Ekonomia społeczna dla rozwoju społeczności lokalnych

Transkrypt

1 Ekonomia społeczna dla rozwoju społeczności lokalnych redakcja: Aneta Ejsmont Jarosław Ruszewski PRYZMAT

2 Ekonomia społeczna dla rozwoju społeczności lokalnych

3

4 Ekonomia społeczna dla rozwoju społeczności lokalnych redakcja: Aneta Ejsmont Jarosław Ruszewski Suwałki 2013

5 Redakcja: dr Aneta Ejsomnt dr Jarosław Ruszewski Recenzenci Prof. dr hab. Aleksander Maksimczuk Dr Maciej Romatowski Publikacja przygotowana i wydana w ramach projektu Centrum Wspierania Ekonomii Społecznej, którego pomysłodawcą i realizatorem jest stowarzyszenie Centrum Aktywności Społecznej PRYZMAT. Za treść tego wydania odpowiada stowarzyszenie Centrum Aktywności Społecznej PRYZMAT, a poglądy w nim wyrażone nie odzwierciedlają w żadnym razie oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej. Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Copyright by Centrum Aktywności Społecznej PRYZMAT ISBN Wydawca: Centrum Aktywności Społecznej PRYZMAT ul. T. Noniewicza 91, Suwałki tel./fax pryzmat@pryzmat.org.pl Druk: GHAJ, ul. Przytorowa 19, Suwałki Publikacja jest rozpowszechniana nieodpłatnie.

6 Spis treści Wstęp...7 Andrzej Dzun Rozwój społeczności lokalnych jako czynnik konkurencyjności regionów...9 Joanna Juszczuk Planowanie rozwoju społeczności lokalnej...29 Dorota Ostrowska Unia Europejska jako instytucja społeczna...47 Anna Wildowicz- Giegiel Podmioty ekonomii społecznej w świetle koncepcji CSR...63 Magdalena Natalia Kuczyńska Przedsiębiorstwo społeczne i zakres jego działalności...79 Agnieszka Grzybowska Przedsiębiorstwo społeczne jako rdzeń ekonomii społecznej...93 Joanna Mądra Funkcjonowanie przedsiębiorstw społecznych w społecznościach lokalnych na przykładzie spółdzielni Andrzej Michalik Pozycja spółdzielni socjalnej w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce Kamil Waligóra Przedsiębiorstwo społeczne jako jedna z form realizacji celów ekonomii społecznej. Szansa dla Polski Wschodniej Aneta Ejsmont Wpływ otoczenia na rozwój przedsiębiorstw społecznych w województwie podlaskim Aleksander Maksimczuk, Aleksander Prokopiuk, Krzysztof Rejman Czy przedsiębiorczość i sektor MSP, działające zgodnie z zasadami ekonomii społecznej, mogą stać się ważną siłą napędową rozwoju współczesnej gospodarki i jej lokalnych społeczności? Uwagi ogólne Jarosław Ruszewski Formy prawne funkcjonowania podmiotów ekonomii społecznej w Polsce Małgorzata Konopko Charakterystyka organizacji pozarządowych ze szczególnym uwzględnieniem współpracy z organami administracji publicznej, na tle pomocy społecznej Magdalena Owczarczuk Uwarunkowania rozwoju sektora organizacji pozarządowych w Polsce Jarosław Galicki Zasada pomocniczości i jej rola w ustawie o pomocy społecznej Danuta Stelmaszek Ekonomia społeczna z perspektywy gminnego ośrodka pomocy społecznej w Augustowie...297

7 Anna Cudowska- Sojko Ekonomia społeczna a problem ubóstwa w Polsce Edyta Dąbrowska Uwarunkowania rozwoju spółdzielczości socjalnej osób bezrobotnych w Polsce Alina Szepelska Rola ekonomii społecznej w przeciwdziałaniu bezrobociu młodzieży w regionie Ewelina Ewa Rutkowska Spółdzielczość jako czynnik rozwoju lokalnego na przykładzie Spółdzielni Mleczarskiej Sudowia w Suwałkach Renata Karwowska, Maria Konopka, Kazimierz Konopka Reformy agrarne w Drugiej Rzeczypospolitej Polskiej a zagadnienia rozwoju społeczności lokalnych ( ) Radosław Galicki Uczestnictwo związków zawodowych w Komisji Trójstronnej do Spraw Społeczno Gospodarczych oraz innych instytucjach dialogu społecznego jako realizacja idei nowej ekonomii społecznej Zakończenie...435

8 Wstęp Ekonomia społeczna to jeden ze sposobów określenia działalności gospodarczej, która łączy w sobie cele społeczne i ekonomiczne. Bywa ona określana również jako gospodarka społeczna, a także przedsiębiorczość społeczna. Pojęcie ekonomii społecznej jest bardzo szerokie. Aby je dobrze zrozumieć, warto opisać instytucje stanowiące rdzeń tego środowiska tzw. przedsiębiorstwa społeczne. Najbardziej popularną i często stosowaną definicją jest ta sformułowana przez pracowników europejskiej sieci badawczej EMES (European Research Network). Według niej za przedsiębiorstwo społeczne uznaje się działalność o celach głównie społecznych, której zyski w założeniu są reinwestowane w te cele lub we wspólnotę, a nie w celu maksymalizacji zysku lub zwiększenia dochodu udziałowców czy też właścicieli. EMES określa kryteria społeczne i ekonomiczne, którymi powinny charakteryzować się inicjatywy wpisujące się w ekonomię społeczną. Postawy wobec ekonomii społecznej (określanej także jako gospodarka społeczna i rozumianej w tym tekście głównie jako przedsiębiorczość społeczna) są przede wszystkim pochodną postaw wobec działalności gospodarczej. Zasadniczym celem niniejszej monografii jest przedstawienie podmiotów ekonomii społecznej w Polsce na tle pozostałych uczestników rynku, wśród których coraz większą popularność zyskuje koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu. W sytuacji, gdy coraz częściej mówi się o potrzebie rozszerzenia zakresu odpowiedzialności społecznej i ekologicznej w odniesieniu do podmiotów sektora prywatnego, jak i publicznego, zasadne zatem wydaje się przeanalizowanie wpływu tego zjawiska na rozwój trzeciego sektora w Polsce, w odniesieniu do którego można śmiało mówić o roli ekonomii społecznej. W związku z powyższym, w zaprezentowanych w niniejszym opracowaniu rozdziałach poruszona zostanie następująca problematyka: partnerstwo w rozwoju przedsiębiorczości społecznej współpraca z lokalnymi władzami, organizacjami, biznesem; znaczenie ekonomii społecznej jako skutecznego narzędzia aktywizacji lokalnych społeczności; obszary działalności oraz czynniki sukcesu przedsiębiorstw społecznych; promocja idei ekonomii społecznej; prezentacja dobrych praktyk. Z ekonomią społeczną utożsamiane jest wyrażenie non-profit, które w ostatnich latach zyskało na znaczeniu. Dynamiczny rozwój tego sektora przyczynił się do stopniowego odradzania się liberalnych koncepcji gospodarczych i przesuwania odpowiedzialności za poziom zaspokajania potrzeb społecznych na społeczeństwo, a także do upowszechniania się różnych niepożądanych zjawisk, generujących niekorzystne efekty zewnętrzne. Wciąż występuje jednak szereg licznych barier o charakterze instytucjonalnym, uniemożliwiających, a przy najmniej utrudniających prowadzenie działalności w tym obszarze. Model badań i diagnozy potencjału oraz funkcji szeroko pojętej ekonomii społecznej lub inaczej gospodarki społecznej ma na celu upowszechnienie badań reprezenta- 7

9 tywnych i jakościowych przedstawiających potencjał społeczny i ekonomiczny oraz funkcje polskich spółdzielni, stowarzyszeń, fundacji, zakładów aktywności zawodowej i pozostałych podmiotów gospodarki społecznej w systemie integracji społeczno- zawodowej. Punktem wyjściowym do badań przyjętych w większości rozdziałów jest liczba fundacji, stowarzyszeń i innych organizacji społecznych działających w latach a następnie analiza porównawcza liczby badanych przedsiębiorstw społecznych zlokalizowanych na terenie województwa podlaskiego z pozostałymi województwami. W ekonomii społecznej znacznie ważniejsza niż twarda konkurencja jest wymiana wiedzy i doświadczeń. W końcu najważniejszym celem przedsiębiorców społecznych nie jest zysk finansowy, tylko społeczna zmiana. W związku z powyższym, niniejsza publikacja jest kierowana do szerokiego grona odbiorców, głównie naukowców i praktyków działających w tym obszarze. Aneta Ejsmont Jarosław Ruszewski 8

10 Dr Andrzej Dzun 1 Rozwój społeczności lokalnych jako czynnik konkurencyjności regionów 1. Wstęp Współczesna gospodarka charakteryzuje się daleko posuniętymi procesami urynkowienia. Oznacza to konieczność szczególnej dbałości o zdolność do skutecznej rywalizacji, nie tylko w przypadku pojedynczych podmiotów, co w przypadku gospodarki rynkowej jest oczywiste. Oznacza bowiem możliwość utrzymania się na rynku, skutecznej ekspansji, a w konsekwencji zdolność do realizacji głównego celu, jakim jest maksymalizacja zysku. Podobna sytuacja ma miejsce także w przypadku gospodarek narodowych i regionów. W ich przypadku, zdolność do skutecznej rywalizacji, czyli konkurencyjność, przejawia się przede wszystkim w umiejętności dostosowywania się do zmieniającego się otoczenia. Czerpania możliwie najwyższych korzyści z tych zmian, przy wykorzystaniu posiadanego potencjału. Jak również, skuteczności utrzymania i powiększania tego potencjału, dzięki zasysaniu czynników wytwórczych z zewnątrz, ale także poprawie sprawności wykorzystania posiadanych zasobów. Między innymi również ograniczaniu strat, z tytułu niepełnego wykorzystania zasobów pracy. Sprawnie funkcjonujące społeczności lokalne są podstawowym warunkiem, wpływającym na konkurencyjność regionów. Nie jest to oczywiście czynnik jedyny. Niewątpliwie jednak jego znaczenie w licznych przypadkach jest decydujące. Tu z kolei, coraz ważniejszym wyznacznikiem sprawności funkcjonowania lokalnych społeczności jest istnienie i rozwój tzw. podmiotów ekonomii społecznej. Posługiwanie się pojęciem ekonomii społecznej jest dyskusyjne. W Polsce używamy tego tłumaczenia w sposób dość nieostrożny. Od gospodarki prywatnej odróżnia podmioty ekonomii społecznej przede wszystkim to, że nie są one nastawione na zysk, lecz na realizację celów społecznych [8,s. 12].. W tym najważniejszego, jakim jest przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Jest to istotne z punktu widzenia aktywizacji zawodowej tej grupy osób. Nie dopuszczając do ich trwałego wykluczenia, marginalizacji na ryku pracy. Zatem, ograniczenia, a nawet utraty posiadanego przez nich potencjału. Tak więc, celem pracy jest analiza pojęcia konkurencyjności gospodarek narodowych i regionów, ze szczególnym uwzględnieniem konkurencyjności województwa podlaskiego na tle pozostałych województw Polski. Istotna jest w tym przypadku analiza znaczenia podmiotów ekonomii społecznej dla poszczególnych regionów, a zwłaszcza ich wpływu na szeroko rozumianą konkurencyjność. Mimo niejednoznaczności nazwy ekonomia społeczna, w pracy będzie ona używana, ze względu na dość silne zakorzenienie w polskim nazewnictwie. 1 Adiunkt w Katedrze Ekonomii Politycznej, Wydział Ekonomii i Zarządzania Uniwersytetu w Białymstoku 9

11 2. Konkurencyjność gospodarki W warunkach nasilonych procesów globalizacyjnych i umiędzynarodowienia (internacjonalizacji) działalności podmiotów gospodarczych należy zauważyć silną korelację miedzy konkurencyjnością w skali regionalnej a konkurencyjnością międzynarodową. Bowiem, zdecydowana większość obszarów (regionów) aktywnie uczestniczy w procesach ograniczania barier w relacjach z otoczeniem międzynarodowym. Odbywa się to zarówno poprzez procesy migracyjne, jak również przepływy towarowe, kapitałowe, wiedzy i informacji. Skutkując upodabnianiem się poszczególnych, nieraz odległych, obszarów pod względem popytowym i podażowym. Wydaje się zatem, że nie występuje współcześnie sprzeczność między konkurencyjnością w skali międzynarodowej a konkurencyjnością odnoszącą się do skali regionalnej. Dlatego też w dalszej części pracy szczególny nacisk zostanie położony na omówienie pojęcia konkurencyjności międzynarodowej. Konkurencyjność międzynarodowa jest pojęciem stosunkowo często opisywanym przez badaczy. Zatem, istnieje stosunkowo dużo definicji międzynarodowej konkurencyjności gospodarki, którą można również nazwać konkurencyjnością zewnętrzną, międzynarodową zdolnością konkurencyjną lub też międzynarodową przewagą konkurencyjną. 2 Mimo trudności w doprecyzowaniu pojęcia, w większości definicji chodzi jednak o to samo, a mianowicie o zdolność gospodarki do sprostania konkurencji międzynarodowej, przy utrzymaniu wysokiego tempa wzrostu krajowego popytu, bez pogarszania bilansu obrotów bieżących. Natomiast jeżeli chodzi o rynek międzynarodowy, to wyraża się ona akceptacją wyrobów danego kraju i powiększaniem się jego udziałów w rynkach eksportowych[27,s. 37].W zaprezentowanej definicji podkreśla się krótkookresowy wymiar konkurencyjności, przy zaakceptowaniu zmiany bilansu obrotów bieżących oraz analizy ex post udziałów w rynkach. Drugie, szersze, dynamiczne ujęcie, stosunkowo trudno mierzalne, odnosi się do tak zwanej długookresowej zdolności kraju do konkurowania Jedną z bardziej interesujących definicji, w tym ujęciu konkurencyjności stworzył J.Bossak.Pisze on mianowicie, że gospodarka konkurencyjna, to taka, która dostosowuje swoje cele społeczno- gospodarcze oraz mechanizmy funkcjonowania nie tylko do warunków wewnętrznych, ale również do uwarunkowań otoczenia międzynarodowego. Jednocześnie jest ona zdolna podjąć skuteczne działania, które z jednej strony będą wykorzystywać zmiany zachodzące w gospodarce światowej do pobudzenia własnego rozwoju, z drugiej zaś, może oddziaływać na zmiany warunków konkurencji w sposób zapewniający zwiększenie korzyści z udziału w międzynarodowym podziale pracy [2, s.38-39]. Węższym pojęciem, używanym dla określenia międzynarodowej konkurencyjności, jest międzynarodowa pozycja konkurencyjna lub też konkurencyjność typu wynikowego. Odnosi się ona przede wszystkim do udziału danego kraju w szeroko rozumianej wymianie gospodarczej z zagranicą, czyli w międzynarodowej wymianie towarów i usług oraz czynników wytwórczych [15, s.16]. 2 W literaturze polskiej najszerzej o tym piszą J. Bossak, W. Bieńkowski, J. Misala, M. Lubiński. 10

12 W sytuacji, gdy uznamy, że międzynarodowa konkurencyjność gospodarki danego kraju (konkurencyjność typu czynnikowego) to jego zdolność i skłonność do osiągania maksymalnych korzyści z uczestnictwa w międzynarodowym podziale pracy (korzyści, które powinny znaleźć swoje odzwierciedlenie w kształtowaniu się międzynarodowej pozycji konkurencyjnej kraju), to wówczas łatwo wskazać cechy takiej gospodarki.[16,s.228] Zgodnie z działaniem znanego prawa wzajemnego popytu J. S. Milla, powinna ona dysponować takimi produktami (towarami i usługami), a także czynnikami wytwórczymi, na które popyt zagraniczny jest wyższy, aniżeli popyt wszystkich podmiotów działających na terenie tego kraju na produkty i czynniki wytwórcze otoczenia.[14,s ] Podnoszone są czasami argumenty, w dyskusji nad międzynarodową konkurencyjnością, że to nie kraje, a działające na ich terytoriach przedsiębiorstwa konkurują ze sobą. Jest to stwierdzenie jedynie w połowie prawdziwe. Zauważyć bowiem trzeba, że warunki, w których działają te przedsiębiorstwa są w znacznym stopniu określane przez otoczenie gospodarcze, w którym działają. A jak wiadomo, to właśnie władza krajowa współtworzy system ekonomiczny, który stanowi mniej lub bardziej sprzyjające warunki osiągania nadwyżki ekonomicznej przedsiębiorstwom. [9, s ] Zatem, w sumie zewnętrzna konkurencyjność gospodarki danego kraju jest zawsze ostateczną konsekwencją kształtowania się międzynarodowych przewag konkurencyjnych różnorodnych podmiotów zlokalizowanych na jego terenie. Pamiętać jednak należy, że nie można traktować międzynarodowej konkurencyjności gospodarki jako prostej sumy konkurencyjności podmiotów w niej działających. Rozważania M.E.Portera i J.H. Dunninga, dotyczące kształtowania się konkurencyjności na poziomie gospodarki narodowej jak i przedsiębiorstw (makro i mikroskala), prowadzą do stwierdzenia, że na rynku międzynarodowym konkurują przedsiębiorstwa, które wykorzystują do rywalizacji warunki współtworzone w ich krajach macierzystych. Chodzi w tym przypadku o: wyposażenie w czynniki wytwórcze, kształtowanie rozmiarów i struktury popytu, politykę gospodarczą krajów, w mniejszym lub większym stopniu wpływającą na poziom konkurencyjności, mniej lub bardziej sprzyjający zbieg okoliczności zewnętrznych i wewnętrznych, transnarodową działalnością gospodarczą korporacji zagranicznych (WKT), powiązania między różnymi gałęziami przemysłu. Wymienione determinanty kształtowania się konkurencyjności międzynarodowej są określane mianem diamentu Portera. Według autora koncepcji istnieje wypadkowa oddziaływania wszystkich czynników. Mogą one wzajemnie wspomagać się lub osłabiać. Optymalna sytuacja występuje wówczas, gdy zdolność konkurencyjna i konkurencyjność międzynarodowa są pozytywnie determinowane przez wszystkie czynniki łącznie. M. Porter uważał, że mimo zróżnicowania większości gospodarek, można określić na jakim etapie rozwoju gospodarczego znajduje się dany kraj. Badając wzorzec przewagi komparatywnej i jego zmiany w czasie Porter wyróżnił cztery podstawowe etapy rozwoju: 11

13 etap sterowany przez czynniki wytwórcze, czyli przez pracę i surowce(stage factor-driven) etap sterowany inwestycjami(stage investment-driven) etap sterowany innowacjami(stage innovation-driven) etap dobrobytu(stage wealth driven). Pierwsze trzy etapy są związane z rozwojem przewagi względnej i charakterystycznym dla nich wyposażeniem w czynniki wytwórcze(kapitał rzeczowy- pracakapitał ludzki- technologia). Przesuwając się po tej ścieżce, każdy kraj rozpoczyna od produkcji dóbr pracochłonnych i/lub surowcochłonnych. Przy wykorzystaniu pracy prostej i surowców mineralnych. Następnie przesuwa się w kierunku wzrostu udziału wyrobów kapitałochłonnych. Ostatecznie koncentruje się na produkcji towarów o wysokim udziale kapitału ludzkiego i technologii. Do podobnych wniosków, jeżeli chodzi o kształtowanie się przewag względnych między krajami dochodzi również B. Balassa. Uważa on, że wymiana międzynarodowa rozwija się etapowo. To znaczy, że w miarę upływu czasu najbardziej rozwinięte kraje świata powiększają swoje przewagi w coraz to nowych dziedzinach działalności. W związku z powyższym, kraje rozwijające się mają możliwość wchodzenia w nisze produkcyjne opuszczane przez liderów światowej wymiany handlowej. W konsekwencji mamy do czynienia z dynamizacją obrotów w ramach gospodarki światowej oraz zmianą struktury międzynarodowej wymiany handlowej, w której pojawiają się nowe produkty oraz zwiększa się ich asortyment, a także wzrasta znaczenie nowych grup krajów. [27,s.42-45] Na teorii Portera-Dunninga bazuje T. Ozawa. Wychodzi on z założenia, że wzrost gospodarczy związany jest ze zmianami w modelu przewagi komparatywnej[27,s.43-46]. Do teorii Portera Ozawa wprowadza czynnik bezpośrednich inwestycji zagranicznych, zarówno wpływających, jak i wypływających z gospodarki. Zgodnie z tą teorią, rozwój handlu międzynarodowego i międzynarodowych przepływów czynników wytwórczych to siły napędowe wzrostu gospodarczego, wzbudzające i przyspieszające procesy restrukturyzacji i modernizacji gospodarek. To z kolei, powoduje zmiany stopnia i struktury zaangażowania w międzynarodowym podziale pracy. [18, s.27-54] Według T.Ozawy, we współczesnej globalizującej się gospodarce kraje słabiej rozwinięte mają możliwość przyspieszenia rozwoju jedynie poprzez politykę liberalizmu i otwierania się na zewnątrz. Wtedy to, dzięki napływowi inwestycji zagranicznych następują silne przemiany strukturalne. W ich konsekwencji kształtuje się nowa produkcja i nowy eksport, następuje wzrost konkurencyjności i dynamiki wywozu. W rezultacie tych zmian dojdzie do silnego przyspieszenia wzrostu gospodarczego, czyli super-wzrostu (super growth).[20,s. 61] W ten sposób otwarcie gospodarek umożliwia eliminację zniekształceń cen produktów i czynników wytwórczych, dzięki czemu następuje nasilenie lokalnej konkurencji. Po drugie, wzrasta ich znaczenie w międzynarodowym podziale pracy. Wreszcie po trzecie, następuje restrukturyzacja gospodarki w kierunku dziedzin o wyższej wartości dodanej, a zatem o wyższym poziomie konkurencyjności. Podsumowując tą część rozważań należy stwierdzić w sposób jednoznaczny, że 12

14 w świetle teorii nie istnieją żadne przeciwwskazania do otwierania gospodarek zarówno na wymianę towarową, jak i przepływy czynników wytwórczych. Każda z tych form współpracy z zagranicą powinna przynieść korzystne konsekwencje dla gospodarki, pod postacią zdynamizowania wzrostu gospodarczego. Jak na razie, pod względem poziomu konkurencyjności Polska należy do outsiderów w obrębie Wspólnoty. Pod względem wskaźnika PKB per capita wyprzedzamy jedynie nieznacznie nowych członków Unii Europejskiej- Bułgarię i Rumunię oraz Litwę i Łotwę zajmując 23 miejsce.[20, s.61] Należy przy tym pamiętać, że sytuacja województwa podlaskiego jest jeszcze gorsza, ponieważ odstaje ono wyraźnie także od lepiej rozwiniętych regionów Polski. Wspomniane powyżej mierzenie poziomu konkurencyjności gospodarek jest stosunkowo trudne. Nie ma bowiem jednego dobrego (powszechnie akceptowanego) wskaźnika służącego do pomiaru tego zjawiska. Każdy ze wskaźników obarczony jest stosunkowo poważnymi błędami.[17,s ] Stąd też istnieje relatywnie duża liczba miar i kryteriów podziału wskaźników konkurencyjności. Do miar międzynarodowej konkurencyjności zalicza się:[16, s.113] wskaźniki ogólnego rozwoju gospodarczego (np. tempo wzrostu PKB, stopa bezrobocia, stopa inflacji) 3 ; wskaźniki, które informują o zmianach strukturalnych i zmianach efektywności wykorzystania czynników produkcji oraz swobodzie ich przemieszczania się; wskaźniki informujące o stopniu zaangażowania danego kraju w wymianę międzynarodową (główne wskaźniki kształtowania się międzynarodowej pozycji konkurencyjnej danego kraju). Najczęściej w ocenie międzynarodowej konkurencyjności gospodarek stosowane są miary wynikowe i czynnikowe [12, s.12]. Do miar wynikowych zaliczamy: udział w handlu światowym, wskaźniki penetracji importowej ( udział importu w zaspokojeniu popytu krajowego), wskaźniki ujawnionej przewagi komparatywnej RCA i ( relacja udziału eksportu poszczególnych produktów z danego kraju do określonej grupy lub wybranego kraju do udziału eksportu wszystkich innych krajów do tej grupy lub kraju), wskaźniki specjalizacji eksportowej, wskaźniki terms of trade. Miary wynikowe pozwalają na ocenę kształtowania się różnych cech wymiany z zagranicą w przeszłości, nie dają natomiast oceny przyczyn takiego stanu rzeczy. Miary czynnikowe z kolei umożliwiają formułowanie wniosków o stanie i możliwych zmianach potencjału oraz efektywności danej gospodarki. Możemy do nich zaliczyć: poziom wykształcenia i kwalifikacje osób zatrudnionych (szczególnie ważne z punktu widzenia podjętej tematyki badawczej), stan infrastruktury technicznej, stan oraz jakość funkcjonowania poszczególnych rynków. Ze względu na wybiórczość wskaźników czynnikowych i wynikowych pojawiają 3 Wskaźniki te informują o skuteczności gospodarki w rozwiązywaniu podstawowych jej problemów, czyli np. wzrostu gospodarczego równowagi wewnętrznej, równowagi zewnętrznej, zatrudnienia, poziomu cen, czy tez rynku pracy oraz zadłużenia wewnętrznego. 13

15 się próby ich łączenia we wskaźniki zbiorcze, które w sposób kompleksowy charakteryzowałyby poziom konkurencyjności poszczególnych gospodarek. Jedna z takich metod jest metoda stosowana przez autorów raportów Global Competitiveness, związanych ze Światowym Forum Ekonomicznym (World Economic Forum) [3, s ]. Połączenie tych miar prowadzi do oceny zarówno stanu jak i potencjału konkurencyjności. Metoda ta polega na scharakteryzowaniu każdego kraju za pomocą kilkudziesięciu wskaźników, należących do miar wynikowych i czynnikowych, nadaniu im odpowiednich wag i uszeregowaniu według ważonej sumy tych wskaźników. [3, s.14] W rankingu konkurencyjności brane są pod uwagę, zgodnie z metodologią World Economic Forum, następujące czynniki: internacjonalizacja gospodarki- stopień otwartości na handel międzynarodowy i bezpośrednie inwestycje zagraniczne, wewnętrzna siła gospodarki-stopień aktywności gospodarczej, atrakcyjność gospodarki z punktu widzenia przedsiębiorcy, działalność rządu- zakres działań rządu sprzyjający konkurencyjności, infrastruktura techniczna, sektor finansowy wraz z możliwościami, jakie stwarza on dla optymalnej alokacji zasobów przez oferowanie alternatywnych sposobów inwestowania i wspieranie inwestycji przez system bankowy, sposób zarządzania- efektywność zarządzania, zasoby ludzkie- kwalifikacje siły roboczej, motywacja do pracy, stosunki pracy, struktura wiekowa, nakłady na naukę, nauka i technologia- innowacyjność gospodarki, wydatki na badania i rozwój 9 innowacje i przedsiębiorczość. Ukształtowany w ten sposób wskaźnik World Economic Forum jest jednym z najważniejszych i najpowszechniej stosowanych indeksów syntetycznych, których celem jest pomiar zdolności konkurencyjnej krajów. Rokrocznie, opisane przy pomocy tego wskaźnika kraje szeregowane są w Światowym Raporcie na temat Konkurencyjności. Do tej samej grupy metod należy wskaźnik konkurencyjności Międzynarodowego Instytutu Rozwoju i Zarządzania (Institute for Management and Development), który rokrocznie publikuje The World Competitiveness Yearbook [3,s.15].W tym przypadku podstawowymi, branymi pod uwagę czynnikami konkurencyjności są: kierunki zmian w gospodarce kraju z punktu widzenia dynamiki oraz tendencji realnych zmian PKB, dynamiki i kierunków zmian inwestycji, oszczędności krajowych oraz konsumpcji, tendencje zmian w zakresie umiędzynarodowienia i stanu stosunków gospodarczych z zagranicą (zmiany równowagi handlowej, rachunku bieżącym, strukturze eksportu i importu, ocena zmian w zakresie zaangażowania państwa w działalność gospodarczą, finanse, poziom i kierunki rozwoju infrastruktury gospodarczej poprzez pryzmat stanu i kierunków rozwoju transportu oraz infrastruktury technicznej, nauka i technologia (efektywność zarządzania B+R), zmiany w kierunkach i poziomie wydajności, produktywności czynników 14

16 wytwórczych i efektywności zarządzania, tendencje rozwoju rynku pracy, zatrudnienia, bezrobocia oraz rozwoju kapitału ludzkiego. Spośród innych wskaźników, które mogą być pomocniczymi narzędziami ustalania międzynarodowej pozycji gospodarczej możemy wyróżnić: Indeks Wolności Ekonomicznej Fundacji Heritage, Wskaźnik Majątku Narodowego Banku Światowego, a także Indeks Rozwoju Ludzkości.[1,s.127] Analizując wskaźniki, opisujące stopień międzynarodowej zdolności konkurencyjnej, można wyciągnąć szereg wniosków, co do koniecznych zmian służących ich poprawie. I tak, w celu poprawy miejsca w międzynarodowym rankingu konkurencyjności niezbędne jest spełnienie kilku warunków: [13, s ] stabilne i przewidywalne otoczenie legislacyjne, elastyczna struktura gospodarcza, inwestowanie w infrastrukturę tradycyjną i technologiczną, promowanie inwestycji krajowych, pozyskiwanie inwestycji zagranicznych, aktywność krajowych przedsiębiorstw na rynkach międzynarodowych, przejrzysta i sprawna infrastruktura administracyjna, związek między efektywnością produkcji a poziomem płac, inwestycje w edukację społeczeństwa i kształcenie siły roboczej. Prawidłowa ocena poziomu konkurencyjności danego kraju (regionu) jest stosunkowo trudna. Jej precyzja zależna jest od prawidłowego doboru cech, które najlepiej opisywałyby dynamikę, skalę i warunki udziału tego kraju w handlu światowym oraz poziom i tempo zmian popytu wewnętrznego. Weryfikacja i dobór możliwie najlepszych narzędzi powinien uwzględniać określone uwarunkowania. Po pierwsze, te same instrumenty mogą zupełnie inaczej oddziaływać na sferę realną gospodarki w krajach o ustabilizowanych rynkach, a inaczej w tych, w których system jest w trakcie powstawania. Jest to dość istotna uwaga w przypadku polskiej gospodarki, która w dalszym ciągu dokonuje istotnych przeobrażeń ekonomicznych. Po drugie, skuteczność poszczególnych instrumentów zależna jest w znacznym stopniu od różnic, na które wpływ mają instytucje nieformalne, typu kultura, czy też religia. Po trzecie, w wyniku zachodzących procesów globalizacyjnych następuje częściowa utrata niezależności na rzecz korporacji transnarodowych, czy też instytucji międzynarodowych. Po czwarte wreszcie kraje należące do ugrupowań integracyjnych podlegają pewnym ograniczeniom, wynikającym z wewnętrznych ustaleń. Jest to również stosunkowo istotne zważywszy na członkostwo Polski w Unii Europejskiej. Reasumując, dobór odpowiednich instrumentów, oceniających międzynarodową konkurencyjność danego kraju w sposób precyzyjny, nie może polegać jedynie na kopiowaniu rozwiązań z innych krajów. Musi on uwzględniać zarówno uwarunkowania wewnętrzne jak i zewnętrzne, wynikające z procesów integracyjnych i globalizacyjnych. Stąd też nawet wyliczenia tak poważnych instytucji jak World Economic Forum czy też Institute for Management and Development, ze względu na powyższe ograniczenia, powinny być traktowane z ostrożnością. Z przeprowadzonych analiz gospodarki polskiej stosunkowo wyraźnie wynika, że 15

17 różnice między polską gospodarką a przodującymi krajami Europy i świata są stosunkowo poważne. Mają one charakter zarówno ilościowy, jak i jakościowy. Stosunkowo dobrze obrazuje to tabela 1. Tabela 1. Ranking konkurencyjności międzynarodowej gospodarek według Światowego Forum Ekonomicznego. Kraj Miejsce w 2010 roku Poziom wskaźnika GCI Miejsce w 2005 roku Szwajcaria Szwecja Singapur USA Niemcy Japonia Finlandia Holandia Dania Kanada... Polska ,63 5,56 5,48 5,43 5,39 5,37 5,37 5,33 5,32 5, , Źródło: Global Competitiveness Report , WEF, Geneva 2007, s.xvii., Global Competitiveness Report , WEF, Geneva 2010, s.xvii Analizując dane z tabeli możemy dostrzec wciąż relatywnie niski poziom konkurencyjności polskiej gospodarki w stosunku do światowych liderów pod względem wskaźnika GCI (Global Competitiveness Index). Cenne w tym przypadku byłoby porównanie tego wskaźnika dla gospodarki polskiej w dłuższym okresie czasu, a także ze wskaźnikiem publikowanym przez Institute for Management and Development. I tak, jeżeli chodzi o długookresową analizę GCI, to można zauważyć, że Polska cały czas oscyluje w granicach miejsca (IMD lokuje ją na 32 miejscu) [25, s.12-14]. Oznacza to, że polska gospodarka, mimo poprawy wskaźników w ostatnich latach, cały czas utrzymuje niepokojąco wysoki dystans rozwojowy w stosunku do pozostałych krajów- podstawowych partnerów gospodarczych. W takiej sytuacji każda z metod trwałej poprawy zdolności konkurencyjnej powinna zostać wykorzystana. Jedną z metod takiej poprawy jest zwiększenie sprawności wykorzystania czynnika ludzkiego, również przy wsparciu podmiotów ekonomii społecznej. 3. Konkurencyjność województwa podlaskiego na tle kraju Polska, podobnie, jak i inne kraje, charakteryzuje się relatywnie wyraźnym zróżnicowaniem regionalnym w ujęciu gospodarczym. Postępujący proces integracji krajów UE do pewnego stopnia zmniejszył narastanie różnic w wysokości PKB per capita między państwami członkowskimi, ale ich nie zlikwidował. Od 43 %. w stosunku do średniej unijnej, aż do 283 % tejże to rozpiętość między PKB per capita w 27 krajach Unii Europejskiej. [5] Jeśli średnią unijną przyjąć za 100, to blisko niej plasują się takie kraje jak: Francja (107), Hiszpania (101), Włochy (100) i Cypr (99). Ponad średnią znajdują się 16

18 Wielka Brytania (113), Finlandia (116), Belgia (118), Niemcy (119), Szwecja (123), Austria, Irlandia i Dania (po 125), Holandia (134) oraz Luksemburg ( 283!). W pozostałych krajach członkowskich wskaźniki te są niższe i kształtują się następująco: Grecja (89), Słowenia (87), Malta (83), Portugalia (81), Czechy (80), Słowacja (74), Estonia (65), Węgry (64) i w Polsce (62). W 4 krajach UE wskaźnik ten nie przekracza 60 % średniej dla 27 państw tego ugrupowania. Są to: Litwa (58), Łotwa (52), Rumunia (45) i Bułgaria (43).[5] Dostrzega się poza tym, ze mimo podejmowanych działań, poziom różnic w rozwoju regionalnym wewnątrz krajów UE nie ulega radykalnemu zmniejszeniu. Dostrzegane są nawet przypadki powiększania dysproporcji rozwojowych, będących pochodną wysokiej konkurencyjności obszarów metropolitalnych. W konsekwencji, ich szybszego rozwoju. Obszar województwa podlaskiego nigdy nie należał do najlepiej rozwiniętych w skali kraju. Także i współcześnie Podlaskie należy nie tylko do najuboższych regionów Polski, ale również i w Unii Europejskiej. Czynniki historyczne, które doprowadziły do radykalnego zróżnicowania rozwojowego polskich regionów są złożone, a część z nich charakteryzuje się wyjątkową trwałością. Dysproporcje rozwojowe pogłębiały się i w okresie zaborów, i w dwudziestoleciu międzywojennym, jak również w okresie powojennym, w warunkach gospodarki centralnie administrowanej. Warto wspomnieć, że w latach na 18 województw wschodnich (spośród 49) przypadało poniżej 1% inwestycji przemysłowych.[23, s.7] Recesja gospodarcza lat osiemdziesiątych, jak również transformacja gospodarcza przyśpieszona w tym okresie była jednym z czynników wpływających na powiększenie dysproporcji rozwojowych, gdyż pomoc państwa była kierowana przede wszystkim do regionów o największym stopniu uprzemysłowienia.[4, s.191] Stąd też peryferyjność województwa podlaskiego nie jest zjawiskiem nowym, a jego zniwelowanie wymaga długotrwałych i wielokierunkowych działań. 17

19 Tabela 2. Produkt Krajowy Brutto według województw w 2009 roku. Województwa w mln złotych w % per capita w zł lokata Polska=100 Polska Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie ,0 8,1 4,7 3,9 2,3 6,2 7,4 21,5 2,3 3,8 2,3 5,5 13,2 2,7 2,8 9,3 4, x ,0 103,3 87,2 68,3 90,2 91,8 85,3 158,4 82,8 69,0 74,0 98,2 107,9 74,8 76,5 106,9 92,8 Źródło : Rocznik Statystyczny Województw 2010, GUS, Warszawa, 2010, s Analiza porównawcza dotycząca poziomu rozwoju gospodarczego, poprzez pryzmat wielkości PKB oraz PKB per capita, dobitnie pokazuje peryferyjność województwa podlaskiego nie tylko w skali gospodarki narodowej (14 miejsce w kraju pod względem PKB per capita)-tabela 2. Oznacza to również, iż wyżej wymieniony region, pod względem poziomu rozwoju, znajduje się wśród najniżej rozwiniętych regionów Unii Europejskiej Biorąc pod uwagę PKB per capita według parytetu siły nabywczej, jedynie 13 regionów w UE charakteryzuje się niższym poziomem tego wskaźnika. Przy czym, są to regiony położone w najsłabiej rozwiniętych krajach UE, czyli Bułgarii i Rumunii[22, s ], a także województwa lubelskie i podkarpackie w Polsce- rysunek 1. 18

20 Rysunek 1. Produkt Krajowy Brutto per capita w województwach, według parytetu siły nabywczej (UE=100) Produkt Krajowy Brutto per capita według siły nabywczej ,7 51,7 45,4 35,2 45,4 46,7 43,4 76,8 43,6 35,4 37,9 49, ,3 39,3 54,5 47,2 województwa Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Województw 2010, GUS, Warszawa, 2010, s Niski poziom wytworzonego PKB jest pochodną nienowoczesnej struktury tworzonego produktu, jak i struktury zatrudnienia. Analiza danych z tabeli 2 wskazuje na wyraźne dysproporcje w strukturze zatrudnienia między wszystkimi województwami wchodzącymi w skład tak zwanej ściany wschodniej (w tym i województwa podlaskiego) a średnią krajową. W regionach tych występuje zdecydowana dominacja, w strukturze zatrudnienia, sektora pierwszego. Oznacza to w rezultacie oparcie gospodarki regionu o dział pierwotny, ze wszelkimi tego konsekwencjami. Przede wszystkim relatywnie niskim poziomem wskaźników efektywności i wydajności pracy. Znajduje to przełożenie na przeciętny poziom dochodów dyspozycyjnych społeczeństwa tych regionów [22, s.89-90], które z kolei determinują wielkość, strukturę oraz dynamikę popytu. To zaś wpływa na przeciętny poziom życia, który w województwie podlaskim jest niższy od średniej krajowej.[23, s.15] Szczególnie niskie wskaźniki występują w odniesieniu do infrastruktury technicznej. Lokują one Podlasie na 15 miejscu wśród wszystkich województw. [22, s.89-90] Jest to o tyle niepokojące, że dobry stan infrastruktury technicznej jest jednym z podstawowych warunków zdynamizowania tempa rozwoju tego obszaru. Większość działań w tym kierunku pozostaje na etapie planów lub napotyka istotne bariery instytucjonalne. 19