WPROWADZENIE: ORDYNACJA WYBORCZA, OKRĘGI WYBORCZE W REPUBLICE CZESKIEJ

Transkrypt

1 MARTA GAŁĄZKA & ANNA KIEDROWICZ-THEL WPROWADZENIE: ORDYNACJA WYBORCZA, OKRĘGI WYBORCZE W REPUBLICE CZESKIEJ Wstęp Celem artykułu jest opis ordynacji wyborczej w Republice Czeskiej w wyborach do parlamentu istniejącego od 1992 roku, a także w wyborach na urząd prezydenta w pierwszych wyborach powszechnych w roku Czeski parlament składa się z dwóch izb: Izby Poselskiej oraz Senatu, które różnią się od siebie nie tylko kompetencjami i liczbą członków, ale również długością kadencji, definicją biernego prawa wyborczego, a także odmiennym - ustanowionym konstytucyjnie - systemem wyborczym. Stąd wyjściem do analizy ordynacji wyborczej jest Konstytucja Republiki Czeskiej, a także ustawy szczegółowo regulujące interesujące nas elekcje: Ustawa z dnia 27 września 1995 roku o wyborach do Parlamentu Republiki Czeskiej i o zmianie oraz uzupełnieniu niektórych innych ustaw (Zákon ze dne 27. září 1995 o volbách do Parlamentu České republiky a ozměně a doplnění některých dalších zákonů) zawierająca zasady wyboru posłów do Izby Poselskiej oraz senatorów oraz Ustawa z dnia 18 lipca 2012 roku o wyborze Prezydenta Republiki i o zmianie niektórych ustaw (ustawa o wyborach prezydenckich), (Zákon ze dna o volbě prezidenta republiky a o změně některých zákonů (zákon o volbě prezidenta republiky) określająca zasady wyboru Prezydenta Republiki. Należy podkreślić, że czeskie prawo wyborcze do parlamentu na tle ordynacji innych państw europejskich jest stosunkowo stałe. Republika Czeska, przeciwieństwie, m.in. do Polski, która gwarantuje realizację zasady równości wyborów poprzez zniesienie klauzul zaporowych dla mniejszości narodowych, nie gwarantuje również specjalnych praw wyborczych dla mniejszości narodowych.

2 Wybory do Izby Poselskiej (Marta Gałązka) Wybory do Izby Poselskiej odbywają się na zasadzie proporcjonalnej. Niezmiennym elementem jest także ustanowienie 5% klauzuli zaporowej dla samodzielnie startujących partii 1, 10% dla koalicji dwóch partii, 15% dla koalicji trzech partii oraz 20% dla koalicji czterech lub więcej ugrupowań 2. Stosowanie progów wyborczych skutkuje eliminowaniem podmiotów małych, mających niewielkie poparcie wśród społeczeństwa. Warto w tym miejscu również dodać, że ordynacja wyborcza nie zawiera żadnych specjalnych przywilejów dla kandydatów reprezentujących mniejszości 3. Komitety wyborcze reprezentujące mniejszości narodowe, biorą udział w wyborach na takich samych zasadach jak pozostałe. Analizując zmianę ordynacji wyborczej w Republice Czeskiej, można wyróżnić dwa okresy. Od 1992 do 1998 roku wyznaczonych było osiem okręgów wyborczych, a głosy były przeliczne wedle formuły Hagenbacha-Bischoffa. Zgodnie z tą formułą, wyniki poszczególnych list partyjnych dzieli się przez iloraz liczby głosów ważnych oraz ilości mandatów do obsadzenia powiększonej o jeden fikcyjny mandat. Liczby całkowite z tego działania oznaczają liczbę mandatów uzyskanych przez poszczególne listy. W sytuacji, gdy pozostaną mandaty nieobsadzone, stosuje się metodę największej reszty, zgodnie z którą mandaty dodatkowe przyznaje się kolejno tym partiom, które posiadają największe reszty z danego dzielenia. Natomiast od wyborów w 2002 roku głosy przeliczne są wedle metody d Hondta 4. Metoda ta polega na tym, że liczby głosów oddane na poszczególne listy dzieli się przez kolejne liczby naturalne (1,2,3,4), w ilości równej ilości mandatów do obsadzenia. Mandaty otrzymują te listy, które posiadają kolejne największe ilorazy. Pierwsza formuła była dość neutralna, co oznacza, że nie faworyzowała ona ani dużych ani małych ugrupowań. Po reformie trudno jednak orzec, że zmiana ordynacji znacząco wpłynęła na stopień proporcjonalności wyborów. Można jedynie powiedzieć o drobnym odchyleniu w tym zakresie. Reforma po 1998 roku wprowadziła nie tylko zmianę formuły przeliczania głosów na mandaty, ale także zmniejszono wielkość okręgów wyborczych. Ustalono 14 okręgów wyborczych, które stanowią poszczególne województwa oraz wydzielona stołeczna Praga: kraje liberecki, ustecki, karlowarski, pilzneński, środkowoczeski, południowoczeski, hradecki, pardubicki, ołomuniecki, morawsko-śląski, zliński, południowomorawski oraz Wysoczyzna. Reformy miały służyć zwiększeniu szans dużych ugrupowań na zdobycie większości w Izbie. Zmiany te najbardziej były widoczne w dwóch okręgach wyborczych libereckim oraz karlovarskim i w największym stopniu dotknęły Partię Zielonych, która mimo przekroczenia progu wyborczego w 2006 roku, nie zdobyła żadnego mandatu 5. 1 V. Hawlik, L. Kopeček, Kształt i stabilność czeskich rządów: wpływ systemu partyjnego i systemu wyborczego, Wrocławskie studia politologiczne, 10/2009, s P. Uziębło, Wpływ systemów wyborczych na systemy partyjne (wybrane zagadnienia), Przegląd Prawa Konstytucyjnego 3/2011 s W. Petroff, Systemy wyborcze do parlamentu dwunastu europejskich państw postkomunistycznych, Biuro Studiów i Ekspertyz, Warszawa 1999, s J. Filip, Inżynieria wyborcza i system wyborczy w kontekście zmian ordynacji wyborczych, Przegląd Prawa Konstytucyjnego I/2010, s V. Hawlik, L. Kopeček, Kształt i stabilność czeskich rządów: wpływ systemu partyjnego i systemu wyborczego, Wrocławskie studia politologiczne, 10/2009, s. 10 Strona 2

3 Mapa 1. Obwody w wyborach do Izby Poselskiej źródło: Kraje (województwa) Czech, ( dostęp: r.) Co ważne, w Republice Czeskiej nie ma stałej liczby mandatów, która przypadałaby na jeden okręg wyborczy. Ustalana jest ona na podstawie frekwencji wyborczej w taki sposób, że liczbę głosów dzieli się przez 200, a następnie według metody D Hondta przydziela poszczególne mandaty krajom, przez co zyskują te z nich, w których wyborcy najliczniej stawili się w lokalach wyborczych 6. Obywatelska Partia Demokratyczna (Občanská demokratická strana: ODS) i Czeskiej Partii Socjaldemokratycznej (Česká strana sociálně demokratická: ČSSD) proponowały dużo bardziej radykalne zmiany w prawie wyborczym. Ugrupowania postulowały wprowadzenie zmodyfikowanego dzielnika d Honda oraz zwiększenie liczby okręgów wyborczych do 35. Jednak w 2002 roku Trybunał Konstytucyjny orzekł, że owe propozycje są niezgodne z zasadą proporcjonalnej reprezentacji 7. Od 1992 roku w Republice Czeskiej posłów wybierano siedem razy. Pierwsze wybory parlamentarne odbyły się 5 i 6 czerwca 1992 r. Do Izby dostało się dziewięć ugrupowań, m.in. Ruch dla Demokratycznej Autonomii Partia dla Moraw i Śląska. Poparcie na poziomie 5,9% pozwoliło jej uzyskać 14 mandatów w Izbie Poselskiej. Była to jedyna sytuacja, gdy partia domagająca się większych uprawnień dla danego regionu, zdobyła mandat. Wybory do Senatu Republiki Czeskiej (Anna Kiedrowicz-Thel) Konstytucja Republiki Czeskiej z 1992 roku ustanowiła dwuizbowy parlament składający się z Izby Poselskiej oraz Senatu. W rzeczywistości bikameralne zgromadzenie istnieje od 1996 roku. Do tego czasu w Pradze działała jedynie Izba Poselska, która sprawowała również funkcje Senatu 8. Druga izba parla- 6 J. Filip, Inżynieria wyborcza i system wyborczy w kontekście zmian ordynacji wyborczych, Przegląd Prawa Konstytucyjnego I/2010, s V. Hawlik, L. Kopeček, Kształt i stabilność czeskich rządów: wpływ systemu partyjnego i systemu wyborczego, Wrocławskie studia politologiczne, 10/2009, s Art. 106 Konstytucji Republiki Czeskiej. Strona 3

4 mentu czeskiego funkcjonuje od wspomnianego 1996 roku i od daty tej kandydaci na senatorów wyłaniani są w 81 jednomandatowych okręgach wyborczych, których granice i wykaz określone są w Ustawie z dnia 27 września 1995 roku o wyborach do Parlamentu Republiki Czeskiej i o zmianie oraz uzupełnieniu niektórych innych ustaw wraz z aneksami. Ustawa ta stanowi, że jeśli populacja okręgu odchyla się o 15% od średniej liczby ludności przypadającej na jeden mandat do Senatu Republiki Czeskiej należy dokonać korekty granic obwodu wyborczego, w taki sposób, żeby skorygować powyższą nierówność. Zmiana ta wprowadzana jest jedynie w latach, w których ogłoszone są wybory do Senatu 9. Mapa 2. Obwody w wyborach do Senatu (bez Pragi, Brna, Ostrawy i Karwiny) źródło: V. Navrátil, Výsledky druhého kola senátních voleb : kdo, proti komu, odkud a jak, "Středoevropské politické studie", číslo 1, ročník XII, zima 2010 ( dostęp dnia ) 9 Zákon ze dne 27. září 1995 o volbách do Parlamentu České republiky a ozměně a doplnění některých dalších zákonů, art. 59, punkt 2. (Ustawa z dnia 27 września 1995 roku o wyborach do Parlamentu Republiki Czeskiej i o zmianie oraz uzupełnieniu niektórych innych ustaw; ). Strona 4

5 Mapa 1. Obwody w wyborach do Senatu w Pradze, Brnie, Ostrawie i Karwinie źródło: V. Navrátil, Výsledky druhého kola senátních voleb : kdo, proti komu, odkud a jak, "Středoevropské politické studie", číslo 1, ročník XII, zima 2010 ( dostęp dnia ) Jak już wspomniano, senatorzy wyłaniani są według zasady bezwzględnej większości głosów. Jeśli w danym okręgu żaden kandydat nie otrzyma ponad połowy ważnych głosów, organizowana jest druga tura wyborów. Przechodzą do niej dwaj kandydaci, którzy uzyskali największą liczbę głosów w turze pierwszej. W tej części głosowania kandydat wyłaniany jest przy pomocy większości zwykłej. W sytuacji, w której kandydaci z drugiej tury otrzymują taką samą liczbę głosów zwycięzcę wyłania się poprzez losowanie 10. W sytuacji przerwania kadencji senatora prezydent ogłasza wybory (w terminie nie dłuższym niż 90 dni) uzupełniające w okręgu, w którym wybrany został deputowany. W głosowaniu wybierany jest kandydat na część kadencji, która pozostała dla danego mandatu. W sytuacji, w której do końca danej kadencji pozostało mniej niż rok czasu, wybory nie odbywają się, a mandat pozostaje nieobsadzony 11. Należy podkreślić, że w Republice Czeskiej kadencja senatora trwa 6 lat i nie jest zbieżna z kadencją izby niższej. Obowiązuje tu zasada staggered election. Czesi co 2 lata wybierają 27 senatorów, co oznacza, że odnawiana jest 1/3 składu izby. Wybory do tworzącego się w 1996 Senatu regulowały przepisy przejściowe konstytucji. Określały sposób wyboru wszystkich senatorów w jednym czasie: 1/3 deputowanych wybierana była na 2 lata, 1/3 na 4 lata i 1/3 na 6 lat. W ten sposób powstała tradycja tzw. numerowanych kadencji funkcjonalnych 12. Takiemu systemowi wyłaniania reprezentacji politycznej można zarzucić, że wymiana 1/3 składu izby co 2 lata, powoduje wykluczenie części społeczeństwa z aktu wyborczego w roku wyborczym (w wyborach do izby wyższej uczestniczy jedynie 27 okręgów). Sprawa wyborów do drugiej izby staje się więc kwestią lokalną, a nie ogólnokrajową. W tak rysujących się ramach prawnych, żadnym mniejszościom narodowym zamieszkującym terytorium Republiki Czeskiej nie gwarantuje się uzyskania mandatu w Senacie. Prawo nie daje również możliwości zwiększenia szans na uzyskanie mandatu takiemu przedstawicielowi. W świetle dostępnych 10 Zákon ze dne 27. září 1995 o volbách do Parlamentu České republiky a ozměně a doplnění některých dalších zákonů, art Jak se volí do Senátu, Senat PRC, (dostęp dnia ). 12 Por. V. Jiráskowá, K. Skotnicki, Parlament Republiki Czeskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2009, s. 45. Strona 5

6 analiz, aktualne granice okręgów w wyborach do Senatu Republiki nie umożliwiają otrzymanie mandatu dla przedstawiciela mniejszości. Wybory prezydenckie (Anna Kiedrowicz-Thel) Od początku istnienia państwowości czeskiej wyboru prezydenta dokonywano na wspólnym posiedzeniu obu izb 13. Prezydentem - w dwuturowym głosowaniu 14 - zostawał kandydat, który zdobywał większość ponad połowy głosów wśród deputowanych do Izby Poselskiej i większość ponad 50% głosów wśród senatorów 15. Jednak od elekcji w 2013 roku głowę państwa wybiera się w głosowaniu powszechnym. Zmiana nastąpiła na przełomie 2011 i 2012 roku, kiedy to Izba Poselska dzięki głosom deputowanych z ODS i socjaldemokratów z ČSSD 16 przegłosowała zmianę sposobu wyboru prezydenta. W lutym 2012 roku ustawa została podpisana przez ówczesnego prezydenta Republiki Czeskiej, Vaclava Klausa. Tym samym wprowadzona została poprawka do Konsytuacji Republiki Czeskiej oraz przyjęty został roboczy projekt ustawy regulującej kwestie dotyczące wyborów. W styczniu 2013 roku po raz pierwszy w historii Republiki Czeskiej odbyły się bezpośrednie wybory na urząd Prezydenta Republiki. W elekcji tej obowiązywały nowo ustalone zasady określone w Ustawie z dnia 18 lipca 2012 roku o wyborze Prezydenta Republiki i o zmianie niektórych ustaw (ustawa o wyborach prezydenckich). Według niej lista kandydata na prezydenta musi zostać poparta przez min. 20 posłów lub min. 10 senatorów lub przez min obywateli, którzy mają czynne prawo wyborcze (ukończone 18 lat). Przy czym jedna osoba może poprzeć tylko jednego kandydata 17. Prezydentem Republiki Czeskiej po pierwszej turze wyborów może zostać kandydat, który otrzyma bezwzględną większość oddanych ważnych głosów uprawnionych wyborców, którzy wzięli udział w wyborach i oddali ważny głos. Jednak jeśli warunek ten nie zostanie spełniony organizowana jest druga tura wyborów. Przechodzi do niej dwóch kandydatów, którzy otrzymali w pierwszej turze otrzymali największą liczbę ważnych głosów 18. Tę turę wygrywa kandydat, który otrzymał większą liczbę głosów. 13 Art. 54 punkt 2 Konstytucji Republiki Czeskiej (uchylony). 14 Wybory na urząd prezydenta Republiki Czeskiej do 2013 roku odbywały się w dwóch turach. Do drugiej tury przechodzili kandydaci, którzy uzyskali najwięcej głosów wśród głosów Izby Poselskiej (pierwszy kandydat) i wśród senatorów (drugi kandydat). Jeśli liczba kandydatów z największą liczbą głosów była większa niż jeden do drugiej tury przechodził kandydat, który zdobył największą liczbę głosów po zsumowaniu głosów oddanych przez posłów i senatorów. W drugiej turze głosowanie, tak jak w pierwszej turze, odbywało się metodą bezwzględnej większości. Por. Art. 58 punkt 4-6 Konstytucji Republiki Czeskiej (uchylone). 15 Art. 58 punkt 2 Konstytucji Republiki Czeskiej (uchylony). 16 Przy czym ODS chciała jedynie zmiany sposobu wyboru, a ČSSD zmiany uprawnień głowy państwa. Por. J. Kopecký, Přímá volba prezidenta prošla. Lidé sami vyberou už Klausova nástupce, zpravy.idnes.cz ( ). 17 Zákon ze dna o volbě prezidenta republiky a o změně některých zákonů (zákon o volbě prezidenta republiky) (Ustawa z dnia 18 lipca 2012 roku o wyborze Prezydenta Republiki i o zmianie niektórych ustaw (ustawa o wyborach prezydenckich), art W przypadku, kiedy na drugim miejscu znajduje się dwóch kandydatów ex aequo do kolejnej tury przechodzi kandydat z największą liczbą głosów i wszyscy kandydaci z drugiego miejsca. Por. Zákon ze dna o volbě prezidenta republiky a o změně některých zákonů (zákon o volbě prezidenta republiky) (Ustawa z dnia 18 lipca 2012 roku o wyborze Prezydenta Republiki i o zmianie niektórych ustaw (ustawa o wyborach prezydenckich), art. 56 punkt 2. Strona 6

7 Podsumowanie Czeski system wyborczy jest względnie stabilny. Większość zmian wprowadzanych na przestrzeni lat nie była znacząca. Do najważniejszych z nich należy wprowadzenie bezpośredniego wyboru prezydenta. Wspomnieć należy dodatkowo o zmianie sposobu przeliczania głosów i zmianie liczby okręgów wyborczych w wyborach do Izby Poselskiej, które jednak - choć faworyzuje większe ugrupowania - nie miały znaczącego wpływu na system partyjny. Wszystkie typy wyborów odbywają się wedle odmiennych zasad regulowanych ustawami. Co ważne, czeskie prawo wyborcze we wszystkich typach elekcji nie przewiduje ułatwień dla komitetów wyborczych mniejszości narodowych, co oznacza, że niemal niemożliwe jest wejście do Parlamentu obywatela będącego innej narodowości niż czeskiej, o ile nie jest członkiem ogólnoczeskiej partii. Strona 7