wiedzę na temat możliwości inwestowania w Polsce i stanowią pierwszy punkt kontaktu. Można powiedzieć, że spoczywa na nich znaczący obowiązek wykreowania przed inwestorem wizerunku Polski jako kraju, który jest przygotowany do jego szybkiej i kompleksowej obsługi w zakresie potrzebnych informacji. Wydział może zadania te realizować sam lub we współpracy z ogólnopolską instytucją jaką jest Polską Agencją Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A. oraz siecią regionalnych Centrów Obsługi Inwestorów i Eksporterów WIELKOŚĆ I STRUKTURA INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH Dane zaprezentowane w poniższej tabeli wskazują relatywnie słabą pozycję województwa podkarpackiego w obszarze BIZ w porównaniu do reszty kraju. Liczba podmiotów z kapitałem zagranicznym plasuje podkarpackie na 12. miejscu w kraju. Znacznie lepiej, bo z 9. pozycją wypada w rankingu liczby pracujących. Nakłady na nowe środki trwałe w wartościach bezwzględnych są zbliżone do poziomu w województwie zachodniopomorskim, mimo że kapitał zarówno podstawowy, jak i zagraniczny w zachodniopomorskim jest dwa razy wyższy. Stanowią one blisko 2% wydatków krajowych na ten cel. 184

185 Tabela 46. Podstawowe dane o podmiotach z kapitałem zagranicznym według regionów w 2012 r. Regiony/ Województwa Liczba podmiotów Liczba pracujących Kapitał podstawowy Kapitał zagraniczny 185 Przychody z całokształtu działalności Koszty z całokształtu działalności Wynik finansowy brutto Wynik finansowy netto Nakłady na nowe środki trwałe OGÓŁEM , , , , , , , , ,6 Centralny , , , , , , , , ,9 Łódzkie ,1 4854, , ,5 2421,5 1910,1 2105, , ,6 Mazowieckie , , , , , , , , ,3 Południowy , , , ,7 7545,4 6294,3 8471, , ,3 Małopolskie , , , ,6 2907,2 2394,7 2616, , ,0 Śląskie , , , ,1 4638,2 3899,6 5855, , ,2 Wschodni ,2 6646, , ,3 2724,2 2367,2 3106, , ,8 Lubelskie ,0 1252, , ,1 451,2 345,1 393,3 2660,6 3962,3 Podkarpackie ,9 2270, , ,0 1427,0 1318,3 1198,9 7896, ,7 Podlaskie ,5 547,1 6772,0 6729,4 47,5 2,0 412,6 2771,1 2683,3 Świętokrzyskie ,8 2576, , ,9 798,5 701,8 1102,0 2120,1 3494,5 Północno-Zachodni , , , ,3 8791,7 6938, , , ,4 Lubuskie ,1 1843, , ,2 869,6 756,4 525,2 9220, ,1 Wielkopolskie , , , ,6 6623,7 5094,2 8290, , ,3 Zachodniopomorskie ,0 4795, , ,5 1298,4 1088,2 1312,3 9238, ,1 Południowo-Zachodni , , , ,8 5054,0 4057,5 4698, , ,5 Dolnośląskie , , , ,3 4337,3 3503,5 4036, , ,5 Opolskie ,4 1556, , ,5 716,6 553,9 661,7 5666,0 6207,9 Północny , , , ,9 4666,5 3831,9 3105, , ,7 Kujawsko-pomorskie ,8 3017, , ,0 1018,8 844,5 660,9 7877, ,2 Pomorskie ,1 7146, , ,1 3322,8 2742,2 2156, , ,8 Warmińsko-mazurskie ,2 1562, ,6 9771,7 324,9 245,2 288,3 6104,6 5526,7 Prezentowane dane nie uwzględniają podmiotów prowadzących działalność bankową, maklerską, ubezpieczeniową oraz towarzystw inwestycyjnych i emerytalnych, szkół wyższych, gospodarstw indywidualnych w rolnictwie, a także samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej i instytucji kultury posiadających osobowość prawną. Źródło: Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2012 r., GUS, Warszawa 2013 r. w mln zł Import Eksport

186 Struktura kapitału podstawowego wskazuje na relatywnie większe w porównaniu do pozostałych województw znaczenie kapitału zagranicznego w finansowaniu podmiotów. Jego udział przekracza 92%, przy najwyższym w kraju równym 96,4% cechującym województwo kujawsko-pomorskie. Najmniej, tj. 45%, zaangażowano kapitału zagranicznego w województwie pomorskim. Wykres 51. Struktura kapitału podstawowego w podmiotach z kapitałem zagranicznym w województwie podkarpackim na tle pozostały województw w 2012 r. Zachodniopomorskie 299,2 4795,6 1,3 Wielkopolskie 910, ,3 222,2 Warmińsko-mazurskie 83,1 1562,9 20,2 Świętokrzyskie 261,9 2576,7 87,2 Śląskie 3537, ,4 155,1 Pomorskie 7248,2 7146,0 1443,0 Podlaskie 129,4 547,1 10,0 Podkarpackie 115,1 2270,2 78,6 Opolskie 150,6 1556,7 1,2 Mazowieckie 5831, ,0 3982,6 Małopolskie Łódzkie 828,4 235, ,9 4854,5 86,2 5,7 Lubuskie 111,9 1843,6 2,6 Lubelskie Kujawsko-pomorskie Dolnośląskie 90,3 913,5 227,1 1252,2 3017, ,5 46,7 21,7 482,2 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% krajowy zagraniczny rozproszony Prezentowane dane nie uwzględniają podmiotów prowadzących działalność bankową, maklerską, ubezpieczeniową oraz towarzystw inwestycyjnych i emerytalnych, szkół wyższych, gospodarstw indywidualnych w rolnictwie, a także samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej i instytucji kultury posiadających osobowość prawną. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2012 r., GUS, Warszawa 2013 r. 186

187 Największa liczba pracujących, ponad 78%, skoncentrowana była w podmiotach dużych, zatrudniających co najmniej 250 osób. Podobna zależność dotyczyła też innych województw, przy czym średnia dla kraju wyniosła 71%. Ponad 15% pracowało w podmiotach zatrudniających od 50 do 249 osób, a co dwudziesta od Tylko 1% pracowników zatrudniały mikroprzedsiębiorstwa. Wykres 52. Liczba podmiotów z kapitałem zagranicznym oraz liczba pracujących w podmiotach według wielkości zatrudnienia w województwie podkarpackim w 2012 r do i więcej podmioty pracujący Prezentowane dane nie uwzględniają podmiotów prowadzących działalność bankową, maklerską, ubezpieczeniową oraz towarzystw inwestycyjnych i emerytalnych, szkół wyższych, gospodarstw indywidualnych w rolnictwie, a także samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej i instytucji kultury posiadających osobowość prawną. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2012 r., GUS, Warszawa 2013 r.. Liczba podmiotów z kapitałem zagranicznym w województwie podkarpackim w 2012 r., która dała zatrudnienie osobom wyniosła 427. Stanowiło to 1,6% takich podmiotów w kraju i 2,4% udziału w zatrudnieniu, plasując województwo na 12. miejscu w kraju i 9. pod względem liczby pracujących. Porównanie wielkości kapitału zarówno krajowego jak i zagranicznego, znów klasyfikuje województwo pod koniec listy rankingowej. Gorsze wyniki we wszystkich trzech analizowanych kategoriach osiąga tylko warmińsko-mazurskie. Również lubuskie pomimo większej liczby podmiotów charakteryzuje się znacznie niższymi wartościami kapitału i krajowego i zagranicznego. W 2012 r. w województwie podkarpackim zaangażowany kapitał na poziomie przekraczającym 1,5% kapitału zagranicznego w Polsce pochodził z 9 krajów. Najwyższą wartość bliską 600 mln zł zaangażowały Niemcy. Duże znaczenie w finansowaniu podkarpackich podmiotów ma też Francja 456 mln zł. W niewielkim stopniu, w porównaniu do innych województw, w inwestycja bezpośrednich uczestniczy Hiszpania niespełna 7 mln zł. 187

188 Tabela 47. Pochodzenie kapitału zagranicznego* w województwie podkarpackim na tle pozostałych województw w 2012 r. (mln zł) Województwa Holandia Francja Niemcy Luksemburg Cypr Hiszpania Belgia Wielka Brytania Szwecja Włochy Dania Stany Zjednoczone Austria Szwajcaria OGÓŁEM 37577, , , ,6 7492,0 6749,6 5476,7 5312,0 5287,1 5226,7 4693,1 4651,7 3218,3 3050,7 Dolnośląskie 2413,9 1389,6 5893,1 452,4 221,9 342,4 1401,6 337,6 143,3 268,1 73,2 201,1 162,1 486,6 Kujawsko-pomorskie 714,8 249,5 679,6 100,2 64,5 77,1 14,4 12,1 13,2 9,2 162,1 # 63,5 # Lubelskie 355,9 97,8 # 94,7 42,2 10,9 32,8 # # 112,4 5,4 148,4 # # Lubuskie 80,1 93,6 311,7 # 11,7 # 30,5 # # 165,3 250,2 # # 98,2 Łódzkie 1186,7 279,3 745,2 245,6 115,9 133,2 31,0 112,3 # 831,5 175,6 63,3 185,5 94,0 Małopolskie # 425,4 790,3 # 149,4 127,1 47,9 295,2 28,5 125,4 19,9 275,2 334,0 217,2 Mazowieckie 17716, , ,7 7944,6 3331,8 4663,7 1820,7 2874,0 1442,1 883,2 2017,5 1984,2 1474,4 572,5 Opolskie 308,8 # 743,8 # 46,0 - # # # 146,5 # # 42,1 0,1 Podkarpackie 275,4 458,9 588,4 236,9 210,0 6,7 # 32,9 22,8 # # 65,7 # # Podlaskie 189,4 # # # 14,2-1,4 # 11,9 # 35,0 # # # Pomorskie 843,3 277,5 1028,3 525,9 897,0 41,3 8,8 215,9 # 46,6 445,2 50,9 348,1 110,3 Śląskie 1160,3 1123,6 3450,4 3370,4 626,1 795,0 585,1 106,8 330,7 2366,4 225,4 179,6 206,8 215,6 Świętokrzyskie # # 96,6 58,4 139,0 # 0,8 252,2 # 55,5 10,7 0,1 # # Warmińsko-mazurskie 70,5 109,4 117,8 # # 0,2 24,3 3,8 # 18,5 7,1 # 45,6 # Wielkopolskie 4037,4 1296,2 4081,8 116,2 485,6 367,6 849,9 664,8 500,2 90,8 538,3 1496,0 163,1 134,6 Zachodniopomorskie 187,6 6,3 815,8 73,0 # 64,8 # 232,7 329,5 37,2 709,7 17,5 95,9 5,9 * kraje, z których pochodzący kapitał stanowi ponad 1,5% kapitału zagranicznego w Polsce Prezentowane dane nie uwzględniają podmiotów prowadzących działalność bankową, maklerską, ubezpieczeniową oraz towarzystw inwestycyjnych i emerytalnych, szkół wyższych, gospodarstw indywidualnych w rolnictwie, a także samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej i instytucji kultury posiadających osobowość prawną. Źródło: Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2012 r., GUS, Warszawa 2013 r. 188

189 W strukturze bezpośrednich inwestorów zagranicznych ważnych z punktu widzenia całego kraju (dane dotyczą tylko krajów, których udział w inwestycjach krajowych przekracza 1,5%) dominują Niemcy. W inwestycjach pochodzących z tych 9. krajów niemal 1/3 to kapitał niemiecki. Ponad połowa skupia się w rękach dwóch krajów Francji i Niemiec. Dodając do tego Holandię otrzymamy ponad 2/3 udziałów, natomiast uzupełnienie o Luksemburg i Cypr sprawia, że te kraje łącznie dostarczają blisko 94% kapitału zagranicznego. Jeszcze raz należy zaznaczyć, że nie odzwierciedla to struktury kapitału zagranicznego całkowicie, gdyż dotyczy tylko krajów ważnych w kontekście Polski. Ponadto w skali kraju kapitał zagraniczny w największym stopniu trafia do podmiotów finansowych i ubezpieczeniowych, których GUS w przytaczanych danych nie uwzględnia. Wykres 53. Struktura źródeł pochodzenia kapitału zagranicznego w województwie podkarpackim w 2012 r. * kraje, z których pochodzący kapitał stanowi ponad 1,5% kapitału zagranicznego w Polsce Prezentowane dane nie uwzględniają podmiotów prowadzących działalność bankową, maklerską, ubezpieczeniową oraz towarzystw inwestycyjnych i emerytalnych, szkół wyższych, gospodarstw indywidualnych w rolnictwie, a także samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej i instytucji kultury posiadających osobowość prawną. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2012 r., GUS, Warszawa 2013 r. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych stanowi ważne źródło informacji na temat atrakcyjności inwestycyjnej regionu, a także preferencjach inwestycyjnych wśród zagranicznych inwestorów. Wartość napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do województwa podkarpackiego w 2010 r. w wysokości 161 mln euro podniosła nieco region w rankingu do miejsca 9. Poniższy wykres prezentuje napływ inwestycji w Polsce, jednak nie zaznaczono województwo mazowieckiego, które jest bezkonkurencyjne absorbując w tym samym roku ponad 3,4 mld euro. W zestawieniu pominięto mazowieckie z uwagi na to, iż tak oddalone w tej kategorii od reszty województw wymagałoby innej skali i uczyniło różnice pomiędzy pozostałymi województwami mało widoczne. Wartość BIZ w województwo podkarpackim, inaczej niż w Polsce oraz większości województw, wykazuje tendencję wzrostową, poza 2010 rokiem, kiedy nieznacznie spadła. W całym kraju BIZ przekroczyły w 2010 r. 7,3 mld euro. 189

190 Wykres 54. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do województwa podkarpackiego na tle pozostałych województw (bez województwa mazowieckiego) w 2010 r. (mln euro) Źródło: Szacunek PKB per capita i bezpośrednich inwestycji zagranicznych w województwach oraz wskaźniki wyprzedzające koniunktury, BIEC Biuro Inwestycji i Cykli Ekonomicznych, Warszawa 2011 Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do województwa podkarpackiego stanowił tylko niewielki procent w napływie krajowym, jednak o ile napływ do kraju wyhamował a nawet spada, o tyle BIZ w województwie podkarpackim rosną, z korzyścią dla wyrównywania poziomów rozwoju gospodarczego. Wykres 55. Udział województwa podkarpackiego w napływie bezpośrednich inwestycji na tle województw w 2010 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Szacunek PKB per capita i bezpośrednich inwestycji zagranicznych w województwach oraz wskaźniki wyprzedzające koniunktury, BIEC Biuro Inwestycji i Cykli Ekonomicznych, Warszawa

191 Aktualniejsze dane dostępne są w odniesieniu do nakładów inwestycyjnych podmiotów z kapitałem zagranicznym, na pozyskanie aktywów trwałych w Polsce w roku Jak widać na poniższym wykresie (tu również pominięto województwo mazowieckie, ze względu na bardzo duże różnice w wartości nakładów pomiędzy tym województwem a resztą kraju; wartość ta wyniosła w mazowieckim ,5 mln złotych i stanowiła 49,1% wszystkich nakładów), podkarpackie zajęło 5. pozycję w kraju. Tym samym udział województwa wyniósł 4,7%. Najniższymi wartościami nakładów inwestycyjnych oraz najniższym udziałem (mniejszym niż 1%) w ogóle omawianych nakładów w roku 2012, odznaczyły się województwa: lubuskie, lubelskie, podlaskie i warmińsko-mazurskie (odpowiednio 0,8%, 0,7%, 0,6% i 0,4%). Udział drugiego po mazowieckim województwa, wyniósł 12,3% i był cztery razy niższy od lidera tego zestawienia. Warto zwrócić uwagę jak wysoką pozycje zajęło podkarpackie w stosunku do pozostałych województw Polski Wschodniej: będące najbliżej podkarpackiego, województwo świętokrzyskie, zajęło dopiero 10. miejsce, a jego udział wyniósł 1,6%. Wykres 56. Nakłady inwestycyjne poniesione na pozyskanie aktywów trwałych w Polsce w 2012 r. (mln zł) Źródło: Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2012 r., GUS, Warszawa 2013 r. Według danych z rejestru REGON, liczba spółek handlowych z kapitałem zagranicznym w województwie podkarpackim w 2013 r. wyniosła 1 308, przy czym w porównaniu do roku poprzedniego był to wzrost o 13,1%. 64 Najwięcej tego typu podmiotów funkcjonuje w handlu i przemyśle 70%, zbliżony udział ma budownictwo i transport. Najmniej zaangażowanych jest w kulturę, rozrywkę i opiekę zdrowotną. 64 Podmioty gospodarki narodowej w rejestrze REGON w województwie podkarpackim. Stan na koniec 2013 r., Urząd Statystyczny w Rzeszowie 191

192 Wykres 57. Spółki handlowe z udziałem kapitału zagranicznego według sekcji PKD w województwie podkarpackim w 2013 r. 4% 1% 1% 1% 1%0% 3% 2% 3% 0% 0% 7% 45% 7% 25% Handel, naprawa pojazdów samochodowych Budownictwo Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna Obsługa rynku ieruchomosci Informacja i komunikacja Edukacja Działalność finansowa i ubezpieczeniowa Działalność zwiazana z kulturą, rozrywka i rekreacją Przemysł Transport i gospodarka magazynowa Administrowanie i działalność wspierająca Zakwaterowanie i gastronomia Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo Pozostała działalność usługowa Opieka zdrowotna i pomoc społeczna Źródło: obliczenia własne na podstawie Podmioty gospodarki narodowej w rejestrze REGON w województwie podkarpackim. Stan na koniec 2013 r., Urząd Statystyczny w Rzeszowie, 2013 r. Analizując dane rozproszone w poszczególnych źródłach (m.in. Centrum Obsługi Inwestora, sprawozdania firm, informacje prasowe), stworzono listę największych firm z kapitałem zagranicznym. Poniższa tabela przedstawia inwestycje typu brownfield czyli polegające na zakupie lub dzierżawie istniejących już obiektów, często wymagających modernizacji, do uruchomienia nowej działalności inwestycyjnej. Tabela 48. Największe przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego brownfield (2012 r.) Kraj Rozpoczęcie pochodzenia l.p. Nazwa firmy Inwestor Działalność działalności z kapitału kapitałem zagranicznego zagranicznym Powiat 1 Firma Oponiarska Dębica S.A. The Goodyear Tire Rubber Company Goodyear Holding Poland USA Produkcja opon 1995 dębicki 192

193 2 Autodistribution Polska Aftermarket 3 Tikkurila Polska S.A. Autodis Kemira (poprzez Tikkurila) Francja Finlandia 4 O-I Produkcja Polska S.A Owens Illinois USA 5 Polwax Sp. z o.o. (d. Lotos Parafiny Sp. z o.o.) 6 Orion Engineered Carbons Nova Polonia Natexis II (poprzez Krokus Chem) Rhône Capital and Triton Partners (poprzez Orion Engineered Carbons Holdco) Francja Niemcy 7 KFM-Furniture Sp. z o.o. Paidi Mobel Niemcy 8 Brammer S.A. Brammer 9 BWI Poland Technologies Sp. z o.o. 10 PPH Transsystem S.A Fabryka Wódek Polmos Łańcut S.A. Zielona Budka Mielec Sp. z o.o. Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o. E-STAR Elektrociepłownia Mielec Sp. z o.o. Shougang Corporation Natexis Private Equity; Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju; Investkredit, OKO Bank i Amanda Capital (poprzez fundusz equity NPN II) Belvedere R&R Ice Cream Deutschland United Technologies Corporation (poprzez Sikorsky Aircraft Corporation) E-Star Alternative (poprzez E-Star Wielka Brytania Chiny Francja Francja sprzedaż hurtowa części i akcesoriów do pojazdów samochodowych produkcja farb i lakierów produkcja opakowań szklanych produkcja wyrobów chemicznych (antyzbrylacze do nawozów) produkcja sadzy technicznej produkcja mebli dziecięcych i młodzieżowych sprzedaż hurtowa wyrobów metalowych oraz sprzętu hydraulicznego i grzejnego produkcja amortyzatorów samochodowych projektowanie, produkcja, dostawa i rozruch systemów transportu technologicznego, konstrukcji stalowych, produkcja i sprzedaż wyrobów spirytusowych 2007 dębicki 2007 dębicki 1993 jarosławski 2012 jasielski 2000 jasielski 1993 kolbuszowski b.d. kolbuszowski 1997 Krosno 1994 łańcucki 2002 łańcucki Niemcy produkcja lodów 2008 mielecki USA Węgry (d r. USA) produkcja samolotów i śmigłowców produkcja i dystrybucja energii 2007 mielecki 2001 mielecki 193

194 15 Fabryka Wagonów Gniewczyna S.A. 16 Damianex S.A. 17 O.K. Owocowe Koncentraty Sp. z o.o. 18 Axtone S.A. Polska) Tatravagónka Slovakia, Orliston Enterprises Central European Distribution Corporation (poprzez Carey Agri International) Bauer Fruchtsaft IK Investment Partners (poprzez Orient International) Słowacja/Cypr USA Niemcy Wielka Brytania elektrycznej i cieplnej produkcja i serwis taboru kolejowego i tramwajowego sprzedaż hurtowa alkoholi i napojów produkcja koncentratów, soków i miazg produkcja części dla taboru kolejowego 2010 przeworski b.d. przeworski 2000 przeworski 2006 przeworski 19 Zakład Metalurgiczny WSK Rzeszów Sp. z o.o. 20 Zelmer S.A. GK Hugh Aiken Holcombe (poprzez Metcap) Bosch und Siemens Hausgeräte USA Niemcy 194 odlewnictwo żeliwa i stali produkcja elektrycznego sprzętu gospodarstwa domowego 2004 Rzeszów 2005 Rzeszów 21 Sanofi-Aventis Sp. z o.o. Sanofi Francja Produkcja leków 1996 Rzeszów 22 ICN Polfa Rzeszów S.A. Valeant Pharmaceuticals USA produkcja leków 1997 Rzeszów International United 23 Technologies produkcja Wytwórnia Sprzętu Corporation silników Komunikacyjnego PZL USA (poprzez United lotniczych i ich Rzeszów S.A. Technologies komponentów 2002 Rzeszów Holdings) 24 ATW S.A. 25 Pass-Pol Sp. z o.o. 26 Liugong Machinery (Poland) Sp. z o.o. 27 ATI ZKM Forging Sp. z o.o. 28 Federal-Mogul Gorzyce Sp. z o.o. Grupa ADR (poprzez R.P.F.) Pass Automotive East Guangxi LiuGong Machinery Allegheny Technologies Incorporated (poprzez spółkę Metallum Corporation) Federal-Mogul Corporation (poprzez FM Holding Włochy Niemcy Chiny USA USA produkcja części do pojazdów mechanicznych produkcja artykułów gumowych i plastikowych produkcja maszyn budowlanych produkcja odkuwek matrycowych produkcja odlewów, tłoków sworzni i felg 2001 sanocki 1990 sanocki 2012 stalowowolski 2005 stalowowolski 2001 tarnobrzeski

195 Deutschland ) Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów dostępnych na stronach: paiiz.gov.pl 65 oraz Poniższa tabela przedstawia inwestycje typu greenfield, czyli polegające na utworzeniu w kraju docelowym nowej jednostki (budowa obiektów, instalacji itp.). Tabela 49. Największe przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego greenfield (2012 r.) Kraj Rozpoczęcie pochodzenia działalności z l.p. Nazwa firmy Inwestor Działalność kapitału kapitałem zagranicznego zagranicznym Powiat 1 Kronospan HPL Sp. z o.o. 2 BMF Polska Sp. z o.o. 3 Mondi Bags Mielec Sp. z o.o. 4 Kronoplus Sp. z o.o. 5 Silva Sp. z o.o. Kronospan Holdings Poljos GmbH & CO. Mondi Industrial Bags Oxnard Enterprises Kronospan Holdings Austria Niemcy RPA Cypr Austria produkcja laminatów dekoracyjnych HPL oraz obrzeży do blatów i płyt meblowych. produkcja konstrukcji stalowych produkcja worków papierowych 1996 dębicki 2005 Leżajski 1999 mielecki sprzedaż hurtowa drewna, materiałów budowlanych i wyposażenia sanitarnego 2000 mielecki specjalistyczny transport towarów 2001 mielecki 6 Husqvarna Poland Sp. z o.o. Husqvarna Holding Szwecja produkcja kosiarek spalinowych 2010 mielecki 7 Kronospan Mielec Sp. z o.o. 8 Kirchhoff Polska Sp. z o.o. 9 Bury Sp. z o.o. 10 Onduline Production Sp. z o.o. Kronospan Holdings Kirchhoff Gruppe Bury GmbH & Co. Onduline Austria Niemcy Niemcy Francja produkcja płyt wiórowych produkcja elementów karoserii samochodowych produkcja zestawów głośnomówiących dla tel. komórkowych oraz odbiorników GPS produkcja pokryć dachowych i elementów wykończeniowych 1998 mielecki 1999 mielecki 1994 mielecki 2000 mielecki 11 Kronoflooring Mielec Sp. z o.o. Kronospan Holdings Austria produkcja wyrobów drewnopochodnych 1997 mielecki

196 12 13 Hispano Suiza Polska Sp. z o.o. UTC CCS Manufacturing Polska Sp. z o.o. Groupe Safran (poprzez Hispano Suiza) United Technologies Corporation (poprzez UTC Fire & Security Luxembourg) Francja 14 Borgwarner Poland Sp. z o.o. BorgWarner USA 15 UTC Aerospace Systems (d. Goodrich Aerospace Poland 16 MTU Aero Engines Sp. z o.o. United Technologies Corporation (do VII 2012 Goodrich MTU Aero Engines produkcja komponentów do silników lotniczych 2003 USA Produkcja gaśnic 1995 USA (d Kanada) Niemcy produkcja turbosprężarek do silników wysokoprężnych samochodów produkcja komponentów lotniczych ropczyckosędziszowski ropczyckosędziszowski 2007 rzeszowski 2008 rzeszowski produkcja części silników lotniczych 2007 rzeszowski 17 Pratt & Whitney AeroPower Rzeszów (d. Hamilton Sundstrand Poland Sp. z o.o.) United Technologies Corporation (poprzez United Technologies Holdings) USA 18 RzeszówDis Sp. z o.o. Louis Denis Francja 19 Slavrur Sp. z o.o. Zeleziarne Podbrezova 68%; CPA Słowacja 20 Thoni Alutec Sp. z o.o. Lothar Thoni Niemcy 21 Uniwheels Production Poland Sp. z o.o. WH Wheels Holding Niemcy produkcja APU pomocniczych silników lotniczych, centrum usług serwisowych oraz inżynieryjne centrum badawczorozwojowe 2009 Rzeszów sprzedaż artykułów spożywczych i 2001 Rzeszów przemysłowych sprzedaż hurtowa wyrobów 1997 stalowowolski hutniczych Produkcja odlewów aluminiowych 1998 stalowowolski produkcja felg aluminiowych 2001 stalowowolski 22 Fenix Metals Sp. z o.o. Dan Engineering 52,8%; Stoop 21,0%; Wildshaw Dania odzysk cyny z odpadów hutniczych, elementów ocynkowanych i złomu sprzętu elektronicznego 2004 Tarnobrzeg Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów dostępnych na stronach: paiiz.gov.pl 66 oraz Jak wynika z zaprezentowanych danych, zdecydowana liczba największych firm zagranicznych w województwie to przedsiębiorstwa z sektora przemysłowego

197 Analiza inwestorów w kontekście poziomu technologii wskazuje, że województwo jest atrakcyjne dla firm zarówno z sektorów niskiej, jak i zaawansowanej techniki, co jest korzystne z punktu widzenia rozwoju regionalnego. Dużą aktywność widać w obszarze przemysłu średnio-wysokiej i wysokiej techniki (zwłaszcza przemyśle lotniczym), co wzmacnia i ogniskuje w regionie zasoby ukierunkowanego kapitału ludzkiego. Po 2007 r. na terenie województwa podkarpackiego miał miejsce trend wzrostowy w zakresie inwestycji w nowe przedsięwzięcia (greenfield), co świadczy o rosnącej atrakcyjności inwestycyjnej województwa. Ta forma inwestycji najlepiej świadczy o preferencjach inwestorów co do miejsca prowadzenia działalności. Najwięcej podmiotów dużych i średnich zlokalizowało się na terenie stref inwestycyjnych, w tym przede wszystkim tych objętych specjalną strefą ekonomiczną (najwięcej w Mielcu, Stalowej Woli i Tajęcinie). Potwierdza to dużą rolę zachęt inwestycyjnych w przyciąganiu inwestorów do obszarów pozametropolitalnych. Należy podkreślić, że czynnikiem atrakcyjności lokalizacji objętych SSE są nie tylko oferowane ulgi podatkowe, ale i wysoki poziom obsługi inwestorów oferowany przez zarządzające nimi instytucje, w tym także stopień przygotowania nieruchomości inwestycyjnych ZRÓŻNICOWANIE PRZESTRZENNE Mapa 14. Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego w województwie podkarpackim 2011 r. Największa liczba podmiotów z kapitałem zagranicznym zlokalizowana była w podregionie rzeszowskim (139 podmiotów w roku 2011 oraz 152 podmioty w roku 2012), następnie tarnobrzeskim (101 podmiotów w roku 2011 oraz 105 podmiotów w roku 2012) oraz przemyskim (rok podmioty, rok podmioty). Tym samym najmniej tych podmiotów było w podregionie krośnieńskim (65 w roku 2011 oraz 68 w 2012). Dane zaprezentowane na mapach dotyczą roku 2011 oraz 2012, ponieważ jedynie takie były dostępne w GUS w momencie sporządzania niniejszego raportu. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie 197

198 Mapa 15. Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego w województwie podkarpackim 2012 r. W omawianym zakresie nie zaszły w tych latach znaczące zmiany w liczbie podmiotów z kapitałem zagranicznym. Niekwestionowanym liderem był m. Rzeszów, który dwukrotnie przewyższał liczbą tych podmiotów powiat znajdujący się na drugiej pozycji tj. powiat mielecki. W Rzeszowie funkcjonują takie przedsiębiorstwa jak: Zelmer S.A. GK, ICN Polfa Rzeszów S.A., Zakład Metalurgiczny WSK Rzeszów Sp. z o.o. czy Pratt & Whitney AeroPower Rzeszów. Największy wzrost w zakresie liczby zagranicznych inwestorów odnotowało m. Przemyśl w roku 2011 było ich 33, natomiast w roku 2012 już 45. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Celnej w Warszawie Niżej przedstawione dane pokazują jednak, że pod względem kapitału zagranicznego przypadającego na 1 mieszkańca powiatu, liderem był powiat mielecki, gdzie wartość ta zarówno w roku 2011 wynosiła prawie 6 tyś. złotych, natomiast rok później wzrosła do prawie 6,8 tys. złotych. To tutaj swoje zakłady zlokalizowali tacy inwestorzy jak: Sikorsky Aircraft (Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o.)., R&R Ice Cream Deutschland (Zielona Budka Mielec Sp. z o.o.), Kronospan Holdings (Kronospan HPL Sp. z o.o.), Hispano Suiza (Hispano Suiza Polska Sp. z o.o.) czy Kirchoff Gruppe (Kirchoff Polska Sp. z o.o.). Na drugiej pozycji znalazł się powiat przeworski, w którym omawiana wartość przekraczała 3,5 tys. złotych. Wśród zagranicznych inwestorów działających na terenie powiatu, można wymienić Bauer Fruchtsaft (O.K. Owocowe Koncentraty Sp. z o.o.) czy Orient International (Axtone Sp. z o.o.). Lider w zakresie liczby podmiotów z kapitałem zagranicznym (m. Rzeszów), odnotował w roku 2011 wartość kapitału zagranicznego na 1 mieszkańca w wysokości prawie 2,5 tys. złotych, natomiast w roku ,8 tys. złotych. Tabela 50. Wielkość kapitału zagranicznego oraz kapitał zagraniczny na 1 mieszkańca w wieku produkcyjnym w latach (wybrane powiaty) kapitał zagraniczny kapitał zagraniczny na 1 mieszkańca w wieku produkcyjnym Powiat mln zł mln zł zł zł Powiat bieszczadzki 0,2 0, Powiat brzozowski b.d. 0,2 b.d

199 Powiat jasielski 41,9 98, Powiat jarosławski b.d. 37,8 b.d. 484 Powiat przemyski 0,8 b.d. 17 b.d. Powiat przeworski 190,1 183, Powiat m. Przemyśl 1,9 3, Powiat kolbuszowski 19,0 22, Powiat łańcucki 11,9 b.d. 241 b.d. Powiat rzeszowski 109,6 107, Powiat m. Rzeszów 293,7 337, Powiat dębicki 104,2 b.d b.d. Powiat mielecki 518,8 590, Powiat stalowowolski 50,6 152, Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z BDL (GUS) 8. OCENA DZIAŁAŃ PODEJMOWANYCH W WOJEWÓDZTWIE 8.1. DZIAŁANIA W ZAKRESIE WSPIERANIA EKSPORTU Działania podejmowane w celu wspierania działalności eksportowej oraz przedsiębiorczości w ogóle, podejmowane w województwie podkarpackim, polegają w dużej mierze na funkcjonowaniu instytucji otoczenia biznesu (IOB). Są to podmioty infrastruktury usługowej, które wspomagają prowadzenie działalności gospodarczej. Główne typy tych instytucji to: ośrodki przedsiębiorczości, których celem jest szeroka promocja i inkubacja przedsiębiorczości, dostarczanie usług wsparcia do małych firm i aktywizacja rozwoju regionów peryferyjnych lub dotkniętych kryzysem strukturalnym, ośrodki innowacji celem jest szeroka promocja i inkubacja innowacyjnej przedsiębiorczości transfer technologii i dostarczanie usług proinnowacyjnych, aktywizacja przedsiębiorczości akademickiej i współpracy nauki z biznesem, oraz instytucje finansowe, których celem jest ułatwienie dostępu do finansowania działalności nowo powstałych oraz małych firm bez historii kredytowej, dostarczanie usług finansowych dostosowanych do specyfiki innowacyjnych przedsięwzięć gospodarczych. 67 Najwięcej podkarpackich IOB funkcjonuje jako stowarzyszenia, ponad połowa instytucji mieści się w Rzeszowie. Zakres ich oferty usługowej jest bardzo szeroki. Najbardziej popularne są podstawowe usługi informacyjne i doradcze, związane z szeroko pojętą przedsiębiorczością i problemami z prowadzeniem działalności gospodarczej. Ważnym punktem w ofercie są również szkolenia oraz pomoc w pozyskiwaniu funduszy unijnych. Do instytucji oferujących bardziej kompleksowe wsparcie należą Agencje Rozwoju Regionalnego oraz Regionalne Izby Gospodarcze. W regionie funkcjonują również IOB, których oferta jest bardziej wyspecjalizowana, a grupa potencjalnych odbiorców zawężona do konkretnych branż. Są to instytucje skupiające swoją działalność wokół branży lotniczej, IT, energetycznej, itp Monitoruj.podkarpackie.pl 68 Badanie ewaluacyjne pn. Wpływ wsparcia RPO Województwa Podkarpackiego na lata na funkcjonowanie Instytucji Otoczenia Biznesu, Pracowania Badań i Doradztwa Re-Source, Poznań 2013 r. 199

200 Tu należy wspomnieć o działających na terenie województwa klastrach, których działalność z jednej strony może pozytywnie wpływać na wzrost eksportu (klastry skupiają przedsiębiorstwa w danej branży, które mogą dzielić się swoim doświadczeniem i współpracować przez co podnosić swoją konkurencyjność), jak i na zainteresowanie inwestorów zagranicznych działających w konkretnej branży. Te klastry to 69 : Grupa Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego "Dolina Lotnicza" Należy do najprężniej działających klastrów w Polsce. Skupia 80 przedsiębiorstw przemysłu lotniczego oraz otoczenia naukowo - badawczego. Główna siedziba jest w Rzeszowie, natomiast pozostałe przedsiębiorstwa pochodzą głównie z miast Bielsko-Biała, Mielec, Sędziszów Małopolski, Krosno, Świdnik. Dolina Lotnicza jest szansą Polski południowo-wschodniej na przekształcenie się w jeden z wiodących regionów lotniczych poprzez dostarczenie różnorodnych produktów i usług z zakresu przemysłu lotniczego. Już dziś klaster jest powszechnie rozpoznawalny, a w przyszłości może aspirować do bycia symbolem nie tylko polskiego lotnictwa, ale całego w Europie Środkowo- Wschodniej. Podkarpacki Klaster Energii Odnawialnej Skupia przedsiębiorców, rzeszowskie uczelnie, jednostki otoczenia biznesu oraz administracji. Działania prowadzone przez PKEO mają na celu stworzenie silnej i jednolitej reprezentacji interesów przedsiębiorców, inwestorów, jednostek badawczo rozwojowych i innych podmiotów działających na rzecz rozwoju ekoenergetyki opartej na odnawialnych źródłach energii. Na chwilę obecną klaster skupia 30 partnerów (19 przedsiębiorstw, 3 uczelnie wyższe, 4 jednostki administracyjne, 4 instytucje otoczenia biznesu). Wschodni Klaster Informatyczny Głównym celem klastra jest konsolidacja i współpraca przedsiębiorstw z branży. Klaster wspiera realizowanie wspólnych przedsięwzięć inwestycyjnych firm, biznesowe współdziałanie, wymianę doświadczeń, prowadzenie kampanii informacyjnych i promocyjnych. Wśród jego celów znajduje się wzrost konkurencyjności firm oraz rozszerzenie współpracy z uczelniami wyższymi i administracją. Stowarzyszenie KOM-CAST Celem jest urzeczywistnienie idei przedsiębiorstw odlewniczych z województw: świętokrzyskiego, podkarpackiego i lubelskiego w zakresie utworzenia klastra komponentów odlewniczych. KOM-CAST to 26 przedsiębiorstw, 20% udziału w polskim przemyśle odlewniczym, 30% udziałów w eksporcie odlewów, wykwalifikowanych pracowników, zaplecze naukowo - badawcze, m.in. Katedra Odlewnictwa i Spawalnictwa Politechniki Rzeszowskiej. Klaster Przetwórstwa Tworzyw Sztucznych POLIGEN Powstał z inicjatywy Politechniki Rzeszowskiej, przedsiębiorstwa MARMA Polskie Folie Sp. z o.o. oraz instytucji okołobiznesowej spółki INNpuls. Celem Klastra jest tworzenie efektywnego systemu innowacji wspierającego współpracę jego partnerów w zakresie szeroko pojętego wzrostu konkurencyjności, wdrażania innowacji produktowych, organizacyjnych czy procesowych, rozwoju zrównoważonych technologii oraz rozwoju kapitału ludzkiego. Klaster Spawalniczy KLASTAL Jest odpowiedzią na zapotrzebowanie przedsiębiorstw z branży spawalniczej, w obliczu rosnącej presji konkurencji, zmian zachodzących na rynku oraz potrzeb w zakresie poprawy konkurencyjności

201 oferowanych produktów i usług. Klaster powstał w obrębie uprzemysłowionego terenu miejskiego, skoncentrowanego wokół zakładów Huta Stalowa Wola S.A. W raporcie przygotowanym pod kierunkiem prof. SGH dr hab. H. Godlewskiej-Majkowskiej w Szkole Głównej Handlowej wymienia się następujące instytucje okołobiznesowe (z wyłączeniem instytucji naukowo-badawczych) działające w województwie podkarpackim, oddziałujące na rozwój gospodarczy regionu: 70 - izby gospodarcze: Podkarpacka Izba Gospodarcza w Krośnie, Izba Rolnicza Województwa Podkarpackiego, Regionalna Izba Gospodarcza w Sanoku, Regionalna Izba Gospodarcza w Stalowej Woli, Regionalna Izba Gospodarcza w Przemyślu, Tarnobrzeska Izba Przemysłowo-Handlowa, Izba Przemysłowo-Handlowa w Rzeszowie, Izba Rzemieślnicza w Rzeszowie; - stowarzyszenia (w tym centra biznesu): Podkarpacki Klub Biznesu w Rzeszowie, Centrum Promocji Biznesu w Rzeszowie, Centrum Wspierania Biznesu przy Stowarzyszeniu Promocji Przedsiębiorczości w Rzeszowie, Leżajskie Stowarzyszenie Rozwoju, - inkubatory przedsiębiorczości: Inkubator Technologiczny Podkarpackiego Parku Naukowo Technologicznego AEROPOLIS w Rzeszowie, Preinkubator Akademicki Podkarpackiego Parku Naukowo Technologicznego AEROPOLIS w Rzeszowie, Inkubator Przedsiębiorczości IN-MARR w Mielcu, Inkubator Technologiczny w Stalowej Woli, - Parki (technologiczne, naukowo-badawcze, przemysłowe): Podkarpacki Park Naukowo- Technologiczny AEROPOLIS w Rzeszowie, Stare Miasto Park w Leżajsku, Mielecki Park Przemysłowy, - ośrodki doradztwa (w tym: doradztwa personalnego, rolniczego): Podkarpacki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Boguchwale, Centrum Doradztwa Gospodarczego w Świlczy, - instytucje finansowe (fundusze poręczeniowe i gwarancyjne): Podkarpacki Fundusz Poręczeń Kredytowych Sp. z o.o. w Rzeszowie, - inne: Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A., Mielecka Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. Tarnobrzeska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A., Bieszczadzka Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. w Ustrzykach Dolnych, Agencja Rozwoju Regionalnego "Karpaty" S.A. w Krośnie, Agencja Rozwoju Regionalnego MARR S.A. w Mielcu, Przemyska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. Instytucją której działalność opiera się stricte na rozwoju działalności eksportu, jest Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów, które funkcjonuje w strukturach Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego. Placówka powstała w ramach projektu systemowego Ministra Gospodarki pn.: Sieć Centrów Obsługi Inwestorów i Eksporterów, realizowanego w ramach Poddziałania Wsparcie dla sieci centrów obsługi inwestorów i eksporterów Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, Ogólnym celem projektu, jest wzrost poziomu umiędzynarodowienia polskich firm, poprzez ułatwienie przedsiębiorcom, a także organizacjom zrzeszającym przedsiębiorców, dostępu do kompleksowych, wysokiej jakości i nieodpłatnych usług informacyjnych w zakresie niezbędnym do planowania, organizowania i realizacji eksportu i/lub inwestycji poza granicami Polski. COIE świadczy zatem przedsiębiorcom bezpłatne usługi o charakterze informacyjnym w zakresie prowadzenia działalności eksportowej (usługa pro-eksport) i inwestycyjnej poza granicami kraju (usługa pro-biz). Usługa pro-eksport obejmuje w szczególności: 70 Atrakcyjność inwestycyjna regionów województwo podkarpackie, Centrum Analiz Regionalnych i Lokalnych, Warszawa

202 identyfikację rynku dla danego typu produktu/usługi, wyszukiwanie w dostępnych zagranicznych bazach danych informacji na temat potencjalnych partnerów gospodarczych na wybranym rynku zagranicznym i inicjowanie kontaktów biznesowych między tymi przedsiębiorcami, pozyskiwanie i udostępnianie zainteresowanym przedsiębiorcom i grupom przedsiębiorstw informacji o rynkach zagranicznych, w postaci: raportów, analiz, badań rynkowych, opracowań sektorowo-problemowych, informacji o administracyjno-prawnych oraz finansowych aspektach prowadzenia działalności gospodarczej na rynkach zagranicznych, informowanie i rekomendowanie wykorzystania aktywnych instrumentów wsparcia eksportu, w obszarze: a) finansowym, b) usługowym, c) instytucjonalnym, ośrodków wsparcia eksporterów i inwestorów, tak w kraju jak i na rynkach zagranicznych, takich jak np.: agencje rządowe, placówki zagraniczne, izby gospodarcze, itp., przygotowywanie, organizację i obsługę misji gospodarczych z/do regionu. Usługa pro-biz z kolei, dedykowana jest inwestorom zagranicznym zainteresowanym inwestowaniem w Polsce. Obejmuje w szczególności: dostarczenie informacji gospodarczych o każdym regionie, takich jak: statystyczne informacje o potencjale gospodarczym regionu i bieżącej sytuacji gospodarczej, prawno-administracyjne informacje z zakresu prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce, informacje o instrumentach wsparcia rozwoju przedsiębiorczości, zachętach inwestycyjnych na poziomie regionu i kraju, informacje o dostępnych lokalizacjach inwestycyjnych, organizację, aktualizację i udostępnianie baz danych gromadzących ww. informacje, inicjowanie kontaktów pomiędzy przedsiębiorcami i podmiotami wspierającymi rozwój gospodarczy w regionie, właściwymi dla struktury potrzeb potencjalnego inwestora, promocję oferty inwestycyjnej poszczególnych gmin i powiatów z regionu, prowadzenie monitoringu napływu inwestycji do regionu, działania w formule follow-up w odniesieniu do klientów COIE. Z usługi pro-eksport skorzystać mogą wszyscy przedsiębiorcy/organizacje zrzeszające przedsiębiorców, mający siedzibę na terenie RP, a w przypadku osób fizycznych posiadający miejsce zamieszkania na terenie RP. Z COIE współpracują zagraniczne placówki Ministra Gospodarki WPHiI, których działalność została opisana we wcześniejszej części niniejszego raportu, a także Centrum Obsługi Inwestora, o którym informacje zawarto w podrozdziale kolejnym. COIE pełni funkcję jednostki skupiającej niezbędną wiedzę, zarówno w odniesieniu do świadczenia usług na rzecz eksportera, jak i inwestora zagranicznego. Z badań wynika, że sieć COIE częściowo wypełnia zdiagnozowaną w ramach przeprowadzonej analizy SWOT dla PO IG, lukę w zakresie systemowego wsparcia przedsiębiorstw na rynku zagranicznym 71. Częściowo, ze względu na pożądaną współpracę z innymi jednostkami, których cele działalności są zbieżne z celami COIE (aby 71 Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka , wersja z października 2007 r. 202

203 cele te realizować szybciej i skuteczniej) oraz ze względu na czas jaki jest potrzebny na pozyskanie niezbędnych kompetencji (co jest procesem długotrwałym, nawet najlepsi specjaliści uczą się i zdobywają potrzebną do pracy wiedzę przez wiele lat), a przede wszystkim zaufania odbiorców usługi informacyjnej i uświadomienia im istnienia Centrów i zakresu w jakim mogą udzielić im pomocy. Należy jednak zwrócić uwagę, że COIE działa w ramach ściśle wystandaryzowanych procedur wynikających z dokumentacji projektowej (dotyczy to zarówno zakresu świadczonych usług, jaki i sposobu ich realizacji, w tym współpracy z innymi instytucjami). Aktualnie nie można stwierdzić, czy i na jakiej zasadzie będzie funkcjonowało COIE po zakończeniu okresu trwałości przypisanego temu projektowi. Stąd warto już teraz rozważyć ideę stworzenia nadrzędnej instytucji prowadzącej kompleksową działalność na rzez wsparcia eksportu oraz pozyskiwania inwestorów w regionie, a także koordynującej działalność wspomnianych pozostałych instytucji. Bardziej szczegółowa rekomendacja została zamieszczona w rozdziale Wnioski i rekomendacje niniejszego raportu. Pozostając przy środkach unijnych, do instrumentów wsparcia eksportu na poziomie regionalnym należał Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata (RPO WP ), Działanie 1.4 Promocja gospodarcza i aktywizacja inwestycyjna regionu, schemat B Projekty pozainwestycyjne. Celem działania było zwiększenie atrakcyjności inwestycyjnej i wsparcie aktywności w zakresie współpracy międzyregionalnej i międzynarodowej. Beneficjenci mogli realizować projekty m.in. z zakresu organizacji i realizacji przedsięwzięć promocyjnych (w tym targów, imprez wystawienniczych lub udział w targach, misjach gospodarczych, wizytach studyjnych) oraz opracowania i realizacji kampanii promocyjnych oraz planów marketingowych. Wartość dofinansowania wynosiła 70% wydatków kwalifikowanych w przypadku projektów nieobjętych pomocą publiczną. Maksymalna kwota dofinansowania to zł. 72 W ramach ww. działania w województwie dofinansowano 182 projekty. Ich łączna wartość wyniosła ,60 zł, w tym wartość dofinansowania: ,62 zł. W poniższej tabeli przedstawiono ich rozkład przestrzenny oraz wartość dofinansowania. Tabela 51. Liczba oraz wartość projektów zrealizowanych w ramach Działania 1.4 RPO WP Powiat Liczba projektów Wartość projektów (zł) Wartość dofinansowania (zł) bieszczadzki brzozowski , ,04 dębicki , ,54 jarosławski , ,23 jasielski , ,36 kolbuszowski , ,16 m. Krosno , ,48 krośnieński , ,58 leski , ,02 leżajski , ,59 lubaczowski , ,30 łańcucki , ,47 72 Informator o instrumentach wsparcia eksportu na poziomie regionalnym, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2011 r. 203

204 mielecki , ,90 niżański , ,91 przemyski , ,79 m. Przemyśl , ,11 przeworski , ,41 ropczycko-sędziszowski rzeszowski , ,15 m. Rzeszów , ,31 sanocki , ,26 stalowowolski , ,16 strzyżowski , ,98 m. Tarnobrzeg , ,95 tarnobrzeski , ,95 SUMA , ,65 Źródło: opracowanie własne na podstawie Ponad połowa związana była z organizacją/uczestnictwem w targach, wystawach i podobnych imprezach. Z opracowań tematycznych wynika, że dofinansowanie udziału w targach i misjach gospodarczych jest jedną z pożądanych przez przedsiębiorców form wsparcia. Projekty najczęściej realizowane były przez przedsiębiorstwa, dużo rzadziej przez samorządy gminne i powiatowe. Warto zwrócić uwagę, że np. w powiecie m. Krosno, gdzie realizowanych było 11 projektów, w przypadku siedmiu beneficjentem była ta sama firma (tu akurat Feniks Sp. z o.o.). Podobnie było w przypadku powiatu brzozowskiego (w sumie 6 projektów, z czego 4 zrealizowane przez Zakład Gabro Waldemar Irzyk) oraz strzyżowskiego (w sumie 4 projekty, z czego 3 realizowane przez Cukierniczą Spółdzielnię Roksana ). Innym instrumentem wspierającym bezpośrednio m.in. województwo podkarpackie, jest Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej na lata W jego ramach finansowane są przede wszystkim inwestycje w zakresie infrastruktury wspierającej działalność naukową i badawczą oraz zakładające modernizację miejskich lub regionalnych systemów komunikacyjnych, a także realizowane są przedsięwzięcia zwiększające atrakcyjność inwestycyjną i turystyczną tego obszaru. 73 Projekty związane ze wsparciem przedsiębiorczości, w tym eksportu oraz promocją regionu, realizowane są w ramach Działania I.4 Promocja i współpraca. Na moment opracowania niniejszego raportu, w województwie dofinansowano 38 projektów, jednak żaden z nich nie był przypisany tylko do województwa podkarpackiego. Nie oznacza to, że podkarpackie w ogóle nie uczestniczyło w tych działaniach. Jako jedno z pięciu województw Polski Wschodniej zostało objęte projektem realizowanym przez PAIiZ, pn. Program Promocji Gospodarczej Polski Wschodniej (wartość projektu: złotych), którego celem jest m.in. zwiększenie napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do makroregionu, zainteresowanie polskich firm inwestycjami w Polsce Wschodniej oraz pobudzenie eksportu produktów oraz usług z Polski Wschodniej. Projekt realizowany jest w latach

205 Inne projekty które objęły województwo, związane były przede wszystkim ze wsparciem przedsiębiorców danych branż, poprzez tworzeniem klastrów, np.: Rozwój klastra informatycznego firm wschodniej Polski (beneficjent: Stowarzyszenie Informatyka Podkarpacka; wartość projektu: złotych), Świętokrzysko - Podkarpacki Klaster Energetyczny (beneficjent: Świętokrzyskie Centrum Innowacji i Transferu Technologii Sp. z o.o.; wartość projektu: złotych). Województwo podkarpackie ma również możliwość skorzystania z pomocy finansowej w ramach Funduszu Promocji Lokalnego Eksportu, który dostępny jest w ramach projektu pn. Alpejsko- Karpacki Most Współpracy (realizacja w latach ). Ideą projektu jest wsparcie lokalnych przedsiębiorców, promocja podkarpackich produktów regionalnych, tradycyjnych i ekologicznych oraz umożliwianie nawiązywania międzynarodowych kontaktów i współpracy. Projekt realizowany jest w ramach Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy, będącego bezzwrotnym programem pomocowym skierowanym do nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej, ustanowionym przez Rząd Konfederacji Szwajcarskiej. Celem samego funduszu jest aktywizacja procesów gospodarczych związanych z międzynarodową wymianą gospodarczą (eksportem) podmiotów działających na obszarze województwa podkarpackiego. Skierowany jest do osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą, mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Projekty kwalifikujące się do wsparcia to np.: udział w zagranicznych imprezach targowo-wystawienniczych w charakterze wystawcy; wyszukiwanie i dobór partnerów na rynkach docelowych; uzyskiwanie niezbędnych dokumentów uprawniających do wprowadzenia produktów lub usług na wybrane rynki docelowe; doradztwo w zakresie strategii finansowania przedsięwzięć eksportowych i działalności eksportowej; organizacja konferencji i spotkań informacyjnych w kraju i za granicą, opracowanie strategii wprowadzenia nowych produktów na rynki docelowe. Minimalna kwota dofinansowania to zł, zaś maksymalna zł. Biorąc pod uwagę dostępne instrumenty wsparcia oraz potrzeby eksporterów, na temat których informacje można znaleźć w opracowaniach tematycznych, należy stwierdzić, że zakres oferowanego wsparcia odpowiada zgłaszanym potrzebom. Otóż do najbardziej poszukiwanych przez przedsiębiorców usług należą: wsparcie w zakresie pozyskiwania zewnętrznego finansowania, specjalistyczne doradztwo i szkolenia, bezpośrednie wsparcie finansowe. Coraz mniejszym zainteresowaniem ze strony przedsiębiorców cieszą się przede wszystkim usługi informacyjne, doradcze i szkoleniowe o charakterze podstawowym. Zmiany w ofercie usługowej dokonywane są na bieżąco w zależności od zmieniającej się sytuacji i potrzeb przedsiębiorców. 74 Podobne wnioski płyną z Analizy potencjału eksportowego województwa podkarpackiego z roku , wg której potrzeby przedsiębiorców to głównie: 74 Badanie ewaluacyjne pn. Wpływ wsparcia RPO Województwa Podkarpackiego na lata na funkcjonowanie Instytucji Otoczenia Biznesu, Pracowania Badań i Doradztwa Re-Source, Poznań 2013 r. 205

206 doradztwo w zakresie dostępnych środków publicznych, informacje nt. finansowania działań przedsiębiorców przy pomocy instrumentów zwrotnych, doradztwo w zakresie obsługi finansowo-ubezpieczeniowej, szkolenia dla przedsiębiorców; wspieranie i tworzenie regionalnej infrastruktury B+R oraz pośredniczenie w kontaktach na linii uczelnie wyższe biznes, organizacja przedsięwzięć promocyjnych i wspierających eksport (seminaria, konferencje, zbiorowe pokazy, prezentacja wyrobów), doradztwo, usługi eksperckie i specjalistyczne, lobbing gospodarczy, pomoc w pozyskiwaniu klientów i poszukiwania rynków zbytu, doradztwo w zakresie promocji i reklamy, pomoc we wdrażaniu projektów i technologii oraz wsparcie naukowo-badawcze, informacyjne, itp. Ważną kategorią wsparcia są zatem wszelkie instrumenty marketingowe i promocyjne firm z regionu, a tych, jak wykazano wcześniej, nie brakuje. Oczekiwane formy wsparcia o charakterze promocyjnym to głównie: dofinansowanie udziału przedsiębiorców w zagranicznych targach, wystawach i misjach gospodarczych, wsparcie w zakresie promocji firm lub usług poza granicami Polski, kampanie promujące region i lokalne marki na zagranicznych rynkach, wsparcie branżowych projektów promocyjnych dotyczących eksportu; dotacje dla przedsiębiorców na dofinansowanie kosztów uzyskania certyfikatu wyrobu wymaganego na rynkach zagranicznych, działalność promocyjna wydziałów promocji handlu i inwestycji (WPHiI), ambasad i konsulatów polskich za granicą, działalność regionalnych ośrodków rozwoju i promocji eksportu, publiczne portale internetowe dla eksporterów. Coraz większe zapotrzebowanie jest na wsparcie wysoce specjalistyczne, np. dotyczące wejścia z produktem na rynek zagraniczny i jego pozycjonowania, pozyskiwania certyfikatów, atestów, licencji warunkujących dostęp do zagranicznych rynków, czy też badanie rynków zagranicznych, w tym pomoc w zakresie wyboru rynków docelowych. Eksporterzy oczekują ułatwień w dostępie do informacji np. tworzone bazy informacji gospodarczej, bazy danych o dostępnych obiektach inwestycyjnych oraz rozwoju regionalnych systemów obsługi inwestora. Jest to jeden z elementów o którym wspomniano wcześniej tzn., że problemu w nieprzygotowaniu podkarpackich przedsiębiorców do prowadzenia działalności eksportowej, nie należy upatrywać w braku źródeł 75 Analiza potencjału eksportowego województwa podkarpackiego ze szczególnym uwzględnieniem potencjału eksportowego firm z sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, Raport opracowany w ramach projektu systemowego Ministra Gospodarki Sieć Centrów Obsługi Inwestorów i Eksporterów (COIE), finansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Poddziałanie Wsparcie dla sieci Centrów Obsługi Inwestorów i Eksporterów Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka na lata

207 potrzebnych informacji, lecz w niewiedzy przedsiębiorców co do możliwości ich pozyskania. Wskazują na to wypowiedzi niektórych respondentów badania SSI, którzy wskazywali np. na potrzebę utworzenia przy Urzędzie Marszałkowskim specjalnej komórki, dedykowanej wsparciu firm planujących rozpoczęcie działalności eksportowej. Świadczy to o zbyt małej świadomości przedsiębiorców, co do funkcjonowania takich placówek jak COIE. Wnioski dotyczące potrzeb eksporterów potwierdzają również wyniki wspomnianego badania SSI. Przedsiębiorcy zapytani o działania jakie powinny być podejmowane w celu zwiększenia działalności eksportowej wymieniali przede wszystkim: pomoc w nawiązywaniu kontaktów handlowych, promocję regionu i jego produktów, organizację targów, zarówno wyjazdowych jak i zapraszanie zagranicznych przedsiębiorców do regionu, zwiększenie dostępności wsparcia finansowego z UE i informowanie o możliwości ubiegania się o te środki, udostępnianie informacji na temat potencjalnych partnerów oraz rynkach zagranicznych. Poza wyżej wymienionymi, często pojawiały się wypowiedzi wskazujące na konieczność podwyższenia stopnia skomunikowania województwa z innymi regionami Polski oraz innymi krajami: Przede wszystkim poprawa komunikacji, dobre drogi kołowe, kolejowe. Lotnisko ma za mało połączeń do głównych ośrodków przemysłowych Niemcy (Kolonia, Dusseldorf, Dortmund - nie ma połączeń), do Francji również nie ma połączeń. Tym bardziej, że w Rzeszowie jest wiele zachodnich koncernów przy lotnisku. [badanie SSI, przedsiębiorca] Przedsiębiorcy zdają sobie jednak sprawę, że wejście na międzynarodowe rynki może wiązać się z koniecznością unowocześnienia systemu produkcji tak, aby sprostać oczekiwaniom klienta zagranicznego i również w tym kierunku, powinny być kierowane środki finansowe: Wiele przedsiębiorstw poszukuje wsparcia finansowego ponieważ nowe technologie, wyposażenie firm przyciąga klienta. Trzeba zainwestować w dobry sprzęt, wysokie technologie ( ). [badanie SSI, przedsiębiorca] Pomimo wszystkich wyżej wymienionych działań i instrumentów, brak jest spójnej regionalnej koncepcję promocji eksportu. Wnioski takie płyną z dokumentów regionalnych, 76 jak i opinii niektórych respondentów wywiadów zrealizowanych na potrzeby niniejszego raportu. 76 Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata , (PROJEKT z dnia r.), Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego w Rzeszowie 207

208 8.2. DZIAŁANIA W ZAKRESIE PODNOSZENIA ATRAKCYJNOŚCI INWESTYCYJNEJ Podnoszenie atrakcyjności inwestycyjnej województwa podkarpackiego przebiega wielotorowo, jednak region ten nadal pozostaje na niskiej pozycji w porównaniu do reszty kraju, choć na tle Polski Wschodniej prezentuje się najkorzystniej. Szerokie spektrum instrumentów przyciągających inwestycje, także zagraniczne, jest tworzenie parków przemysłowych i technologicznych, w których dzięki zgromadzeniu firm z jednej branży oraz wspierających je placówek badawczo-naukowych, możliwy jest ich szybki rozwój. Parki te powstają przy współudziale władz samorządowych dla zapewnienia preferencyjnych warunków prowadzenia działalności gospodarczej, w szczególności dla małych i średnich przedsiębiorstw. Dostępnością ofert inwestycyjnych w województwie podkarpackim administruje, podobnie jak w innych regionach, Centrum Obsługi Inwestorów. Aktywność COI mierzona liczbą obsługiwanych zapytań inwestorów w analizowanym okresie wyglądała następująco: 77 Rok , w tym: 3 zapytania dot. projektów przesłanych przez PAIiIZ do wspólnej obsługi, 16 zapytań inwestorów zagranicznych, organizacja 1 misji inwestorów zagranicznych do woj. podkarpackiego; Rok , w tym: 5 zapytań dot. projektów przesłanych przez PAIiIZ do wspólnej obsługi, 18 zapytań inwestorów zagranicznych; Rok , w tym: 5 zapytań dot. projektów przesłanych przez PAIiIZ do wspólnej obsługi, 22 zapytania inwestorów zagranicznych, 17 zapytań inwestorów polskich, 1 zagraniczna misja przyjazdowa (kontakty z przedsiębiorcami polskimi); Rok , w tym: 6 zapytań dot. projektów przesłanych przez PAIiIZ do wspólnej obsługi, 15 zapytań inwestorów zagranicznych, 11 zapytań inwestorów polskich, 1 firma konsultingowa dla zagranicznego inwestora, 7 zapytań dot. badania jakości; Rok 2014 (do 17 marca) 6, w tym: 1 zapytanie dot. projektu przesłanego przez PAIiIZ do wspólnej obsługi 3 zapytania inwestorów zagranicznych, 1 zapytanie inwestora polskiego, współorganizacja 1 misji przyjazdowej inwestorów zagranicznych do województwa. Podstawowy zakres usług Centrum Obsługi Inwestora przy Rzeszowskiej Agencji Rozwoju Regionalnego zawiera: 77 Analiza dotycząca oferty inwestycyjnej Makroregionu Polski Wschodniej w ramach projektu Tworzenie i Rozwój Sieci Współpracy Centrów Obsługi Inwestora, Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych, Warszawa 2014 r. 208

209 prowadzenie bazy danych o terenach i obiektach inwestycyjnych; przygotowywanie kompleksowej informacji dla inwestorów pomoc w wyborze właściwego miejsca na inwestycje; organizację misji gospodarczych aktywna promocja gospodarcza regionu; organizację udziału w targach krajowych i międzynarodowych pomoc w nawiązywaniu kontaktów; przygotowywanie indywidualnych prezentacji; monitorowanie stanu inwestycji w regionie dostarczanie pełnej i aktualnej informacji o inwestycjach zewnętrznych w województwie; doradztwo dla inwestorów uczestnictwo w organizowaniu nowych firm i wspieranie rozwoju istniejących; dystrybucję materiałów promocyjnych. Na dzień 17 marca 2014 r. w bazie ofert inwestycyjnych Centrum Obsługi Inwestora województwa podkarpackiego znajdowały się 333 oferty (w tym 284 oferty typu greenfield oraz 49 ofert typu brownfield). Pracownicy COI dysponują specjalistyczną wiedzą z zakresu aktualnych ofert inwestycyjnych, świadczą usługi doradcze, obejmujące pomoc w wyborze miejsca inwestycji, w doborze regionalnego partnera i wykonawców usług towarzyszących przedsięwzięciu oraz doradztwo przy realizacji konkretnych projektów inwestycyjnych. W przypadku zainteresowania potencjalnego inwestora terenem Podkarpacia COI przygotowuje dla niego prospekt informacyjny, zawierający ogólne informacje o województwie podkarpackim oraz dane demograficzne i informacje o aktualnej sytuacji na rynku pracy, a także inne dane wynikające z potrzeb zainteresowanego. Centrum organizuje także misje gospodarcze, których celem jest nawiązywanie kontaktów pomiędzy inwestorami a lokalnymi samorządami i przedsiębiorcami. COI nie posiada systemowego wsparcia działań eksportowych, dlatego ściśle współpracuje z wcześniej omówionym Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów, którego zakres kompetencji stanowi uzupełnienie dla usług COI. Jednym ze wspólnie realizowanych projektów jest ogólnopolski konkurs Grunt na medal (VI edycja w 2014 r.), który powstał z inicjatywy Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A. Celem tej inicjatywy jest wybór najlepszych terenów inwestycyjnych zlokalizowanych w poszczególnych województwach oraz promowanie ich wśród inwestorów krajowych i zagranicznych. Najlepsze zgłoszone tereny są w pierwszej kolejność rekomendowane przez PAIiIZ S.A. inwestorom zagranicznym planującym rozpoczęcie lub rozszerzenie działalności gospodarczej w Polsce. Wspomniany PAIiIZ jest agencją promocji inwestycji mającą na celu promocję Polski na świecie, ze szczególnym uwzględnieniem promocji polskiej gospodarki oraz napływu zagranicznych inwestycji do Polski. Oferuje bezpłatne usługi obejmujące, m.in. pomoc w wyborze lokalizacji inwestycji w Polsce, organizację wizyt inwestorów w potencjalnych lokalizacjach, identyfikację dostawców oraz kontrahentów, opiekę poinwestycyjną dla inwestorów (wsparcie reinwestycji firm w Polsce). Pomimo tych działań dostępne w literaturze analizy klasyfikują region znacznie poniżej średniej. Badania zaprezentowane w przytoczonej już Analizie dotyczącej oferty inwestycyjnej przeprowadzone w makroregionie Polski Wschodniej z wykorzystaniem metody mystery shopping plasują Rzeszów na ostatnim miejscu w makroregionie. 209

210 Pomimo słabej infrastruktury drogowej i kolejowej oraz niewielkiego rynku zbytu, koszty pracy w województwie podkarpackim pozostają relatywnie niskie, co jest ważnym argumentem przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnej. Ponadto podkarpackie postrzegane jest jako najbezpieczniejszy obszar w kraju (co potwierdzają wcześniej przedstawione wyniki badań). Najwyższe noty w ocenie atrakcyjności mają dwa podregiony tarnobrzeski i rzeszowski (co pokrywa się z wcześniej przedstawionymi wynikami obliczeń wskaźnika syntetycznego). Ważnymi atutami regionu jest działalność parków technologicznych i Specjalnych Stref Ekonomicznych, konkurencyjne ceny gruntów oraz obecność wykwalifikowanej kadry, jako wynik przemysłowej tradycji. 78 W ramach instrumentów ukierunkowanych proinwestycyjnie województwo podkarpackie jako jedno z pięciu województw uczestniczy we wcześniej opisanych działaniach Programu Promocji Gospodarczej Polski Wschodniej (PPGWP) realizowanych w ramach PO RPW 79. PPGWP to kompleksowy program promocji gospodarczej, którego realizacja przypada na lata , a za jego bezpośrednie wdrażanie odpowiada Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych. Założone do realizacji cele, związane z inwestycjami zagranicznymi, obejmują przede wszystkim wzrost zainteresowania ofertą inwestycyjną Polski Wschodniej oraz zwiększenie napływu inwestycji zagranicznych do makroregionu. Środkiem do osiągnięcia zakładanych celów jest promocja bezpośrednia oraz szeroko zakrojona kampania wizerunkowa. Pierwszy instrument przejawia się m.in. w misjach wyjazdowych i przyjazdowych, targach, wystawach oraz wizytach studyjnych, skierowanych do podmiotów funkcjonujących na obszarze Polski Wschodniej. Drugi instrument ukierunkowany jest na zmianę negatywnych stereotypów odnoszących się do regionów PW oraz zaprezentowanie tego obszaru, jako dobrej lokalizacji dla inwestycji. Program Promocji Gospodarczej Polski Wschodniej ma być realizowany w drodze długoterminowych i spójnych działań komunikacyjnych, prowadzących do systematycznego wzrostu konkurencyjności gospodarczej i atrakcyjności makroregionu, tj.: firm, produktów, usług, kapitału, miast, miejsc. Rynki, na których prowadzone są działania w ramach projektu obejmują: państwa Unii Europejskiej (głównie Wielka Brytania, Niemcy, Francja), Stany Zjednoczone, Rosja, Chiny, Korea Płd., Indie. Natomiast do priorytetowych należą sektory: spożywczy, drzewny i meblarski, chemiczny, maszynowy, odnawialne źródła energii (OZE), Business Process Outsourcing (BPO), jachtowy, lotniczy, turystyka biznesowa, budowlany, logistyczny i odzieżowy. Na terenie województwa podkarpackiego funkcjonują 2 specjalne strefy ekonomiczne: Specjalna Strefa Ekonomiczna Euro Park Mielec Łączny obszar SSE EURO-PARK MIELEC wynosi 1 299,39 ha, zlokalizowana jest na terenie 4 województw: 78 Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata , (PROJEKT z dnia r.), Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego w Rzeszowie 79 Raport z badania ewaluacyjnego Ocena pierwszych efektów projektów z działania I.4.1 i I.4.2 PO RPW związanych z pozyskaniem inwestorów do Polski Wschodniej, Warszawa 2013 r. 210

211 Podkarpackie: Mielec Kolbuszowa Rzeszów Leżajsk Lubaczów Jarosław Sanok Krosno Dębica Lubelskie: Radzyń Podlaski Lubartów Lublin Zamość Zachodniopomorskie: Szczecin Małopolskie: Gorlice Ropczyce Największe firmy działające w Specjalnej Strefie Ekonomicznej EURO-PARK MIELEC to m.in. Kronospan Mielec Sp. z o.o., BRW Sp. z o.o., Kirchhoff Polska Sp. z o.o., Lear Corporation Poland Sp. z o.o., Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o., Firma Oponiarska Dębica S.A., Goodrich Aerospace Poland Sp. z o.o., MTU Aero Engines Poland Sp. z o.o., BorgWarner Turbo System Poland Sp. z o.o., Ball Packaging Europe Lublin Sp. z o.o. Tarnobrzeska Specjalna Strefa Ekonomiczna EURO-PARK WISŁOSAN Powierzchnia Strefy ogółem to ha, posiada 20 podstref i zlokalizowana jest na terenie 6 województw: Podkarpackie: Lubelskie: Mazowieckie: Jasło Przemyśl Orły Nowa Dęba Stalowa Wola Tarnobrzeg Dolnośląskie: Łuków Ryki Kraśnik Janów Lubelski Horodło Tomaszów Lubelski Świętokrzyskie: Przasnysz Wyszków Węgrów Siedlce Piława Ostrów Mazowiecki Pionki Wrocław Kobierzyce Staszów Podlaskie: Radom Poniatowa Łapy Nowe Miasto nad Pilicą Firmy działające w Strefie to m.in.: Zakłady Chemiczne ANSER-TARNOBRZEG Sp. z o.o., Zakład Mechaniczny "SIARKOPOL" Sp. z o.o., Alumetal Gorzyce Sp. z o.o., HSW Zakład Zespołów Napędowych Sp. z o.o., BALTIC WOOD S.A., Nowy Styl Sp. z o.o. Z kolei dla inwestorów chcących podjąć działalność gospodarczą na terenie któregokolwiek z Parków znajdujących się w województwie, korzystne mogą okazać się m.in.: 80 możliwość skorzystania z pomocy publicznej w formie zwolnień z podatku dochodowego (do 70%); dostęp do wielu terenowych urzędów administracji państwowej i samorządowej; atrakcyjne położenie geograficzne w sąsiedztwie granicy z Ukrainą i Słowacją; 80 Inwestorzy zagraniczni 211

212 niskie koszty pracy i wysoka stopa bezrobocia; dobrze rozwinięta sieć komunikacyjna; ulokowanie niedaleko międzynarodowego portu lotniczego; możliwość współpracy z innymi firmami prowadzącymi działalność na terenach poszczególnych Parków. Biorąc pod uwagę powyższe informacje, podobnie jak w przypadku eksportu, można stwierdzić, że Podkarpackie dysponuje dość dużym wachlarzem instrumentów mogących przyczyniać się do wzrostu atrakcyjności inwestycyjnej. Inną kwestią jest sposób skoordynowania tych działań, tak aby były one jak najbardziej efektywne. Jest to kwestia trudniejsza niż w przypadku eksportu, ponieważ potrzeby zgłaszane przez eksporterów, mogą zostać zaspokojone dzięki instrumentom będącym w dyspozycji odpowiednich komórek i jednostek regionalnych. Nieco inaczej jest w przypadku inwestorów: Chcąc zwiększyć atrakcyjność inwestycyjną PW, a tym samym skuteczność działań promocyjnych, niewątpliwie należałoby przede wszystkim rozbudować infrastrukturę w tym drogową, kolejową oraz zwiększyć dostęp do lotnisk, wymienić linie energetyczne napowietrzne. ( ) zmiany te są niezależne od realizacji PPGPW [Program Promocji Gospodarczej Polski Wschodniej] i patrząc z globalnego punktu widzenia, z pewnością miałyby pozytywny wpływ na przyciągnięcie inwestorów do Polski jako takiej. Wymagają one jednak podjęcia odpowiednich kroków na polu legislacyjnym, a nie programowym. 81 Podobne wnioski co do najpilniejszych potrzeb województwa w kontekście podnoszenia atrakcyjności inwestycyjnej płyną z badań przeprowadzonych na potrzeby niniejszego badania. Poza poprawą infrastruktury transportowej (co było wskazywane najczęściej przez respondentów), padały takie pomysły i propozycje jak: dostosowanie szkolnictwa do potrzeb inwestorów, uczestnictwo w zagranicznych imprezach, na których promować można województwo, wsparcie istniejących oraz dopiero tworzących się klastrów branżowych, intensywniejsze działania promocyjne, rozbudowa infrastruktury B+R, działania skierowane na podnoszenie ogólnej jakości życia co miałoby zapobiec odpływowi młodych ludzi, uruchomienie lotów CARGO, utworzenie jednej spójnej wizji promocji województwa, począwszy od zdefiniowania specjalizacji regionalnych, jego atutów, produktów, przez ustalenie sposobu i jednostek odpowiedzialnych za prowadzenie działań promocyjnych, po zidentyfikowanie odbiorców tych działań, umożliwianie wymiany doświadczeń pomiędzy województwami w zakresie przyciągania inwestorów. 81 Raport z badania ewaluacyjnego Ocena pierwszych efektów projektów z działania I.4.1 i I.4.2 PO RPW związanych z pozyskaniem inwestorów do Polski Wschodniej, Warszawa 2013 r. 212

213 Podsumowując dostępne instrumenty oraz działania skierowane na rozwój eksportu oraz podnoszenie atrakcyjności inwestycyjnej województwa, wyszczególnić należy: W zakresie wspierania eksportu: W zakresie podnoszenia atrakcyjności inwestycyjnej i napływu BIZ: działalność Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów działalność doradczo-szkoleniowa instytucji otoczenia biznesu funkcjonowanie specjalistycznych klastrów branżowych funkcjonowanie specjalnych stref ekonomicznych oraz parków technologicznych działalność Centrum Obsługi Inwestora Możliwość współpracy z PAIiIZ możliwość korzystania ze środków unijnych dostępnych w ramach RPO WP możliwość korzystania ze środków unijnych dostępnych w ramach programów dedykowanych Polsce Wschodniej możliwość współpracy z WPHiI 9. PODSUMOWANIE WRAZ Z ANALIZĄ SWOT Opracowując analizę SWOT oparto się zarówno na danych zastanych (np. Strategia Rozwoju Województwa - Podkarpackie 2020, analizy tematyczne) jak i danych pozyskanych w toku badań terenowych. Wskazując słabe i mocne strony województwa, skoncentrowano się na czynnikach mogących determinować rozwój eksportu oraz wpływać na atrakcyjność inwestycyjną województwa. To samo dotyczy szans oraz zagrożeń zewnętrznych. MOCNE STRONY SŁABE STRONY wyższa od krajowej dynamika wzrostu eksportu w latach słaba pozycja w województwa w generowaniu krajowej wymiany handlowej z zagranicą pozycja lidera Polski Wschodniej pod względem wartości i udziału eksportu oraz eksportu per capita dodatnie saldo handlu zagranicznego duży udział handlu wewnątrzgałęziowego w niektórych grupach towarowych niższa niż średnia krajowa wartość eksportu per capita relatywnie wysoki udział podmiotów zajmujących się wymianą zagraniczną w ogólnej liczbie podmiotów gospodarczych koncentracja działalności eksportowej w konkretnych obszarach województwa niski indeks konkurencyjności regionalnej wysoki udział w generowaniu krajowego eksportu do USA słaba pozycja BIZ województwa w porównaniu z resztą kraju fakt ulokowania na terenie województwa brak wykorzystania wewnętrznego potencjału 213

214 inwestycji przez światowych liderów branży lotniczej, oponiarskiej i maszynowej struktura inwestycji zagranicznych wskazująca na atrakcyjność województwa zarówno dla sektorów o niskiej, jak i wysokiej technologii niższe niż w innych regionach kraju koszty pracy funkcjonowanie specjalistycznych klastrów branżowych, w tym wizytówki województwa Doliny Lotniczej koncentracja krajowego przemysłu lotniczego silnie rozwijający się sektor IT/ICT oraz przetwórstwo rolno-spożywcze obszarów wiejskich, rozdrobnione rolnictwo koncentracja czynników innowacyjnych w Rzeszowie i Mielcu peryferyjne położenie województwa niedostateczna i niska jakość sieci komunikacyjnej drogowej i kolejowej (brak obwodnic miast, dróg szybkiego ruchu, autostrady) brak propagowania, promocji i informowania potencjalnych nabywców artykułów rolnospożywczych ze Słowacji i Ukrainy o ofercie handlowej województwa podkarpackiego wysokie nakłady na działalność badawczorozwojową w sektorze przedsiębiorstw niższy poziom rozwoju w gospodarczego województwa w relacji do średniej krajowej duże połacie lasów czynią województwo istotnym dostawcą drewna możliwość zwiększenia niezależności energetycznej województwa podkarpackiego w oparciu o własne zasoby gazu ziemnego oraz istniejący potencjał do wytwarzania energii z alternatywnych, w tym odnawialnych, źródeł energii niski i wewnętrznie zróżnicowany poziom rozwoju gospodarczego poszczególnych podregionów NUTS 3 brak w województwie centrum logistycznodystrybucyjnego o odpowiedniej skali oraz niedostateczny poziom wykorzystania międzynarodowego lotniska w transporcie towarowym funkcjonowanie specjalnych stref ekonomicznych, parków przemysłowych i technologicznych duży potencjał rolnictwa ekologicznego dostępność wysoko wyszkolonych kadr zarządzających i technicznych zwłaszcza w przemyśle lotniczym, elektromaszynowym, chemicznym wysoki stan czystości, bogactwo i zróżnicowanie środowiska przyrodniczego, kulturowego, historycznego sprzyjające rozwojowi usług turystycznych brak bezpośredniego połączenia drogowego i kolejowego z Warszawą brak wsparcia dla inwestycji w powiatach przygranicznych woj. podkarpackiego, mających na celu powstanie nowych i nowoczesnych centrów logistycznych pełniących funkcje usługowe dla transportu międzynarodowego oraz dystrybucji towarów na rynki wschodnich i południowych sąsiadów brak przygotowania przedsiębiorstw sektora MSP do prowadzania sprzedaży zagranicznej międzynarodowy port lotniczy przez województwo biegnie najdłuższa linia szerokotorowa w Polsce umożliwiająca rozwijanie współpracy gospodarczej między Polską i Ukrainą stosunkowo szybki wzrost liczby podmiotów gospodarczych podkarpacki fragment autostrady A4 (jeszcze niewybudowanej) jest częścią biegnącej z Europy Zachodniej na Ukrainę trasy, leżącej w Trzecim Transeuropejskim Korytarzu Transportowym SZANSE ZAGROŻENIA 214

215 możliwość współfinansowania inwestycji infrastrukturalnych ze środków Unii Europejskiej możliwość współfinansowania działań promocyjnych i wspierających eksport w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej możliwość korzystania z innych źródeł finansowania (np. Szwajcarsko-Polski Program Współpracy) popyt na ekologiczne i tradycyjne produkty żywnościowe w Polsce i za granicą oczekiwane zakończenie budowy autostrady A4 przygraniczne położenie województwa potencjalne rynki zbytu na Słowacji i Ukrainie napływ inwestycji zagranicznych do województwa, a wraz z nimi nowych technologii koncentracja polskiego przemysłu lotniczego potencjał B+R podkarpackich uczelni objęcie województwa projektem pn. Sieć Szerokopasmowa Polski Wschodniej silne tradycje rolnicze oraz relatywnie dużych udział terenów wiejskich w województwie możliwość rozwoju zielonej energetyki wzrost zainteresowania lokowaniem inwestycji w istniejących strefach ekonomicznych i parkach technologicznych i przemysłowych rozwój międzynarodowego ruchu turystycznego rosnąca rola portu lotniczego słabe skomunikowanie województwa z resztą kraju spowolnienie inwestycji mających poprawić dostępność komunikacyjną województwa aktualna, niepokojąca sytuacja polityczna na Ukrainie oraz związane z nią ograniczenia dla eksportu odpływ młodych, wykształconych osób do innych województw lub za granicę, w związku z atrakcyjnymi ofertami pracy konkurencyjność ośrodków akademickich (Warszawa, Lublin, Kraków) wysokie koszty dostosowania do wymogów rynków zagranicznych, w tym koszty otrzymania certyfikatów jakości i pozwoleń mała świadomość MSP odnośnie możliwości prowadzenia działań eksportowych oraz możliwości pozyskania niezbędnych informacji niekorzystne warunki prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce marginalizacja regionu związana z delokalizacją centralnych instytucji poza obszar województwa ograniczenia inwestycyjne na obszarach objętych programem Natura 2000 budowa dróg ekspresowych: S74 oraz szlaku transportowego S19 - Via Carpatia Jednym z najczęściej wymienianych w literaturze oraz przez respondentów niniejszego badania, czynnikiem ograniczającym atrakcyjność województwa (zarówno w aspekcie biznesowym, turystycznym, jak i społecznym), jest jego peryferyjne położenie oraz słabe skomunikowanie z resztą kraju. Ten stan rzeczy powinien ulec poprawie dzięki realizacji zaplanowanych inwestycji infrastrukturalnych, tj. budowie podkarpackiego odcinka autostrady A4 oraz dróg ekspresowych S74 i S19. Przez województwo biegnie również najdłuższa linia szerokotorowa w Polsce umożliwiająca rozwijanie współpracy gospodarczej między Polską i Ukrainą. Poprawie dostępności komunikacyjnej województwa, nie tylko z innymi częściami kraju, ale również na obszarze samego województwa, sprzyja możliwość korzystania ze środków unijnych, które mogą zostać przeznaczone m.in. na rozwój infrastruktury drogowej. Do tej pory na terenie województwa, z/realizowanych jest 257 projektów z zakresu transportu (dotyczy funduszy na lata ), z których 232 to projekty finansowane w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego. Poza RPO, województwo ma możliwość korzystania z Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej, w ramach którego zrealizowano do tej pory 11 projektów z zakresu transportu w tym województwie (tyle samo co w lubelskim i podlaskim; w świętokrzyskim zrealizowano 6 takich projektów 215

216 a w warmińsko-mazurskim 4). Wspomnieć należy również o możliwości korzystania z innych źródeł finansowania, takich jak Szwajcarsko-Polski Program Współpracy. Instrument ten umożliwia przede wszystkim wsparcie w zakresie rozpoczęcia i prowadzenia działalności eksportowej. Wracając jednak do Polski Wschodniej, podkarpackie należy uznać za lidera w tej grupie województw w odniesieniu do wymiany zagranicznej ma największy udział w krajowym eksporcie. Również wartość jego eksportu per capita (a także importu), jest na tle Polski Wschodniej najwyższa (choć niższa niż średnia krajowa). Niestety, biorąc pod uwagę wszystkie województwa, pozycja podkarpackiego nie jest już tak wysoka, choć dynamika wzrostu eksportu w latach była wyższa niż krajowa, a samo województwo ma duży udział w krajowym eksporcie do USA. Poza tym krajem, ważnymi kierunkami eksportowymi dla województwa podkarpackiego są Niemcy i Ukraina, choć obecna sytuacja polityczna wschodnich sąsiadów może negatywnie wpłynąć na eksport niektórych towarów nie tylko do tego kraju, ale również np. do Rosji. Na ten moment trudno jest przewidzieć skutki zajęcia przez Polskę stanowiska w sprawie ukraińskiej. Mimo to, przygraniczne położenie województwa to nie tylko rynki zbytu w postaci Ukrainy i Słowacji, ale również szansa dla rozwoju turystyki. Atutem województwa jest wysoki stan czystości, bogactwo i zróżnicowanie środowiska przyrodniczego, kulturowego i historycznego. Warunki środowiskowe dają również możliwość zwiększenia niezależności energetycznej województwa podkarpackiego w oparciu o własne zasoby gazu ziemnego oraz istniejący potencjał do wytwarzania energii z alternatywnych, w tym odnawialnych źródeł energii. Poza turystyką, perspektywiczną branżą dla eksportu jest rolnictwo, które pomimo, że uległo negatywnym przekształceniom, to dzięki silnym tradycjom rolniczym podkarpackiego ma szansę na rozwój. Dotyczy to przede wszystkim rolnictwa ekologicznego, czemu sprzyja popyt na ekologiczne i tradycyjne produkty żywnościowe w Polsce i za granicą coraz bardziej przywiązujemy wagę do tego jak się odżywiamy oraz gdzie i w jaki sposób wyprodukowana została żywność, którą kupujemy. Mówiąc o branżach perspektywicznych, nie można nie wspomnieć o branży informatycznej, która dynamicznie rozwija się w województwie oraz branży lotniczej. W podkarpackim nastąpiła koncentracja polskiego przemysłu lotniczego, co miało również wpływ na przyciągnięcie do województwa inwestorów zagranicznych, wraz z którymi następuje napływ nowoczesnych technologii i dalsze budowanie marki Doliny Lotniczej, która stała się swoistą wizytówką województwa na świecie. W województwie lokują swoje inwestycje również liderzy takich branż jak oponiarska (amerykański Goodyear) czy maszynowa (chiński Guangxi Liugong Machinery). O atrakcyjności Podkarpackiego dla inwestorów reprezentujących zarówno sektory wysokiej jak i niskiej technologii, świadczy to, że w województwie zainwestowali, poza wyżej wymienionymi, również takie firmy jak Bauer Fruchtsaft czy R&R Ice Cream Deutschland. Chociaż ogólna atrakcyjność BIZ podkarpackiego, na tle pozostałych województw jest raczej niska, to niewątpliwe tym co może przyciągać inwestorów są niższe koszty pracy, specjalne strefy ekonomiczne i parki przemysłowe. Ich rozwój jest szansą na zwiększenie liczby bezpośrednich inwestycji, a przyczynić się do tego może dostępność wysoko wyszkolonych kadr zarządzających i technicznych zwłaszcza w przemyśle lotniczym, elektromaszynowym i chemicznym. Tutaj jednak pojawia się zagrożenie odpływu młodych, wykształconych osób, związane z atrakcyjnymi ofertami pracy za granicą oraz dużą konkurencją ośrodków akademickich z innych województw. Innymi czynnikami, które mogą negatywnie wpłynąć na pozyskiwanie inwestorów zagranicznych są niekorzystne warunki prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce oraz ograniczenia dla działań inwestycyjnych, wynikające na przykład 216

217 z obejmowania niektórych obszarów województwa programem Natura Są to jednak czynniki niezależne od województwa. Podkarpackie wykazuje niższy poziom rozwoju gospodarczego w relacji do średniej krajowej, jest również wewnętrznie zróżnicowane (prawie cała wymiana handlowa z zagranicą, realizowana jest przez podregion rzeszowski oraz tarnobrzeski). Pomimo, że charakteryzuje je stosunkowo szybki wzrost liczby podmiotów gospodarczych oraz relatywnie wysoki udział podmiotów zajmujących się wymianą zagraniczną w ogólnej liczbie podmiotów gospodarczych, to jednak podkarpacki sektor MŚP nie jest przygotowany do prowadzenia sprzedaży zagranicznej (choć należy zaznaczyć, że Podkarpackie charakteryzuje się jednymi z wyższych w Polsce nakładami na działalność badawczorozwojową w sektorze przedsiębiorstw). Biorąc pod uwagę dużo mniejszą aktywność eksportową podmiotów zlokalizowanych w południowej i wschodniej części województwa, warto podjąć próbę intensywniejszej promocji działań wspierających eksport na tych obszarach oraz samych instytucji otoczenia biznesu. Liczba instytucji otoczenia biznesu na terenach uprzemysłowionych jest stosunkowa duża, jednak powinny one w większym stopniu docierać do przedsiębiorców z informacją na temat swoich usług oraz korzyści jakie niesie za sobą podejmowanie działalności eksportowej. O ile duże firmy są w stanie samodzielnie pozyskiwać potrzebne im informacje handlowe, o tyle małe przedsiębiorstwa mają te możliwości dużo mniejsze nie stać ich np. na zakup ekspertyz czy pomoc w poszukiwaniu partnerów biznesowych i rynków zbytu. Dlatego też istotne jest prowadzenie działalności informacyjnej, która uświadamiałaby przedsiębiorców na temat instrumentów wsparcia eksportu, z jakich mogą korzystać. Działania te powinny przebiegać dwutorowo z jednej strony wyżej wspomniana promocja instrumentów przeznaczonych dla eksporterów, z drugiej zaś, promocja województwa poza graniami kraju. Obecnie brakuje propagowania, promocji i informowania potencjalnych nabywców artykułów rolno-spożywczych ze Słowacji i Ukrainy (czyli najbliższych rynków zbytu) o ofercie handlowej województwa podkarpackiego. Przeszkodą dla rozwoju eksportu (ale i dla pozyskiwania inwestorów zagranicznych) jest brak centrum logistyczno-dystrybucyjnego o odpowiedniej skali oraz niedostateczny poziom wykorzystania międzynarodowego lotniska w transporcie towarowym. Takiego zdania byli zarówno respondenci wywiadów pogłębionych jak i przedsiębiorcy uczestniczący w badaniu SSI. Jednak czynnik ten jest również wskazywany w innych opracowaniach tematycznych. 217

218 10. WNIOSKI I REKOMENDACJE Jak wynika z przeprowadzonej analizy województwo podkarpackie dysponuje szerokim wachlarzem instrumentów wsparcia eksportu oraz obsługi inwestorów, w związku z czym opracowując poniższe rekomendacje skupiono się głównie na działaniach które powinny być kontynuowane i/lub zintensyfikowane. I.p. Wniosek Rekomendacja Rodzaj rekomendacji Adresat 1. W ramach działania 1.4 RPO WP , skierowanego m.in. na wzrost umiędzynarodowienia podkarpackich firm, dofinansowano 182 projekty, z czego ponad połowa związana była z organizacją/ uczestnictwem w targach, wystawach i podobnych imprezach. Z opracowań tematycznych wynika, że dofinansowanie udziału w targach i misjach gospodarczych, jest jedną z pożądanych przez przedsiębiorców form wsparcia. Kontynuacja w kolejnej perspektywie finansowej wsparcia uczestnictwa firm w targach i wystawach, poprzez uwzględnienie w zapisach uszczegółowienia RPO WP tego typu projektów. Rekomenduje się wyłonienie (w drodze konkursu) przez Samorząd Województwa Operatora Grantu Blokowego (OGB) 82, który wykonywałby zadania na rzecz realizacji celu szczegółowego: Wzrost atrakcyjności inwestycyjnej regionu oraz poprawa konkurencyjności przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych w ramach RPO WP Poszczególne działania byłyby realizowane przez OGB samodzielnie lub zlecane odnośnym instytucjom (jednostkom oferującym różnorodny zakres usług i posiadającym różnorodne kompetencje) operacyjna Samorząd Województwa 2. W ramach działania 1.4 RPO WP , skierowanego m.in. na wzrost pozyskiwanie od beneficjentów informacji zwrotnej na temat źródła wiedzy dot. możliwości pozyskania operacyjna Samorząd Województwa 82 Odpowiednik Instytucji Pośredniczącej II stopnia, czyli wdrażającej. Operatorem Grantu Blokowego powinna być instytucja z potencjałem osobowym i merytorycznym (z odpowiednim doświadczeniem), np. podmiot prywatny działający na polu międzynarodowym. 218

219 umiędzynarodowienia podkarpackich firm, dofinansowano 182 projekty, z czego ok. 1/3 została zrealizowana na terenie powiatu rzeszowskiego oraz m. Rzeszów. Warto zidentyfikować przyczyny takiego rozkładu przestrzennego projektów. dofinansowania w ramach RPO, celem zidentyfikowania najskuteczniejszych kanałów dotarcia z informacją do przedsiębiorców i zaprojektowania działań promocyjnych, identyfikacja barier uniemożliwiających/utrudniających przedsiębiorcom ubieganie się o środki unijne (np. poprzez ewaluację lub mniej kosztowne proste badanie ankietowe), określenie potencjału absorpcyjnego przedsiębiorstw zlokalizowanych poza powiatem rzeszowskim oraz m. Rzeszów (np. poprzez ewaluację lub mniej kosztowne proste badanie ankietowe) Istotne jest, aby przed podjęciem ewentualnej decyzji o rozszerzeniu (a zatem i przeznaczeniu większych środków finansowych) działań informacyjnych, wyposażyć się w wiedzę na temat tego jakim potencjałem i wiedzą dysponują potencjalni beneficjenci zlokalizowani na obszarach wykazujących się mniejszą aktywnością w realizacji projektów (Czy mają wiedzę na temat możliwości ubiegania się o środki w ramach RPO? Jeśli tak, to skąd pozyskali informacje? Czy wiedzą jak ubiegać się o dofinansowanie? Jeśli tak, to dlaczego nie aplikują? Co stanowi utrudnienie? Co zachęciłoby ich do ubiegania się o środki?). 3. Handel zagraniczny jest skoncentrowany w dwóch podregionach: rzeszowskim i tarnobrzeskim. Obszary te generują najwyższe wartości importu i eksportu, skupiają potencjał innowacyjny i rozwojowy województwa. Docieranie z informacją na temat działalności IOB, oferowanych form wsparcia eksportu (zarówno finansowych, jak i doradczych) do przedsiębiorstw, szczególnie MŚP, które często nie są w stanie samodzielnie pozyskiwać niezbędnych informacji np. poprzez: podejmowanie działań informacyjno-promocyjnych skierowanych do przedsiębiorców działających na obszarach podregionów w mniejszym stopniu uczestniczących w operacyjna Instytucje otoczenia biznesu Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów 219

220 eksporcie województwa tj. przemyskim i krośnieńskim (np. reklamy w prasie lokalnej, organizacja spotkań na miejscu), promowanie wśród przedsiębiorców dobrych praktyk z zakresu prowadzenia działalności eksportowej (np. w formie dystrybucji bezpłatnych broszur informacyjnych opisujących przykłady firm z branży, które odniosły sukces na zagranicznych rynkach). Rekomendacja ta jest częściowo powiązana z rekomendacją nr 2, w zakresie identyfikacji najbardziej skutecznych kanałów dotarcia z informacją do przedsiębiorcy, ponieważ to dobór odpowiedniej formy przekazu jest kluczowy dla sukcesu działań promocyjnoinformacyjnych (zarówno w odniesieniu do promocji RPO WP, jak i działalności IOB). Aktywizowanie przedsiębiorców do uczestnictwa w imprezach i targach, na których będą mogli zaprezentować siebie i swoje produkty oraz nawiązać kontakty handlowe. Odbywać się to może np. poprzez promocję możliwości dofinansowania udziału w targach, opracowanie i dystrybucję katalogu dobrych praktyk. 4. Intensywna promocja możliwości pozyskania środków unijnych na rozwój przedsiębiorczości, w tym na rozpoczęcie działalności eksportowej. Po raz kolejny warto podkreślić wagę promocji zamieszczanie informacji o planowanych targach, wystawach czy też możliwości uzyskania dofinansowania na udział w tego typu wydarzeniu np. na stronie internetowej instytucji organizującej imprezę lub udzielającej dofinansowania, może okazać się niewystarczające w przypadku gdy świadomość adresatów tej informacji na temat operacyjna Samorząd Województwa Instytucje otoczenia biznesu 220

221 istnienia owej instytucji, jest na stosukowo niskim poziomie. Inicjowanie tworzenia i wsparcie instytucji otoczenia biznesu w powiatach oddalonych od stolicy województwa. 5. W pierwszej kolejności należy jednak sprawdzić, jakie jest rzeczywiste zapotrzebowanie na usługi tego typu instytucji, wśród przedsiębiorców działających w tych powiatach. Umożliwić to może proste badanie ankietowe przeprowadzone przez doświadczoną agencję badań rynku na reprezentatywnej próbie przedsiębiorców. Badanie takie może zostać zlecone w drodze przetargu lub zapytania ofertowego przez samorząd województwa lub instytucję otoczenia biznesu taką jak RARR. operacyjna Samorząd Województwa lub Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego 6. Podnoszenie atrakcyjności inwestycyjnej wschodnich terenów województwa, co spowoduje przyciągnięcie zagranicznych inwestorów a wraz z nimi technologii, innowacji i kapitału, poprzez: poprawę dostępności komunikacyjnej operacyjna Samorząd Województwa Jednostki samorządowe na szczeblu gminy i powiatu wydzielenie i przygotowanie terenów pod inwestycje Dywersyfikacja kierunków eksportu, szczególnie w obliczu obecnej sytuacji politycznej na Ukrainie. Odbywać się ona może poprzez zacieśnienie współpracy z zagranicznymi placówkami Ministra Gospodarki WPHiI. Należałoby pozyskać od nich informacje na temat potencjalnych, nowych rynków zbytu dla produktów wytwarzanych przez podkarpackich przedsiębiorców oraz rozpocząć działania promocyjne, mające z jednej strony promować województwo na nowych rynkach, zaś z drugiej zainteresować nowymi kierunkami i pokazać nowe możliwości podkarpackim eksporterom z danej branży. 7. Przeciętny udział województwa w eksporcie i imporcie, przy czym partnerami handlowymi regionu są państwa UE (głównie Niemcy), Ukraina, USA. operacyjna Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów Instytucje otoczenia biznesu Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego 221

222 8. Organizacja szkoleń i spotkań informacyjnych dla przedsiębiorców, których celem będzie zaznajomienie ich z możliwościami pozyskania nowych rynków zbytu oraz obowiązującymi w danym kraju regulacjami prawnymi dotyczącymi konkretnej grupy produktów. operacyjna Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów Instytucje otoczenia biznesu Niska międzynarodowa i krajowa oraz wewnątrzregionalna dostępność komunikacyjna województwa, która wskazywana jest w wielu opracowaniach tematycznych jako jedna z najsłabszych strona województwa, wpływająca na ograniczenie możliwości transportu towarów (eksportu) oraz obniżająca atrakcyjność inwestycyjną. Kontynuacja wsparcia ze strony samorządu województwa dla inicjatyw zmierzających do uruchomienia lotów cargo w Porcie Lotniczym Rzeszów-Jasionka. 83 Rozpoczęcie tej współpracy będzie znaczącym wydarzeniem zarówno dla lokalnych eksporterów jak i potencjalnych inwestorów. Poprawa spójności terytorialnej ośrodków słabiej skomunikowanych poprzez realizację projektów transportowych różnego rodzaju np. drogowych, kolejowych, multimodalnych w ramach V osi priorytetowej RPO WP , w tym skorelowanie tych projektów z projektami PO PW (komplementarność funkcjonalna). operacyjna operacyjna Samorząd Województwa Samorząd Województwa 11. Branże perspektywiczne dla eksportu to m.in. przemysł lotniczy oraz rolnospożywczy. Wsparcie dla rozwoju klastrów w dziedzinach wysokich technologii: Dolina Lotnicza, Odnawialnych Źródeł Energii oraz Klastra Rolno-Spożywczego, poprzez: pozyskiwanie informacji nt. potencjalnych rynków zbytu dla produktów wytwarzanych przez członków klastrów, promocję działalności Klastrów na szczeblu krajowym i regionalnym (w celu zwiększania liczby ich członków, a tym samym budowania potencjału, w tym eksportowego) oraz za granicą. operacyjna Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów Instytucje otoczenia biznesu 83 Przedstawiciele samorządu uczestniczą w rozmowach z przedstawicielami amerykańskiego partnerami, których celem jest uruchomienie od przyszłego roku regularnych lotów cargo do Miami (za: 222

223 12. Działania te mogą odbywać się z pomocą WPHiI, poprzez pozyskiwanie danych kontaktowych potencjalnych odbiorców produktów/usług, do których może być kierowana oferta (np. w postaci przygotowanego portfolio). Istotne mogłoby być zasygnalizowanie przedsiębiorcy zagranicznemu, że dana inicjatywa (klaster) wspierana jest przez władze województwa. Fakt posiadania poparcia ze strony władz samorządowych, postrzegane jest przez partnerów zagranicznych jako atut, który zwiększa prestiż przedsięwzięcia i pomaga w kreowaniu pozytywnego wizerunku. 84 Podjęcie lub/i intensyfikacja działań na rzecz wsparcia branży produkcji i przetwórstwa rolno-spożywczego przez powołane do tego instytucje. Pozyskiwanie środków na tę aktywność m.in. z EFRROW. pośrednia ARiMR ODR-y Grupy producenckie Grupy przetwórców 84 Na podstawie badania zrealizowanego na zlecenie Ministerstwa Gospodarki przez konsorcjum firm: Zachodniopomorska Pracownia Badawcza Marta Rzeczkowska-Owczarek oraz Zachodniopomorska Grupa Doradcza Sp. z o.o. 223

224 13. Województwo dysponuje szerokim wachlarzem instrumentów wsparcia eksportu oraz promocji regionu za granicą. Działania prowadzi wiele jednostek oferujących różnorodny zakres usług i posiadających różnorodne kompetencje. Obecnie w województwie podkarpackim funkcję jednostki skupiającej niezbędną wiedzę, zarówno w odniesieniu do świadczenia usług na rzecz eksportera, jak i inwestora zagranicznego, pełni Centrum Obsługi Inwestora i Eksportera 85. Instytucje te jednak działają w ramach ściśle wystandaryzowanych procedur wynikających z dokumentacji projektowej (dotyczy to zarówno zakresu świadczonych usług, jak i sposobu ich realizacji, w tym współpracy z innymi instytucjami). Z przeprowadzonych analiz wynika potrzeba stworzenia nadrzędnej instytucji prowadzącej kompleksową działalność na rzez wsparcia eksportu oraz pozyskiwania inwestorów w regionie, a także koordynującej działalność wspomnianych Rekomenduje się powołanie instytucji, która jednocześnie realizowałby działania na rzecz wspierania eksportu oraz inwestycji zagranicznych w regionie, jak i koordynowałaby działalność pozostałych instytucji działających w przedmiotowym zakresie 86. W jednostce tej swój udział mieliby przedstawiciele różnych instytucji samorządu województwa, agencji rozwoju regionalnego, parków technologicznych Wiązałoby się to z połączeniem potencjału wielu jednostek, które wspólnie mogłyby jeszcze skuteczniej i efektywniej podejmować działania na ww. polach, np. wspólnie realizować projekty unijne. Jednostka ta działałaby w ramach określonych standardów, jednak mogłaby elastycznie podchodzić do przedsiębiorcy, na bieżąco reagować na zmieniające się potrzeby przedsiębiorców i modyfikować lub poszerzać zakres usług. Instytucja ta funkcjonowałby w pewnych obszarach równolegle z COIE, którego specyfika działalności nie przewiduje współpracy z innymi instytucjami poza WPHI, ani też realizację zadań zlecanych przez inne instytucje. W sytuacji, kiedy po zakończeniu okresu trwałości COIE nie byłoby utrzymywane przez Samorząd Województwa, rekomendowana instytucja przejęłaby w zakres działalności COIE (w szerszym zakresie i w elastycznych formach realizacji zadań). Zaleca się, aby instytucja ta tworzyła lub zleciła w ramach konkursu, stworzenie Planu rozwoju eksportu dla regionu, a następnie kompetentnie realizowała ten Plan. operacyjna Samorząd Województwa 85 COIE jest jednostką powstałą w ramach realizacji projektu systemowego Ministra Gospodarki pn. Sieć Centrów Obsługi Inwestorów i Eksporterów, współfinansowanego ze środków PO IG na lata , w ramach Poddziałania Aktualnie nie można stwierdzić, czy i na jakiej zasadzie będzie funkcjonowało COIE, po zakończeniu okresu trwałości przypisanego temu projektowi. 86 Zaleca się, aby instytucja ta stworzyła lub zleciła w ramach konkursu, stworzenie Planu rozwoju eksportu dla regionu, a następnie kompetentnie i konsekwentnie go realizowała. 224

225 pozostałych instytucji. Opis działalności takiej jednostki, działającej na terenie Małopolski, został zamieszczony w aneksie, w ramach case study. 14. Umożliwienie osobom odpowiedzialnym za pozyskiwanie inwestorów, wymiany doświadczeń z przedstawicielami analogicznych komórek, działających w innych województwach. Może odbywać się to poprzez: organizację wizyt na miejscu, organizację cyklicznych spotkań np. w formie konferencji lub paneli dyskusyjnych, stworzenie internetowej platformy wymiany informacji. Zadania te mogą być powierzane podmiotom zewnętrznym, np., w drodze zapytania ofertowego, jednak ich realizacja zależałaby również od chęci współpracy ze strony władz innych województw, lub funkcjonujących tam jednostek odpowiadających za pozyskiwanie inwestorów i kreowanie pozytywnego wizerunku województwa. pośrednia Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego (w zakresie COI) Urząd Marszałkowski (w zakresie COIE) 15. Podejmowanie działań promocyjnych opartych na prezentacji dobrych praktyk i przykładów inwestycji zagranicznych z sukcesem zrealizowanych w województwie w myśl zasady, że inwestor operacyjna Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów 225

226 przyciąga inwestora. Oznacza to promowanie województwa za granicą wśród przedsiębiorców działających w konkretnych branżach, z udziałem inwestorów z tej lub pokrewnej branży. Centrum Obsługi Inwestora 16. Identyfikacja atutów województwa, specjalizacji oraz produktów regionalnych (a także ich potencjalnych odbiorców do których skierowane byłyby działania promocyjne), które kreowane byłyby w Polsce i na świecie, jako stricte związane z województwem podkarpackim. Zadania te (identyfikacja oraz stworzenie strategii promocji produktów regionalnych) może zostać zlecona podmiotom zewnętrznym. operacyjna Samorząd Województwa COIE 17. Relatywnie niska atrakcyjność inwestycyjna województwa Realizacja inwestycji infrastrukturalnych na zasadach partnerstwa publiczno-prywatnego z udziałem przedsiębiorstwa z kapitałem zagranicznym. Ideą partnerstwa publiczno-prywatnego, jest przekazanie przez administrację samorządową, funkcji o charakterze publicznym podmiotom prywatnym. Może mieć to miejsce w sytuacji gdy kapitał publiczny jest ograniczony, wówczas podmiot prywatny nie tylko finansuje inwestycję, ale również spoczywa na nim ryzyko związane z realizacją przedsięwzięcia. Strona samorządowa z kolei zapewnia zarobkowanie podmiotowi prywatnemu np. poprzez powierzenie mu zarządzania obiektem w kolejnych latach. Szczegółowy zakres obowiązków partnerów, określany jest umową. Wybór podmiotu prywatnego do udziału w partnerstwie, może odbywać się na zasadzie postępowania przetargowego. Przykład takiej inwestycji został zamieszczony w aneksie, w ramach case study. operacyjna Samorząd Województwa lub inna jednostka samorządowa 226

227 11. ANEKS Case study Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o. PZL Mielec jest spółką zależną Sikorsky Aircraft Corporation. Obecnie jest największym w Polsce producentem samolotów, rozszerzającym profil produkcji o wytwarzanie struktur lotniczych i produkcję helikopterów. Zatrudnia ponad 2 tys. pracowników. Całość udziałów Polskich Zakładów Lotniczych Sp. z o.o. została zakupiona od Agencji Rozwoju Przemysłu S.A. przez United Technologies Holdings S. A. (UTH), spółkę United Technologies Corporation (UTC), jednego z największych amerykańskich koncernów zbrojeniowych. Wydarzenie to miało miejsce w dniu 16 marca 2007 r. i rozpoczęło nowy etap w historii mieleckiego przemysłu lotniczego. W ramach koncernu UTC, bezpośrednią współpracę z PZL Mielec podjęła spółka grupy UTC Sikorsky Aircraft Corporation światowy potentat w produkcji śmigłowców, który na całym świecie zatrudnia pracowników. Spółka zajmuje się produkcją kabin helikopterów BLACK HAWK dla odbiorców Działalność międzynarodowych i Armii Stanów Zjednoczonych. Dzięki rozbudowie własnego zaplecza badawczo-rozwojowego i poszerzeniu profilu produkcji o montaż śmigłowców S-70i BLACK HAWK, przedsiębiorstwo stało się najbardziej zaawansowanym technicznie producentem w polskim przemyśle lotniczym. Pierwszy lot wyprodukowanego w PZL śmigłowca, miał miejsce 1 lipca 2010 r. Aktualna linia produktów spółki obejmuje, poza wspomnianym wielozadaniowym śmigłowcem S-70i, M28 (dwusilnikowy samolot turbośmigłowy przeznaczony m.in. do wykonywania zadań lokalnego transportu pasażerskiego i cargo), M28B Bryza (wojskowa odmiana M28), M18 Dromader (jednoosobowy samolot stosowany m.in. w agrolotnictwie). Realizacja założonych celów firmy (wśród nich jest osiągnięcie pozycji ogólnoświatowego dostawcy wyrobów do produkcji helikopterów Sikorsky BLACK HAWKE oraz rozwój wyrobów własnej konstrukcji i wprowadzenie ich na kolejne rynki świata), nie byłoby możliwe bez odpowiedniej organizacji i struktury. Stanowią ją m. in. pracownicy, którzy tworzą kulturę produkcyjną. Firma kładzie nacisk na odpowiednie przygotowanie kadry, szkolenia pracowników, zarówno zawodowe, jak i specjalistyczne. M.in. w tym celu, przedsiębiorstwo zrealizowało projekty dofinansowane ze środków Unii Europejskiej, w tym projekt współfinansowany ze środków Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki pn. Nowe umiejętności kluczem do podniesienia potencjału 227

228 adaptacyjnego firmy szkolenia kadry kierowniczej PZL Mielec. Celem projektu było podniesienie konkurencyjności firmy na rynku przemysłu lotniczego poprzez podniesienie i dostosowanie kwalifikacji zawodowych kadry zarządzającej do potrzeb i wymagań branży przemysłu lotniczego. Poza wykwalifikowaną kadrą inżynieryjno-techniczną oraz produkcyjną, firma posiada odpowiednie zdolności techniczne, organizacyjne i produkcyjne do budowy samolotów oraz prowadzenia lotniczych programów rozwojowych. Również w tym zakresie korzysta z możliwości jakie daje wdrażanie unijnych programów operacyjnych. W roku 2009, spółka zawarła umowę o dofinansowanie projektu pn. Wdrożenie innowacyjnej technologii produkcji kabiny śmigłowca, w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. Wartość projektu przekraczała 53 mln PLN. Rok później firma zawarła umowę na realizację projektu pn. Utworzenie Centrum Badawczo- Rozwojowego na potrzeby przemysłu lotniczego, który również był współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. Jego wartość wyniosła ponad 46 mln złotych. W roku 2011 zaś, zawarto umowę na dofinansowanie projektu pn. Opracowanie kompleksowej technologii produkcji i montażu części lotniczych (w ramach tego samego Programu). Znaczenie dla województwa podkarpackiego Tak dynamiczny rozwój spółki nie byłby możliwy bez inwestycji koncernu UTC, który zagwarantowała środki na modernizację zakładu oraz utrzymanie miejsc pracy: Łącznie Sikorsky zainwestował w PZL Mielec prawie 140 milionów dolarów. To były ( ) inwestycje: w infrastrukturę, budynki, maszyny, technologie, IT, komputery, systemy. Kilkanaście milionów wydaliśmy już sami jako PZL Mielec. Te pieniądze z kolei zostały wydane przede wszystkim na szkolenia i podnoszenie kwalifikacji przez pracowników. W przemyśle lotniczym trzeba być na bieżąco z tym co się dzieje, stąd wielkość tej ostatniej kwoty. [fragment wywiadu z prezesem PZL Mielec Januszem Zakręckim, Lotnictwo, 10/2013, wydawnictwo Magnum-x]. Wzrosło również zatrudnienie. W roku 2006 PZL zatrudniało niecałe 1,5 tys. osób, obecnie jest to prawie 2,3 tysiąca. Firma oferuje ścieżki rozwoju kariery zawodowej i wciąż poszukuje utalentowanych, młodych ludzi z pasją. W 2013 r. firma podpisała porozumienie z Politechniką Rzeszowską, dzięki któremu studenci mogą poznać od wewnątrz specyfikę pracy w branży lotniczej i zdobyć umiejętności niezbędne do tego, aby w przyszłości dołączyć do załogi mieleckich zakładów: Z roku na rok stajemy się coraz nowocześniejszą i bardziej zaawansowaną technicznie firmą. Aby się rozwijać, jak wody potrzebujemy młodych, utalentowanych inżynierów. Osobiście zależy mi, aby trafiali do nas przede wszystkim absolwenci z Podkarpacia mówił przy tej okazji prezes spółki. Porozumienie obejmuje roczne, płatne staże w PZL Mielec, jak również uczestnictwo w programie bezpłatnych praktyk wakacyjnych. Uczestnicy zachęcani są również do pisania prac dyplomowych na tematy związane z działalnością firmy, a autorzy najciekawszych dysertacji mają szansę na dodatkowe wyróżnienia, a przede wszystkim staną przed nimi otworem drzwi do kariery w największej firmie lotniczej w Polsce. PZL Mielec nie tylko wspiera studentów, ale również zacieśnia współpracę z kadrą rzeszowskiej Politechniki. Podpisane porozumienie pozwala na włączenie do programu dydaktycznego uczelni tematyki nowoczesnych technologii stosowanych w PZL, a także prowadzenie wspólnych projektów badawczo-wdrożeniowych. 228

229 Należy również zaznaczyć, że sukces inwestycji nie byłby możliwy, gdyby nie wcześniejsze doświadczenie PZL oraz wysokie kwalifikacje jej pracowników. W fabryce lokowały swoje zamówienia firmy lotnicze takiej jak BAE, Lockheed Martin czy Boeing. Dla dalszego rozwoju potrzebny był partner dysponujący technologią, rynkiem zbytu i zasobami kapitałowymi, Sikorsky był więc bardzo pożądanym partnerem w Mielcu. Jak kilka lat temu przewidział prezes ARP, Paweł Brzezicki, inwestycja Sikorsky była ze względu na wysokie technologie szansą dla polskich firm, zwłaszcza firm znajdujących się w polskiej Dolinie Lotniczej. Dziś wyraźnie widać, że szansa ta została wykorzystana w 100%. W roku 2012 Polskie Zakłady Lotnicze znalazły się wśród zwycięzców prestiżowego rankingu Filary Polskiej Gospodarki 2012, organizowanego przez ogólnopolski dziennik Puls Biznesu. Wyróżnione firmy, charakteryzują się stabilnością i mają znaczący udział w rozwoju regionu, w którym prowadzą działalność. Są ważnymi pracodawcami, wspierającymi i promującymi zatrudnienie, które umożliwiają rozwój przedsiębiorczości, a także angażują się w działania na rzecz rozwoju społeczności lokalnych. Firma Oponiarska Dębica S. A. Historia Firmy Oponiarskiej Dębica Spółka Akcyjna rozpoczyna się w 1937 r. kiedy to rząd polski podjął decyzję o budowie Centralnego Okręgu Przemysłowego. Prace przy budowie Fabryki Gum Jezdnych w Dębicy rozpoczęły się wiosną 1937 r. Dwa lata później, 30 marca 1939 r. wyprodukowano pierwszą oponę, a fabryka oficjalnie rozpoczęła swoją działalność 4 kwietnia 1939 r. Obecnie jest największym polskim producentem opon do samochodów osobowych i dostawczych. Według danych Instytutu Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk, TC Dębica S.A. jest największym inwestorem i zakładem pracy w Dębicy i w województwie podkarpackim. Zatrudnia blisko 2900 pracowników, współpracując z ponad 300 firmami lokalnymi. Poza produkcją opon do samochodów osobowych i dostawczych, Dębica zajmuje również wiodącą pozycję na rynku opon całostalowych do samochodów ciężarowych, opon do Działalność samochodów terenowych, maszyn i urządzeń rolniczych oraz innych produktów z branży oponiarskiej. Od 1995 r. spółka pozyskała inwestora strategicznego, amerykański koncern The Goodyear Tyre & Rubber Company, który obecnie posiada 81,396% akcji Spółki. Firma produkuje opony takich marek, jak: Dębica, Goodyear, Dunlop, Fulda i Sava. Sprzedaje swoje produkty w 60 krajach na 6 kontynentach, m.in. w Wielkiej Brytanii, Niemczech, Francji, Hiszpanii, Włoszech, USA i Brazylii. W lutym 2008 r. firmy The Goodyear Tire & Rubber Company oraz PZU ogłosiły, że osiągnięto porozumienie, które znacząco poprawi wartość Firmy Oponiarskiej Dębica S.A. dla wszystkich jej udziałowców oraz pozwoli na zapewnienie większej przejrzystości inwestorom i umożliwi im większy wkład w działalność Spółki. Porozumienie to było 229

230 przykładem wyraźnego zaangażowania koncernu w długofalową wartość i stabilność Firmy Oponiarskiej Dębica S.A. Jak powiedział podczas jednej z konferencji prezes koncernu Goodyear, ( ) inwestycja jest wyrazem zaangażowania w rozwój metodami łączenia produkcji po konkurencyjnych kosztach z zaawansowanymi technologicznie oponami. Wciąż poszerzana oferta nowatorskich produktów wspartych przemyślanymi działaniami marketingowymi oraz niższymi kosztami na całym świecie stwarzają nam doskonałe możliwości rozwoju w przyszłości. [fragment artykułu z portalu miasto.debica.pl]. Zwrócono zatem uwagę na aspekt, który choć z pozoru może wydawać się słabym punktem województwa podkarpackiego to w określonych warunkach staje się atutem, czyli relatywnie niskie koszty pracy. To w połączeniu z silnymi tradycjami oraz wykwalifikowaną kadrą, stwarza duże możliwości rozwoju i daje inwestorowi poczucie dobrze ulokowanych środków. Jak mówił w roku 2007 przewodniczący rady nadzorczej dębickiej spółki, ( ) planowana inwestycja jest kolejnym wyrazem zaufania Goodyeara do Firmy Oponiarskiej oraz jej umiejętności ( ). Firma stara się stwarzać warunki dla dalszego podnoszenia kompetencji pracowników, w tym celu korzysta m.in. z funduszy unijnych. W roku 2009 Grupa Goodyear Polska uzyskała dofinansowanie z Europejskiego Funduszu Społecznego na realizację projektu pn. Kompetentni pracownicy podstawą sukcesu Grupy Goodyear Polska. Projekt trwał dwa lata i swoim zakresem obejmował 143 sesje szkoleniowe, w tym dla pracowników spółki Dębica. Ta z kolei, rok później otrzymała dofinansowanie w kwocie niemal 2 mln złotych na realizację projektu w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, o nazwie Goodyear dobre lata na rozwój. Projekt zakładał kilkadziesiąt sesji szkoleniowych dla kadry zarządzającej, specjalistów i pracowników produkcyjnych, w tym: szkolenia tradycyjne, e-learningowe, warsztaty oraz gry symulacyjne, które odbywały się głównie w Dębicy i Warszawie. Warto również podkreślić, że w roku 2013 Goodyear Dunlop Tires Europe, otrzymała certyfikat Top Employers, przyznawany co roku przez międzynarodowy Instytut CRF tym firmom, które prowadzą najlepszą politykę personalną (nagroda dotyczyła również zarządzania karą pracującą w Polsce). W konkursie oceniano m.in. świadczenia podstawowe, świadczenia dodatkowe i warunki pracy, rozwój kariery zawodowej. Poza tym, że inwestycja amerykańskiego koncernu w dębicką spółkę pozwoliła na jej dynamiczny Znaczenie dla województwa podkarpackiego rozwój, który umożliwił jej konkurowanie z liderami branży na światowych rynkach, wspomnieć należy również o inwestycjach w ochronę środowiska oraz działaniach prospołecznych, w jakie angażuje się przedsiębiorstwo. Kwota 15 milionów dolarów przeznaczona została na budowę nowoczesnej ciepłowni gazowej, której wydajność zaspokaja potrzeby Firmy i pozwalała do 2004 r. na ogrzewanie czystą ekologicznie energią 1/3 części 50 tys. Dębicy. Pozwoliło to na wyłączenie wielu przestarzałych ciepłowni osiedlowych oraz umożliwiło redukcję emisji gazów, pyłów oraz redukcję odpadów. Na terenie firmy działa też nowoczesna oczyszczalnia ścieków. Zmiany technologiczne umożliwiły redukcję emisji węglowodorów, zmniejszenie zużycia energii oraz poboru wody. Emisja substancji szkodliwych podczas procesów produkcyjnych stała się wielokrotnie mniejsza niż to, co zostało określone w normach. We wrześniu 1999 r. firma otrzymała 230

231 międzynarodowy Certyfikat ISO 14001, który gwarantuje funkcjonowanie w TC Dębica S.A. systemu zarządzania środowiskowego (jako pierwsza firma oponiarska w Polsce). Ze względu na to, że przedsiębiorstwo jest największym pracodawcą powiatu i jednym z największych pracodawców w województwie, jej kierownictwo czuje się odpowiedzialne za lokalną społeczność w zakresie zapewnienia przyszłości firmy, znajdujących się w niej miejsc pracy oraz rynkowego bezpieczeństwa otoczenia biznesowego. Od wielu lat aktywnie działa społecznie, nie tylko lokalnie, ale także na terenie całego kraju. Wspiera także służby ratownicze miasta, wyposażając Państwową Straż Pożarną w Dębicy, Pogotowie Ratunkowe i Policję w opony. Przeznacza fundusze na stypendia dla uzdolnionej młodzieży, wspiera młodych artystów, współpracuje z dębickimi szkołami podstawowymi, średnimi i gimnazjami. Przykładem jest program Wspierania młodych talentów w latach spółka ufundowała dla Liceum Ogólnokształcącego im. W. Jagiełły m.in. wyprawę naukową do Europejskiego Laboratorium Fizyki Cząstek Elementarnych. Program miał na celu wspieranie utalentowanej dębickiej młodzieży, a szczególnie uczniów zainteresowanych przedmiotami ścisłymi. Firma oferuje taki program, mając również nadzieję, że przygotowuje i wspiera rozwój swojej przyszłej kadry. Co roku, decyzją Zarządu dębickiej Spółki, tworzony jest tzw. Fundusz Darowizn, którego celem jest finansowanie pomocy społecznej i charytatywnej zwłaszcza w Dębicy. Ważnym wydarzeniem o wymiarze artystycznym, integracyjnym i społecznym jest ogólnopolski Festiwal GOODFEST, który jest swego rodzaju kontynuacją Festynu Dębica-Dębicy, który miał kilkanaście edycji. T.C. Dębica S.A. wspiera takie instytucje jak Zespół Szkół Specjalnych w Dębicy, Dębickie Hospicjum Domowe, podkarpacki oddział Polskiego Związku Niewidomych, czy Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Dębicy. Przekazuje nie tylko środki finansowe, ale stara się również propagować jak najszerszy udział w życiu społecznym osób niepełnosprawnych. Centrum Business Małopolska (CeBiM) Centrum Business in Małopolska (CeBiM) to wyjątkowa w skali Polski inicjatywa, której celem jest usprawnienie obsługi inwestora i eksportera oraz promocja gospodarcza regionu. Jednostkę tworzą: Małopolska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. - jedna z największych tego typu instytucji w Polsce, koncentruje się na zadaniach istotnych dla przeprowadzania pozytywnych zmian w środowisku regionalnym: restrukturyzacji gospodarki, zagospodarowaniu terenów, obsłudze programów europejskich, współpracy z samorządem terytorialnym, obsłudze inwestycji, wsparciu przedsiębiorczości, a także na współpracy międzynarodowej i budowaniu wizerunku Małopolski w Europie i na świecie. Agencja stworzyła własne instrumenty finansowego wsparcia sektora przedsiębiorstw, jest wyspecjalizowaną instytucją partnerską dla samorządu regionalnego i samorządów lokalnych, dla organizacji pozarządowych i reprezentantów różnych grup zawodowych, a także dla partnerów zagranicznych przy podejmowaniu inicjatyw służących rozwojowi regionu Małopolski; 231

232 Województwo Małopolskie - kreuje kierunki polityki gospodarczej działając na rzecz rozwoju gospodarczego Regionu. Zespół ds. Centrum Business in Małopolska, funkcjonujące w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Małopolskiego działa na rzecz promocji Małopolski poprzez prowadzenie polityki informacyjnej, promującej potencjał ekonomiczny Województwa; Krakowski Park Technologiczny Sp. z o.o. prowadzi działania nakierowane na rozwój przedsiębiorczości, promocję innowacyjności i nowych technologii, tworzenie pozytywnego klimatu wokół biznesu oraz wsparcie dla projektów akademickich; Małopolskie Parki Przemysłowe Sp. z o.o. inicjuje, wspiera oraz promuje rozwój gospodarczy Małopolski. Pozyskuje tereny inwestycyjne, świadczy usługi doradcze, a także tworzy i zarządza strefami inwestycyjnymi oraz parkami przemysłowymi. Centrum Business in Małopolska jest partnerem Polskiej Agencji Informacji Działalność i Inwestycji Zagranicznych i źródłem aktualnych danych o gospodarce regionu, posiada także największą bazę terenów inwestycyjnych w Małopolsce. W zakresie obsługi inwestora, Centrum proponuje m.in. przygotowanie specjalistycznych opracowań dotyczących gospodarki regionalnej, dostęp do bazy ofert nieruchomości inwestycyjnych na terenie Małopolski, pomoc w kontaktach z administracją lokalną, doradztwo w zakresie rekrutacji pracowników, kontaktu ze szkołami wyższymi, procedur prawnych i administracyjnych. Jednostka wspiera także lokalnych przedsiębiorców w zaistnieniu na rynku zagranicznym, którym oferuje np. umieszczenie informacji o ofercie firmy w katalogach dystrybuowanych na zagranicznych wystawach, targach branżowych i wydarzeniach biznesowych, pomoc w nawiązaniu kontaktów z odbiorcami zagranicznymi oraz udział w misjach gospodarczych i spotkaniach biznesowych. Istotnym elementem działalności Centrum jest realizacja projektów współfinansowanych ze środków Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego. Wspólnym mianownikiem wszystkich tych projektów jest kreowanie pozytywnego wizerunku województwa małopolskiego na świecie. Najnowszy (już szósty) projekt realizowany w ramach struktur Centrum nosi nazwę Business in Małopolska Partnership Network. Projekt, realizowany przez Małopolską Agencję Rozwoju Regionalnego i Województwo Małopolskie otrzymał dofinansowanie, w wysokości blisko 1,3 mln zł z Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego (Działanie 8.2 Budowanie pozycji Małopolski w europejskich sieciach współpracy ), a realizacja potrwa do połowy 2015 r. Jego celem jest wzmocnienie marki i pozycji Małopolski na Wschodzie, co ma odbyć się poprzez otwarcie przedstawicielstw Małopolski na Ukrainie, w Obwodzie Lwowskim, we współpracy z Lwowską Izbą Przemysłowo Handlową, w rosyjskim Obwodzie Kaliningradzkim, we współpra cy z Fundacją Wiedzy i Technologii dla małych i średnich przedsiębiorstw Victoria oraz przy łotewskiej Bałtyckiej Akademii Międzynarodowej. Umożliwi to kojarzenie partnerów biznesowych, a także wzmocni promocję gospodarczego potencjału Małopolski. Projekt ten zasługuje na szczególną uwagę, ponieważ dzięki niemu, województwo ma szansę stać się pierwszym polskim regionem posiadającym zagraniczną sieć instytucji działających m.in. na rzecz wsparcia małopolskiego eksportu i internacjonalizacji przedsiębiorstw. 232

233 Wcześniej zrealizowanymi, ale nie mniej istotnymi, są projekty skierowane na promocję określonych branż. W drugiej połowie roku MARR (lider projektu), Województwo Małopolskie oraz Krakowski Park Technologiczny, rozpoczęły projekt Business in Małopolska. Grow with us!, również współfinansowany ze środków MRPO (wartość dofinansowania wyniosła 2,3 mln złotych). Celem była promocja wybranych obszarów gospodarki pod tym kątem wzmocnienia wizerunku Małopolski w międzynarodowym środowisku. Skoncentrowano się na branży biotechnologii, nowoczesnych technologii oraz usług wspólnych. Projekt skierowany był do środowisk biznesowych, szczególnie w Stanach Zjednoczonych, Azji, Europie oraz na Bliskim Wschodzie. Działania projektowe zakładały m.in. uczestnictwo w międzynarodowych konferencjach i targach związanych z nowoczesnymi technologiami i z branżą outsourcingową oraz na organizacji własnych eventów promujących potencjał Małopolski. Innymi projektami skoncentrowanymi na kreowaniu wizerunku Małopolski jako miejsca przyjaznego inwestorom były Business in Małopolska. Inwestycja w Przyszłość (realizowany od stycznia 2011 r., skierowany do odbiorców decydujących o inwestycjach w najważniejszych sektorach gospodarki Małopolski czyli w branży IT, centrów usług wspólnych, centrów transferu wiedzy i technologii, B+R, biotechnologicznej, a także do małopolskich firm poszukujących najatrakcyjniejszych rynków zbytu dla swoich towarów i usług) oraz Invest in Małopolska, realizowany w latach Projektem skierowanym stricte na rozwój eksportu był projekt pn. Promocja Małopolskiej Oferty Eksportowej na arenie międzynarodowej, realizowany w latach Celem było stworzenie rozpoznawalnej na świecie gospodarczej marki regionu poprzez wypromowanie małopolskiej oferty eksportowej oraz zbudowanie systemu monitorowania i wspierania działań eksportowych. Oferta przeznaczona była dla zagranicznych przedsiębiorstw zainteresowanych nawiązaniem trwałej współpracy z firmami z Małopolski. Zostały nawiązane kontakty pomiędzy eksporterami z Małopolski, a kontrahentami z rynków zagranicznych. Dobra praktyka i możliwość jej wdrożenia w województwie podkarpackim Dobra praktyka związana z Centrum Business Małopolska wiąże się z powstaniem jednostki, w ramach której skumulowała się wiedza i doświadczenie niezbędne zarówno do obsługi inwestora zagranicznego jak i lokalnego eksportera. Stało się to możliwe dzięki współpracy pomiędzy instytucją rozwoju regionalnego (MARR), samorządu regionalnego oraz instytucji wspierających inwestycje zagraniczne, które wspólnie są w stanie skutecznie budować wizerunek polskich firm za granicą, promować małopolski biznes, pomagać małopolskim przedsiębiorcom zaistnieć na rynkach zagranicznych. CeBiM oferuje zintegrowany system obsługi inwestora zgodnie z ideą one-stop-shop, która zakłada świadczenie usługi w taki sposób, aby klient (w tym przypadku inwestor lub małopolski przedsiębiorca) mógł załatwić wszystko w jednym miejscu, oszczędzając swój czas, a tym samym nabierać przekonania, że województwo małopolskie jest przygotowane do świadczenia profesjonalnej i kompleksowej obsługi. Dzięki swojemu potencjałowi (będącemu pochodną podjętej ścisłej współpracy), Centrum oferuje również m.in. największą w regionie bazę nieruchomości inwestycyjnych, wsparcie eksporterów z regionu w oparciu o środki własne oraz fundusze UE, wspólny udział w projektach finansowanych ze środków UE oraz wsparcie dla projektów Partnerstwa Publiczno Prywatnego. Bardzo ważną kwestią jest zdolność pozyskiwania funduszy unijnych oraz sprawnej realizacji projektów. 233