Spis treści SPIS TREŚCI

Transkrypt

1 Spis treści SPIS TREŚCI I Wstęp... 3 II Przedsiębiorczość społeczna Ekonomia społeczna pojęcia podstawowe Instytucje ekonomii społecznej w Polsce Charakterystyka instytucji ekonomii społecznej Przedsiębiorstwo społeczne w formie spółki z o.o Stowarzyszenie, fundacja Spółdzielnia socjalna Centrum Integracji Społecznej Zakład Aktywności Zawodowej Warsztat Terapii Zajęciowej Zlecanie realizacji zadań publicznych III Marketing i promocja instytucji ekonomii społecznej Czym jest marketing Marketing społeczny Wybrane elementy strategii promocyjnej Wykorzystanie Internetu w promocji Współpraca z mediami Organizacja imprez promocyjnych O autopromocji i liderze IV Efektywna współpraca z klientem ekonomii społecznej Współpraca podmiotów ekonomii społecznej i biznesu Komunikacja interpersonalna Komunikacja werbalna Komunikacja niewerbalna Spójność przekazu SprzedaŜ w kontekście ekonomii społecznej Cele, perspektywa, poziomy sprzedaŝy SprzedaŜ poprzez korzyści i rozpoznawanie potrzeb klienta Skuteczny sprzedawca w ekonomii społecznej V Zamiast zakończenia

2

3 I. Słowo wstępne I. SŁOWO WSTĘPNE Dlaczego Atut? Zgodnie z tytułem naszego projektu uwaŝamy, Ŝe naleŝy patrzeć na ekonomię społeczną jako atut. Atut to karta gwarantująca zwycięstwo. Zwycięstwem w działaniach społecznych jest taka pomoc, która prowadzi do samodzielności osobistej, zaradności Ŝyciowej i integracji społecznej. Taka jest ekonomia społeczna właściwie stosowana, co pokazują liczne przykłady z Unii Europejskiej nie zalecza problemów, ale skutecznie je rozwiązuje czy eliminuje. Ekonomię społeczną w Polsce i Wielkopolsce tworzą takie instytucje jak fundacje i stowarzyszenia prowadzące działalność gospodarczą, przedsiębiorstwa społeczne, spółdzielnie socjalne, zakłady aktywności zawodowej, warsztaty terapii zajęciowej czy centra integracji społecznej. Większość z nich osiąga cele społeczne metodami gospodarczymi często nie wykorzystując w pełni swojego potencjału. Nasz projekt to cykl dedykowanych szkoleń, dostosowanych do konkretnych potrzeb ludzi i instytucji ekonomii społecznej. A potrzebna jest im wiedza w zakresie sprzedaŝy i marketingu, budowania wizerunku, współpracy z mediami, promocji, nowoczesnych zasadami marketingu czy skutecznej sprzedaŝy towarów i usług w kontakcie bezpośrednim z klientem czy partnerem. Uzupełnienie tej wiedzy prowadzi do zbudowania i umocnienia silnych podmiotów ekonomii społecznej, dobrze zarządzanych, konkurencyjnych, atrakcyjnych, pozytywnie postrzeganych przez społeczeństwo, a nade wszystko nie borykających się z finansowymi kłopotami. Do udziału w tych specjalistycznych szkoleniach zapraszamy osoby związane z instytucjami sektora ekonomii społecznej z Wielkopolski. TakŜe tych wszystkich, którzy chcieliby podjąć działania w tym sektorze. Zapewniamy nie tylko szkolenia, ale i stały kontakt z ekspertami przez Internet oraz dostęp do elektronicznych form wymiany doświadczeń uczestnicy otrzymują loginy i hasła. Program trzydniowych spotkań obejmuje między innymi następujące tematy: I dzień: Podstawy przedsiębiorczości społecznej i jej miejsce na rynku towarów i usług, Nowoczesny model przedsiębiorstw społecznego (wspólnie analizujemy dobre praktyki w poszukiwaniu źródeł sukcesu) PIW EQUAL) Finansowanie ekonomii społecznej II dzień: Budowanie wizerunku podmiotu ekonomii społecznej i jego produktu/usług, Działalność reklamowa, marketingowa, medialna dla osiągania celów społecznych, Dyskusja na temat moŝliwości wypracowania znaku towarów i usług ekonomii społecznej III dzień: Zasady skutecznej sprzedaŝy towarów i usług podmiotów ekonomii społecznej Prezentacja negocjacja strategia Dyskusja Ekonomia społeczna jako atut rozmawiamy o wykorzystaniu społecznego wymiaru argumentu 3

4 I. Słowo wstępne Niniejsze materiały ułoŝone są według przedstawionego wyŝej schematu. Stanowią one poszerzenie i dopełnienie treści zajęć, tzn. same w sobie nie są pomyślane jako niezaleŝne opracowanie (są integralną częścią szkolenia). Niektóre zagadnienia, które poruszmy podczas spotkań, celowo nie są tu poruszane pozostawiliśmy je do dyskusji i ćwiczeń warsztatowych, nie chcąc Uczestnikom narzucać gotowych rozwiązań. Ekonomia społeczna bowiem nie jest systemem zamkniętym zawsze pozostaje w niej miejsce na to, co w działaniach społecznych bardzo waŝne: na inwencję i nowatorskie rozwiązania, na samodzielne wypracowanie modelu funkcjonowania. Materiały te stanowią zbiór mamy nadzieję Ŝe wartościowych wskazówek i podpowiedzi. Mamy nadzieję, Ŝe okaŝą się one Atutem w codziennych działaniach Uczestników, działaniach przyczyniających się do rozwoju ekonomii społecznej w Wielkopolsce i w Polsce. 4

5 II PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ SPOŁECZNA 1. EKONOMIA SPOŁECZNA POJĘCIA PODSTAWOWE Pojęcie ekonomii społecznej jest bardzo szerokie i dotyka wielu sfer Ŝycia społecznego. Jednak chcąc znaleźć wspólny mianownik, moŝna powiedzieć, Ŝe kluczową zasadą w tej idei jest prymat działania na rzecz ludzi (członków, podopiecznych) nad maksymalizacją zysku. Oznacza to, Ŝe dla jednostek ekonomii społecznej istotne znaczenie obok celu gospodarczego ma misja społeczna. Podmioty ekonomii społecznej, zaspokajając potrzeby swoich członków lub podopiecznych, często wykonują zadania, z których ani państwo, ani inne podmioty gospodarcze nie wywiązują się w sposób wystarczająco skuteczny. Ekonomię społeczną moŝna ująć jako dziedzinę aktywności społecznej, która nie jest przynaleŝna rynkowi i państwu. Ekonomia społeczna, oparta na wartościach solidarności, partycypacji i samorządności, odgrywa kluczową rolę w społecznym rozwoju lokalnym. Pozwala wykorzystywać zasoby ludzkie w sposób komplementarny do sektora prywatnego i publicznego, zapobiega wykluczeniu społecznemu i łagodzi napięcia społeczne. Mówiąc szerzej: ekonomia społeczna wspomaga proces budowania społeczeństwa obywatelskiego. Ekonomia społeczna odpowiada teŝ priorytetom Unii Europejskiej: spójności społecznej, pełnego zatrudnienia i walki z biedą, demokracji uczestniczącej, lepszego zarządzania oraz stabilnego rozwoju. EKONOMIA SPOŁECZNA POLSKIE TRADYCJE Termin ekonomia społeczna nie jest jeszcze dobrze zakorzeniony w języku polskim, mimo Ŝe Polska ma bogate tradycje w tej dziedzinie. Warto wspomnieć przede wszystkim dziewiętnastowieczne kasy oszczędnościowo-poŝyczkowe, zwane kasami Stefczyka, oraz spółdzielnie zakładane w środowiskach wiejskich. W okresie międzywojennym polski ruch spółdzielczy naleŝał do najbardziej dynamicznych w ówczesnej Europie. Wtedy to wykształciły się i rozwinęły dwie formy, do dziś uznawane za klasyczne mechanizmy ekonomii społecznej: spółdzielnie oraz towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych. Okres komunizmu to czas zaniku lub karykatury ruchu spółdzielczego, choć na fali liberalizacji po 1956r. powstały rozwiązania hybrydowe, które nazywano stowarzyszeniami, spółdzielniami i związkami. Ich działalność okazywała się często bardzo poŝyteczna. Ze względu jednak na zaleŝność od państwa nie moŝna tych organizacji zaliczać do sektora ekonomii społecznej. Po roku 1989 odtworzone zostały warunki do reaktywowania działań z zakresu ekonomii społecznej. W ciągu prawie 20 lat sektor ekonomii społecznej znacznie się rozwinął, choć wciąŝ nie jest skonsolidowany. 5

6 Najistotniejsze podmioty to: organizacje spółdzielcze, spółdzielnie pracy w Polsce wg GUS na koniec 2005r. było zarejestrowanych ponad 18 tys. spółdzielni, jednak zadaniem Krajowej Rady Spółdzielczej aktywnie działa ich ok , z czego najbardziej liczne to spółdzielnie mieszkaniowe, spółdzielnie pracy, spółdzielnie rolnicze oraz spółdzielnie uczniowskie, działające w róŝnych typach szkół, na skalę niespotykaną w innych krajach Unii Europejskiej; bankowość spółdzielcza to ponad trzy tysiące placówek (ok. 1/3 całego sektora bankowego). Sektor ten przynosi blisko 7% zysków wypracowywanych przez cały sektor bankowy i reprezentuje ponad 5% wartości aktywów tego sektora. Na 2 mln gospodarstw rolnych aŝ 1,3 mln ma swój rachunek w bankach spółdzielczych; Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo-Kredytowe zrzeszające ponad milion członków. Sieć placówek SKOK jest największą wśród instytucji oferujących ludności usługi finansowe (ponad oddziałów w całej Polsce); Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych w tej chwili jest w Polsce 8 TUW-ów, co stanowi około 0,5% rynku ubezpieczeń; dla porównania przed II wojną światową było to 65%; organizacje pozarządowe czyli niebędące jednostkami sektora finansów publicznych, w rozumieniu przepisów o finansach publicznych, i niedziałające w celu osiągnięcia zysku osoby prawne lub jednostki nieposiadające osobowości prawnej utworzone na podstawie przepisów ustaw, w tym fundacje i stowarzyszenia. Wg danych rejestru REGON z maja 2007 r. w Polsce istnieje ponad 78 tys. organizacji pozarządowych, w tym ok. 70 tys. stowarzyszeń i ok. 8,5 tys. fundacji. Wśród szerokiego zakresu pól działania pierwsze miejsca zajmują: sport/ turystyka (ok. 40% organizacji), kultura i sztuka (12,8%), edukacja i wychowanie (10,3), usługi socjalne i pomoc społeczna (9,9%) oraz ochrona zdrowia (8%). W organizacjach pozarządowych zatrudnionych jest ok. 120 tys. osób na podstawie umów o pracę oraz ok. 200 tys. osób rocznie na podstawie umów cywilno-prawnych (zlecenie, dzieło); Centra Integracji Społecznej, Spółdzielnie Socjalne, Zakłady Aktywizacji Zawodowej, Warsztaty Terapii Zajęciowej powstające w ostatnich latach typy podmiotów, określane jako nowa ekonomia społeczna. EKONOMIA SPOŁECZNA W UNII EUROPEJSKIEJ Trudno mówić o jednym europejskim modelu ekonomii społecznej. Jednak w krajach Unii Europejskiej pojęcie social economy czy économie sociale jest od dawna obecne na forum debaty publicznej. Staje się to zrozumiałe w zestawieniu z danymi: ekonomia społeczna odpowiada 8 % wszystkich przedsiębiorstw europejskich (ok. miliona przedsiębiorstw i organizacji wytwarzających 10% produktu krajowego brutto) oraz 10 % całkowitego zatrudnienia (ponad 10 milionów osób pracujących). Nacisk rosnącego w siłę sektora ekonomii społecznej spowodował, Ŝe zarówno w prawodawstwie krajowym, jak i europejskim zaczęto wprowadzać oddzielne regulacje dla tego typu działań. W wymiarze krajowym "koncepcja" ekonomii społecznej po raz pierwszy została uznana przez rząd Francji w 1980 r. Została ona następnie przyjęta przez poszczególne państwa członkowskie, pojawiły się wówczas ministerstwa lub sekretariaty stanu odpowiedzialne za wyraźnie juŝ określoną ekonomię społeczną. Miało to miejsce w Belgii, Francji, Hiszpanii, Włoszech, Portugalii, Luksemburgu, Szwecji, Finlandii i Wielkiej Brytanii. W 1991 r. we Włoszech zaczęła obowiązywać ustawa o spółdzielniach socjalnych, w 1995 Belgowie wprowadzili pojęcie przedsiębiorstwa "o celach społecznie uŝytecznych", Portugalczycy koncept "spółdzielni społecznej solidarności". 6

7 Na poziomie ogólnoeuropejskim coraz częściej znajdujemy odwołanie do idei lub instytucji ekonomii społecznej w tekstach organów UE oraz organizacji międzynarodowych. W roku 1997 w Luksemburgu Europejski Szczyt poświęcony zatrudnieniu zainicjował koordynację polityki zatrudnienia na poziomie europejskim. Przy tej okazji po raz pierwszy w tekście Rady Ministrów Europejskich nawiązano wyraźnie do ekonomii społecznej i wpisano ją do zbioru głównych kierunków polityki na rzecz zatrudnienia w części poświęconej "Przedsiębiorczości". Państwa członkowskie powinny od tej pory przedstawiać sprawozdanie z działań podejmowanych w ramach wszystkich głównych kierunków, a zatem równieŝ inicjatyw w dziedzinie ekonomii społecznej. W ramach europejskiej polityki włączania ekonomia społeczna figuruje jako specyficzna metoda działania programu EQUAL. W roku 2003 Unia przyjmuje statut Europejskiej Spółki Spółdzielczej i publikuje Komunikat dla rządów i instytucji europejskich na temat «promocji spółdzielczości w Europie». W końcu na poziomie światowym ekonomia społeczna została uznana przez OCDE (Organizację Współpracy i Rozwoju Ekonomicznego) oraz MOP (Międzynarodową Organizację Pracy). Przyznanie ekonomii społecznej szczególnego miejsca w polityce państwowej oraz międzynarodowej prowadzi do jej stopniowej standaryzacji. Instytucje ekonomii społecznej, chcąc być partnerem dla instytucji europejskich, ukonstytuowały się w Stałą Konferencję Ekonomii Społecznej (CEP-CMAF), złączoną z europejskich ugrupowań spółdzielni, towarzystw pomocy wzajemnej, stowarzyszeń i fundacji oraz krajowych platform ekonomii społecznej. Instytucja ta pełni rolę instancji umoŝliwiającej uzgadnianie stanowisk, przedstawianie propozycji i reprezentowanie w kwestiach dotyczących ekonomii społecznej. PODMIOTY EKONOMII SPOŁECZNEJ Instytucje ekonomii społecznej są podmiotami gospodarczymi i społecznymi działającymi we wszystkich sektorach. Jej instytucjonalne ramy odpowiadają mniej więcej granicom szeroko rozumianego sektora pozarządowego. Podmioty, takie jak stowarzyszenia, fundacje prowadzące działalność gospodarczą lub odpłatną działalność poŝytku publicznego, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, tworzące trzeci sektor (funkcjonuje takŝe określenie trzeci system), nazywane są tradycyjną ekonomią społeczną. Z kolei dopiero powstające typy podmiotów, takie jak: spółdzielnie socjalne, przedsiębiorstwa społeczne, centra integracji społecznej, zakłady aktywności zawodowej, warsztaty terapii zajęciowej, określane są jako nowa ekonomia społeczna. Za podstawę ekonomii społecznej uchodzi zjawisko przedsiębiorczości społecznej. Przy czym wskazaną podstawę naleŝy wyodrębnić z szerokiego obszaru ekonomii społecznej, czyli trzeciego systemu (sektora pozarządowego) obejmującego zarówno działania sektora obywatelskiego, jak i instytucje ekonomii społecznej. W ostatnim okresie pojęcie ekonomia społeczna (gospodarka społeczna) ulega znacznej popularyzacji zarówno w skali lokalnej, jak i ogólnopolskiej. Wśród nich omawiany termin nie jest jednoznacznie zdefiniowany. Wspólną przesłanką ujęć definicyjnych jest stwierdzenie, iŝ ekonomia społeczna radzi sobie z zaspokajaniem i wypełnianiem potrzeb, których nie mogą wypełnić inne sektory. Mimo zróŝnicowania form prawno-organizacyjnych moŝna przyjąć katalog wspólnych cech dla podmiotów ekonomii społecznej, a mianowicie: prymat celów indywidualnych i społecznych nad kapitałem, 7

8 dobrowolne i otwarte członkostwo, demokratyczna kontrola sprawowana przez członków (z wyjątkiem fundacji), połączenie interesów członków, uŝytkowników i interesu ogólnego, rozwijanie i przyjmowanie wartości solidarności i odpowiedzialności, autonomiczne zarządzanie i niezaleŝność od władz państwowych, podstawowe nadwyŝki przeznaczane są na stały rozwój celów i usług dla członków lub wspólnych zadań. Cechy świadczące o znaczeniu społecznym, gospodarczym i politycznym ekonomii społecznej moŝna scharakteryzować poprzez następujące elementy: oparta jest na wartościach solidarności i osobistego zaangaŝowania w proces aktywnego obywatelstwa, generuje miejsca pracy o wysokiej jakości i ulepsza poziom Ŝycia, oferuje ramy dla nowych form przedsiębiorczości i pracy, odgrywa bardzo waŝną rolę w rozwoju lokalnym i spójności społecznej, polega na odpowiedzialności społecznej, jest czynnikiem demokracji, bierze udział w tworzeniu stabilności i pluralizmu ekonomii rynkowej, odpowiada wartościom i strategicznym celom Unii Europejskiej: spójność społeczna, pełne zatrudnienie i walka przeciwko biedzie i wykluczeniom społecznym, demokracja uczestnicząca, lepsze rządy i stały rozwój. Nawiązując do ostatniego wyliczenia, zrealizowanie przedstawionych wyŝej priorytetów umocni pozycję sektora ekonomii społecznej w Unii Europejskiej. Wytyczne Komisji Europejskiej odnośnie rozwoju gospodarki społecznej zakładają, iŝ: ma przyczynić się do większej efektywności i konkurencji, jest duŝym, potencjalnym źródłem nowych miejsc pracy, nowych form przedsiębiorczości i zatrudnienia, zaktywizuje obywateli przez uczestnictwo w organizacjach typu,,członkowskiego, sprzyja woluntarystycznemu zaangaŝowaniu obywateli, zwiększa solidarność i poczucie wspólnoty, przyczynia się do integracji gospodarek (zwłaszcza w kontekście UE). MISJA PODMIOTÓW EKONOMII SPOŁECZNEJ Ekonomia społeczna jest sektorem gospodarki, w którym organizacje zorientowane są na społeczną uŝyteczność, a wypracowana przez nie nadwyŝka słuŝy realizacji celu społecznego. Taka ich misja wynika z i jest chroniona przez autonomię zarządzania, demokratyczne decydowanie oraz lokalne zakorzenienie. W ten sposób krystalizuje się obok celu gospodarczego misja społeczna, która ma istotne znaczenie dla podmiotów ekonomii społecznej. Nadrzędny katalog wartości, zasad i sposobów postępowania, jakimi te organizacje będą się kierować w celu realizacji przyjętej wizji, jest misją społeczną podmiotów ekonomii społecznej. Kierując się poczuciem misji, organizacje ekonomii społecznej stają się bardziej: sprawne i wydajne, skuteczne i osiągające lepsze wyniki, skłonne do nowatorskich rozwiązań, elastyczne, zmobilizowane panuje w nich wyŝsze morale. 8

9 Przykładowo, dla centrum integracji społecznej misją jest reintegracja społeczno -zawodowa osób wykluczonych społecznie i stopniowe ich wyprowadzanie poza system pomocy społecznej. Dla warsztatów terapii zajęciowej misją społeczną jest wyrównywanie szans i doprowadzenie do uczestniczenia w Ŝyciu publicznym osób niepełnosprawnych. Natomiast dla spółdzielni socjalnej misją społeczną moŝe być przywracanie na rynek pracy poprzez prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa osób zagroŝonych wykluczeniem społecznym, osób o niskiej zatrudnialności oraz umoŝliwienie osobom bezrobotnym aktywizacji zawodowej. Misja społeczna jest waŝnym elementem działalności organizacji ekonomii społecznej, bowiem dla administracji publicznej moŝe być informacją o strukturze organizacji, celach stawianych w działalności czy realizowanych wartościach. Sformułowanie misji jest przydatne równieŝ dla samych organizacji, poniewaŝ ułatwia zdobywanie funduszy na działalność, poszukiwanie osób, instytucji do współpracy i wsparcia finansowego. Przyjęcie i kierowanie się w działaniach wizją oraz misją społeczną jednostek ekonomii społecznej jest przejawem orientacji marketingowej i zarządzania. PODMIOTY EKONOMII SPOŁECZNEJ JAKO ORGANIZACJE LOKALNIE ZAKORZENIONE Ekonomię społeczną moŝna ujmować w kilku perspektywach, m.in. jako: zbiór określonych instytucji, wtedy gdy rozpatrujemy je zgodnie podejściem strukturalno-operacyjnym, formułę działania, czyli zestaw praktyk i metod działania, specyficzny rodzaj ekonomii uwarunkowanej kontekstem społecznym, przestrzeń, w której ekonomia społeczna jest widziana jako sieć relacji i zaleŝności. Jakkolwiek określając istotę ekonomii społecznej, w kaŝdym przypadku moŝna dostrzec wspólną cechę, a mianowicie lokalne zakorzenienie i działanie na rzecz wspólnoty lokalnej. Ekonomia społeczna, nazywana równieŝ wspólnotową, jest bowiem uwarunkowana lokalnie, gdyŝ wyrasta z oddolnych potrzeb, inicjatyw i dotyczy problemów społecznych powstających miejscowo czy terytorialnie. Ekonomia społeczna musi się rozwijać w następstwie oddolnych inicjatyw i uwarunkowań. Natomiast moŝe korzystać z zewnętrznych inspiracji, lecz nie powinna powielać doświadczeń i praktyk wpisujących się w odmienny kontekst społeczny. Ekonomia społeczna wiąŝe się ściśle z następującymi kategoriami: lokalnością, samorządnością, społeczeństwem obywatelskim, kapitałem społecznym i rozwojem lokalnym. Niemniej kluczowymi cechami wypełniającymi powyŝsze kategorie są: odpowiedzialność, zaangaŝowanie, samoorganizacja oraz demokratyczne zarządzanie (jeden głos, jeden człowiek). Ten ostatni postulat ściśle łączy się z zagadnieniem samorządności terytorialnej, która oznacza rozwiązywanie własnych spraw przez samych zainteresowanych. Organizacje ekonomii społecznej wraz z samorządami lokalnymi mogą być instytucjami, które tworzą ramy prawne dla samorządności obywateli. Pozwalają tworzyć system słuŝący do reprezentowania jej interesów i rozwiązywania jej własnych spraw, osiągając 9

10 przy tym realizację celów społecznych i ekonomicznych. Na poziomie lokalnym problemy społeczne są najlepiej obserwowalne i dostrzegane. Wykluczenie społeczne, ubóstwo, bezradność, długotrwałe bezrobocie, problemy niepełnosprawnych, bezdomnych, uzaleŝnionych i uchodźców dotyczą przecieŝ kaŝdej wspólnoty terytorialnej, jakkolwiek zjawiska te mogą róŝnić się skalą występowania i stopniem nasilenia. EKONOMIA SPOŁECZNA JAKO NOWE PODEJŚCIE DO ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH Kryzys państwa opiekuńczego na Zachodzie Europy, rozpad bloku wschodniego z jego wizją socjalizmu państwowego, globalizujący się gospodarczo i politycznie świat powodują, Ŝe coraz usilniej poszukuje się rozwiązań, które pozwoliłyby na zmierzenie się z nowymi wymiarami problemów ekonomicznych, społecznych i ekologicznych. Jednym z nich, chociaŝ na pewno nie jedynym i nie zaradzającym wszystkim problemom, jest idea ekonomii społecznej. Ekonomia społeczna w róŝnych formach pojawia się na całym świecie i to niezaleŝnie od poziomu zamoŝności, systemu politycznego i dominującej w danym kraju religii. Poszczególne państwa dostrzegają rolę tego nurtu w rozwoju społeczno-gospodarczym i polityce spójności. TakŜe środowisko biznesu coraz częściej spogląda na ideę przedsiębiorstw społecznych jako na sposób dotarcia ze swoimi usługami do najbiedniejszych. Idea ta zyskuje teŝ coraz większą popularność w środowisku organizacji pozarządowych, które poszukują mechanizmów ekonomicznej samodzielności dla siebie oraz trwałych rozwiązań dla swoich podopiecznych. Wszystko to daje dość powodów, aby bliŝej przyjrzeć się idei ekonomii społecznej jako obiecującemu sposobowi rozwiązywania problemów społecznych. Działania takie są nowe i stare zarazem. XIX-wieczne przedsiębiorstwa ekonomii społecznej działające głównie w formie róŝnego rodzaju spółdzielni miały za zadanie pomoc wzajemną członków, a takŝe przynajmniej częściowo przeznaczanie zysków na rzecz szerszej społeczności. Dzisiaj nową ekonomię społeczną trzeba widzieć przede wszystkim w perspektywie przedsiębiorczości rozumianej jako gotowość i umiejętność przyjmowania odpowiedzialności za swój los, a takŝe w perspektywie obywatelskiego zaangaŝowania rozumianego jako przyjęcie odpowiedzialności za wspólnotę. Odpowiedzialność jest tu słowem kluczowym, równie waŝnym jak słowo samoorganizacja. Odpowiedzialność w sferze ekonomicznej oznacza w istocie działania na rzecz moŝliwie największej samodzielności i suwerenności ekonomicznej. W kontekście ekonomii społecznej oznacza to podejmowanie wysiłków na rzecz tego, aby konkretne osoby, organizacje czy wspólnoty mogły w większym stopniu niŝ dotychczas podejmować suwerenne decyzje co do celu i form swojej działalności. Ekonomia społeczna to zatem przede wszystkim specyficzne podejście poszczególnych osób i instytucji do społecznej rzeczywistości. Dotyczy to zarówno nastawienia do własnych problemów (a więc raczej aktywność niŝ roszczeniowość), sposobu ich rozwiązywania (raczej zbiorowy niŝ indywidualny), jak i celów, jakie się stawia (raczej dobro wspólne dobro innych, niŝ wąskie interesy grupowe). Działania te opierają się więc w duŝej mierze na solidarności i współpracy, a nie na partykularyzmie i konkurencji. Do fundamentalnych zasad i warunków koniecznych dla działania ekonomii społecznej zaliczyć zatem naleŝy: 10

11 POJĘCIE WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO Wykluczenie społeczne dotyczy osób, rodzin lub grup ludności, które: Ŝyją w niekorzystnych warunkach ekonomicznych (ubóstwo materialne); zostają dotknięte niekorzystnymi procesami społecznymi, w tym o charakterze gospodarczym (np. restrukturyzacje przemysłowe); nie zostały wyposaŝone w kapitał Ŝyciowy umoŝliwiający im: normalną pozycję społeczną, odpowiedni poziom kwalifikacji, wejście na rynek pracy lub załoŝenie rodziny; nie posiadają dostępu do odpowiednich instytucji pozwalających na wyposaŝenie w kapitał Ŝyciowy, jego rozwój i pomnaŝanie; doświadczają przejawów dyskryminacji, zarówno wskutek niedorozwoju właściwego ustawodawstwa, jak i kulturowych uprzedzeń oraz stereotypów; posiadają cechy utrudniające im korzystanie z powszechnych zasobów społecznych ze względu na zaistnienie: niesprawności, uzaleŝnienia, długotrwałej choroby albo innych cech. Grupy ludności, które są szczególnie naraŝone na wykluczenie społeczne: osoby o niskim poziomie wykształcenia, dzieci z rodzin wielodzietnych i niepełnych, ludzie starsi, alkoholicy, narkomani, mieszkańcy zdegradowanych obszarów miejskich, mieszkańcy wsi popegeerowskich, młodzieŝ opuszczająca placówki opiekuńczo-wychowawcze, osoby opuszczające zakłady karne, imigranci, obcokrajowcy, chronicznie chorzy i niepełnosprawni. Podstawową przyczyną ubóstwa i wykluczenia społecznego jest bezrobocie, zwłaszcza długotrwałe. SAMODZIELNOŚĆ I UPODMIOTOWIENIE Podstawowa obietnica ekonomii społecznej to ta, Ŝe działania w specyficznych obszarach rynku, oparte o coś więcej niŝ chęć zysku, mogą być skutecznym mechanizmem odzyskiwania oraz ochrony suwerenności i podmiotowości dla osób, instytucji i wspólnot. Ekonomia społeczna oznacza: Dla osób indywidualnych szansę na porzucenie pozycji klienta, bycia przedmiotem filantropii i transferów socjalnych, pozycji osoby zaleŝnej od pomocy innych takŝe od pomocy ze strony organizacji pozarządowych; szansę na stanie się samodzielną jednostką zdolną do zadbania o los swój i swoich najbliŝszych. WiąŜe się to z moŝliwością, ale i koniecznością uzyskiwania dochodu z pracy, a w konsekwencji oznacza odzyskanie godności, która ma swoje źródło w dokonywaniu samodzielnych wyborów dotyczących własnego losu. Dla organizacji umiejętność zdobywania środków na własne działania odchodzenie od postawy wyciągniętej ręki i całkowitego uzaleŝnienia od preferencji publicznych i prywatnych donatorów. To szansa na uniknięcie pułapki stania się przedłuŝeniem instytucji publicznych albo zakładnikiem filantropijnych 11

12 wzruszeń na rzecz bycia suwerennym podmiotem, zdolnym do podejmowania działań w sferze publicznej zgodnych z misją i decyzją członków oraz załoŝycieli organizacji. Dla wspólnot umiejętność samodzielnego formułowania strategii rozwojowych opartych na własnych zasobach, realizujących prawdziwą samorządność i zabiegających o dobrobyt obywateli. 2. INSTYTUCJE EKONOMII SPOŁECZNEJ W POLSCE W ramach ekonomii społecznej wyodrębnić moŝna zbiór instytucji nazywany przedsiębiorstwami ekonomii społecznej (PES) lub po prostu przedsiębiorstwami społecznymi. Istnieje wiele konkurujących ze sobą sposobów ich definiowania. Część z nich uległa juŝ w niektórych krajach instytucjonalizacji w postaci przepisów nadających przedsiębiorstwom społecznym byt prawny. Szczególnie ciekawa i popularna wydaje się dziś definicja zaproponowana jeszcze w 1996 roku przez międzynarodową sieć badawczą EMES, zrzeszającą ekspertów i badaczy zagadnienia ekonomii społecznej. Definicja ta odwołuje się do dziewięciu kryteriów wyróŝniających przedsiębiorstwo społeczne cztery spośród nich mają charakter ekonomiczny, a pięć społeczny. tabela 1 Polski model ekonomii społecznej. Rekomendacje dla rozwoju. Praca zbiorowa pod red. Piotra Frączaka i Jana Jakuba Wygnańskiego. Tekst powstał w ramach projektu W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych. Warszawa 2008 Instytucje starej ekonomii społecznej Chodzi w szczególności o spółdzielnie, które włączają się w dostarczanie dóbr wykraczających poza zaspokajanie potrzeb i interesów własnych członków; to waŝny element ekonomii społecznej. Wg danych GUS z końca 2005 roku, w Polsce zarejestrowanych jest nieco ponad 18 tys. spółdzielni. Część z nich jednak w praktyce nie prowadzi działalności. Wg informacji Krajowej Rady Spółdzielczej, liczbę aktywnych spółdzielni w Polsce moŝna szacować na ok. 12 tys. podmiotów. Spółdzielnie tworzą bardzo zróŝnicowane środowisko. Najwięcej jest spółdzielni mieszkaniowych (5 tys.), spółdzielni pracy (1,3 tys.), Rolniczych Spółdzielni Produkcyjnych (1,1 tys.) i innych spółdzielni rolniczych (2,5 tys.), nieco mniej banków spółdzielczych i Spółdzielczych Kas Oszczędnościowo-Kredytowych (ok. 800, w tym 118 SKOK). Na przełomie lat 80. i 90. liczba spółdzielni wzrastała, jednak od połowy lat 90. zaczęła systematycznie spadać. Spadek ten trwa nadal, choć nie jest juŝ tak gwałtowny. Powstają teŝ, choć nie jest to na pewno zjawisko masowe, nowe spółdzielnie. 12

13 Instytucje trzeciego sektora Wśród organizacji pozarządowych są takie, które w swoich działaniach uŝywają instrumentów ekonomicznych do realizacji celów społecznych (niekoniecznie związanych z zatrudnieniem grup defaworyzowanych). Dotyczy to około 1/5 organizacji i łącznie generuje istotną cześć dochodów całości sektora. Nie zmienia to faktu, Ŝe dla większości organizacji dochody tego rodzaju są znikomą częścią ich całościowego budŝetu. Ledwie 5% organizacji ze źródeł tych uzyskuje więcej niŝ 50% rocznego dochodu. Oczywiście nie wszystkie organizacje pozarządowe są przedsiębiorstwami społecznymi. W zaleŝności od ostrości zastosowanych kryteriów (np. udziału dochodów z działalności ekonomicznej, zatrudniania stałego personelu) odsetek przedsiębiorców społecznych w środowisku tradycyjnie rozumianego trzeciego sektora (a zatem głównie stowarzyszeń i fundacji) szacować moŝna na 4 do 9%. MoŜna powiedzieć, Ŝe sektor pozarządowy ekonomizuje się dość powoli. Jednak wziąwszy pod uwagę ogólną liczbę fundacji i stowarzyszeń, jest to pokaźny liczbowo zbiór (do 4 tys. instytucji) i być moŝe z tego punktu widzenia najbardziej obiecujący, jeśli chodzi o zwiększenie skali działań przedsiębiorczości społecznej w Polsce. Nowe instytucje ekonomii społecznej Spółdzielnie socjalne wprowadzone ustawą z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Są one formą prawną mającą umoŝliwić jej członkom (zasadniczo tylko osobom wykluczonym społecznie i dotkniętym przez los bezrobotnym, niepełnosprawnym, uzaleŝnionym itp.) powrót do uregulowanego Ŝycia społecznego i rynku pracy. Spółdzielnia socjalna, jako rodzaj spółdzielni pracy, opiera się na zasadzie osobistego świadczenia pracy przez jej członków. Spółdzielnie socjalne działają w bardzo róŝnych sektorach (np. budowlanym, gastronomicznym, ochronie środowiska, turystyce). Skazane są jednak na duŝe ryzyko z uwagi zarówno na skład członkowski, jak i brak mechanizmów wspomagających funkcjonowanie, w tym podwyŝszanie jakości usług, działania adaptacyjne, dostęp do środków na inwestycje (najczęściej a i to nie zawsze mają jedynie pieniądze na tzw. rozruch). Wiele z nich nie jest w stanie obecnie obronić się na otwartym rynku. CIS i ZAZ Centra Integracji Społecznej czy Zakłady Aktywności Zawodowej mogą być tworzone przez sektor publiczny i instytucje niepubliczne. W sensie ścisłym w tym pierwszym przypadku (a zatem kiedy jest to instytucja prowadzona przez administrację) trudno jednak mówić o przynaleŝności do sektora ekonomii społecznej. Przepisy powołujące do Ŝycia ZAZ stworzone zostały w 1997 roku. ZAZ to instytucja działająca w sferze zatrudnienia wspieranego i pomocy osobom niepełnosprawnym na rynku pracy. Biorąc pod uwagę czas, jaki minął od uchwalenia ustawy, takich zakładów powstało dotąd stosunkowo niewiele. ZAZ-om brakuje środków na inwestycje, ich działania często ogranicza biurokracja i wynikający z niej brak elastyczności działań (koniecznej przy pracy z róŝnymi rodzajami niepełnosprawności dotykającymi ich podopiecznych). Inną formą prawną są Centra Integracji Społecznej oraz Kluby Integracji Społecznej. Powołane zostały do Ŝycia przepisami ustawy o zatrudnieniu socjalnym w 2003 roku. Zgodnie z załoŝeniami mają one przygotowywać osoby zagroŝone wykluczeniem do wejścia na otwarty rynek pracy przez zatrudnienie lub załoŝenie spółdzielni socjalnej. Same w sobie CIS nie miały być przedsiębiorstwami, choć nie oznacza to, Ŝe nie mogą prowadzić działalności gospodarczej (obecnie robi to ok. 36%). W załoŝeniu te formy działalności mogą być powoływane zarówno przez instytucje publiczne, jak i prywatne, jednak najczęściej ich załoŝycielami są władze lokalne lub instytucje administracji publicznej działające w sferze pomocy społecznej. 13

14 tabela 2 Polski model ekonomii społecznej. Rekomendacje dla rozwoju. Praca zbiorowa pod red. Piotra Frączaka i Jana Jakuba Wygnańskiego. Tekst powstał w ramach projektu W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych. Warszawa CHARAKTERYSTYKA INSTYTUCJI EKONOMII SPOŁECZNEJ PRZEDSIĘBIORSTWO SPOŁECZNE DEFINICJA I FORMY Brak jest w literaturze przedmiotu jednej, powszechnie uznawanej definicji przedsiębiorstwa społecznego. Szczegółowo problematyką tą zajęli się w swojej ekspertyzie Hausner i Laurisz / J. Hausner, N. Laurisz,, Przedsiębiorstwo społeczne konceptualizacja, [w:] Hausner J. (red.), Zarządzanie podmiotami ekonomii społecznej, Kraków 2007 r. /, wskazując równocześnie podstawowe komponenty dla pojęcia przedsiębiorstwa społecznego. Do takich zaliczyli oni: wytwarzanie produktów lub usług wiąŝące się z ryzykiem gospodarczym i ekonomiczną weryfikacją efektów tej działalności, ukierunkowanie działalności na integrację społeczną w skali danej społeczności lokalnej, podporządkowanie stosunków własnościowych interesom interesariuszy, kulturę zarządzania osadzoną na partnerstwie i partycypacji, demokratyczną kontrolę ze strony interesariuszy. Biorąc pod uwagę powyŝsze cechy, do przedsiębiorstw ekonomii społecznej zalicza się najczęściej: stowarzyszenia prowadzące działalność gospodarczą, fundacje prowadzące działalność gospodarczą, spółdzielnie socjalne, Centra Integracji Społecznej, zakłady aktywności zawodowej, warsztaty terapii zajęciowej. 14

15 rysunek 1 za J. Hausner, N. Laurisz, Przedsiębiorstwo społeczne konceptualizacja. [w:] Hausner J. (red.), Zarządzanie podmiotami ekonomii społecznej, Kraków PRZEDMIOT DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTWA SPOŁECZNEGO Najczęściej przywoływane w kontekście przedsiębiorstw społecznych (czasem wręcz niesłusznie do niej redukowane) są kompetencje w dziedzinie działań prozatrudnieniowych. Mogą one mieć bardzo róŝnorodne formy. Dla wszystkich celem jest albo podniesienie szans na rynku pracy (od informacji, szkoleń i doradztwa poczynając, aŝ po bardzo zaawansowane i spersonalizowane formy wsparcia, np. takie jak job coaching), albo faktyczne zatrudnianie osób w formach tymczasowych lub stałych. Rynek pracy w Polsce podlega gwałtownym zmianom, spada poziom ogólnego bezrobocia. Ciągle jednak pozostają bardzo liczne grupy osób, które nie są w stanie samodzielnie odnaleźć się na tym rynku. Dlatego potrzebne są przedsiębiorstwa społeczne, które wspomagałyby zatrudnienie specyficznych grup osób, np. osób młodych (w tym opuszczających domy dziecka), osób, które starają godzić pracę z opieką nad dziećmi lub innymi osobami zaleŝnymi (np. chorującymi członkami rodziny), osób po 50. roku Ŝycia, a nawet seniorów, którzy często nie chcą zaniechać aktywności zawodowej i społecznej. Dotyczy to jednak w szczególności osób, które z powodu obiektywnie niŝszej wydajności pracy nie są w stanie konkurować na otwartym rynku (chodzi tu m.in. o osoby o róŝnym stopniu niepełnosprawności). Spowodowanie, aby zostały zatrudnione, i utrzymanie ich w pracy wymaga wsparcia. Kompetencje przedsiębiorstw społecznych są tu nieocenione. Umiejętność i gotowość do zindywidualizowanej, całościowej pomocy podopiecznym odróŝnia w duŝej mierze przedsiębiorstwa społeczne (i szerzej organizacje pozarządowe) od wielu innych instytucji świadczących usługi na rynku pracy w tym, w szczególności, od instytucji czysto komercyjnych. Orientacja na misję i rzeczywista intencja trwałego rozwiązywania problemów daje im olbrzymią przewagę w tego rodzaju działaniach. 15

16 Dostarczanie usług publicznych. Przedsiębiorstwa społeczne działają w bardzo wielu sektorach. Przede wszystkim jest to jednak szeroko rozumiany sektor usług. Chodzi o usługi skierowane na otwarty rynek, usługi wzajemne, ale takŝe usługi o charakterze publicznym. Fakt dostarczania usług o charakterze publicznym jest czymś nowym w stosunku do tradycyjnej ekonomii społecznej (w szczególności działających od wielu lat spółdzielni) i czasem nazywany z tego powodu nową ekonomią społeczną. Usługi publiczne mogą mieć bardzo róŝny charakter, ale przynajmniej dwie ich grupy (usługi społeczne oraz usługi techniczne) są szczególnie waŝne dla przedsiębiorczości społecznej. Usługi społeczne (poŝytku publicznego). Mogą to być usługi edukacyjne, np. prowadzenie przedszkola czy szkoły, ale takŝe róŝne formy kształcenia ustawicznego oraz edukacji nieformalnej. Czasem działalność edukacyjna sama w sobie ma charakter ekonomiczny, czasem zaś przedsiębiorstwo społeczne wykorzystane jest jako źródło dodatkowych środków na tego rodzaju działania. Przedsiębiorstwa społeczne mają teŝ szczególnie duŝy potencjał, jeśli chodzi o działania w obszarze szeroko rozumianych usług socjalnych są to zarówno te usługi, które nie konkurują na rynku (np. schroniska dla bezdomnych), ale i te, w których konkurencja taka się pojawia (chodzi o konkurowanie zarówno o środki publiczne, jak i o samych konsumentów), np. usługi opiekuńcze świadczone w domu oraz prowadzenie róŝnego rodzaju instytucji opiekuńczych. Pokrewne temu są działania w obszarze szeroko rozumianej słuŝby zdrowia. Mowa tu przede wszystkim o personelu pomocniczym, który byłby w stanie odciąŝyć wykwalifikowany personel lekarzy i pielęgniarki. Specyficzną grupę usług tworzą teŝ działania na rynku usług pracy, tj. informacja, pośrednictwo, szkolenia, staŝe etc. Usługi technicznie (usługi uŝyteczności publicznej). To drugi istotny obszar działań przedsiębiorstw społecznych. Mogą one dotyczyć np. utrzymywania zieleni miejskiej i innych prac porządkowych dotyczących mienia publicznego. Pokrewne temu są usługi związane ze zbieraniem odpadów i ich utylizacją. Przedsiębiorstwa społeczne mogą teŝ organizować usługi transportowe zarówno dla osób niepełnosprawnych i niedołęŝnych, jak i transport ogólnodostępny Usługi o charakterze wzajemnym. Mogą to być zarówno przedsięwzięcia działające w obszarze rynku i konkurencyjne właśnie ze względu na swój wzajemnościowy charakter, np. ubezpieczenie wzajemne, usługi zdrowotno-opiekuńcze, spółdzielnie telefoniczne etc. Wzajemność jest obok solidarności podstawowym filarem ekonomii społecznej i moŝe oznaczać ograniczoną formę redystrybucji zysku (niekoniecznie w formie pienięŝnej). Wzajemność jako specyficzna kompetencja przedsiębiorstw społecznych w wielu wypadkach generuje równieŝ wartość dodaną przedsięwzięcia i prowadzi do maksymalizacji zysku społecznego. Usługi na otwartym rynku. Na koniec wymienić trzeba przykłady usług kierowanych po prostu na otwarty rynek (dotyczy to w szczególności tradycyjnych spółdzielni). Szczególnie interesujące są jednak działania przedsiębiorstw (w tym szczególnie spółdzielni socjalnych i niektórych organizacji pozarządowych), które dostarczając takich właśnie usług, dają jednocześnie pracę specyficznym trudno zatrudnialnym grupom osób. Wśród tego rodzaju usług w szczególności wymienić trzeba usługi budowlanoremontowe, usługi turystyczne, hotelarskie, usługi w dziedzinie sprzątania czy ochrony mienia, usługi gastronomiczne (np. catering), a takŝe usługi w dziedzinie informatycznej i róŝnych form telepracy. Dostarczanie dóbr publicznych i rozwój wspólnot lokalnych. Sektor przedsiębiorstw społecznych ma specjalne kompetencje w wytwarzaniu dóbr publicznych, czyli takich, z których korzystać mogą wszyscy i nie muszą o nie konkurować. W szczególności dotyczy to działań w sferze ochrony środowiska, ochrony lokalnych tradycji, bezpieczeństwa publicznego, czyli obszarów, które mają olbrzymi wpływ na ogólną jakość Ŝycia mieszkańców. Przedsiębiorstwa społeczne mogą teŝ okazać się 16

17 przydatne w działaniach dotyczących szeroko rozumianej ochrony zabytków i dóbr kultury. Mogą zarówno dbać o utrzymanie zabytków, jak i same prowadzić róŝnego rodzaju instytucje kultury, np. teatr, muzeum, bibliotekę miejską. WaŜnym elementem ekonomii społecznej są teŝ zadania w zakresie ekologii, i to w wielu obszarach od działań na rzecz bioróŝnorodności, rozwoju obszarów o ograniczonych moŝliwościach inwestycyjnych (obszary chronione), po poszukiwanie nowatorskich rozwiązań dotyczących m.in. odnawialnych źródeł energii. W sytuacji, gdy coraz większe znaczenie ma rozwój w oparciu o zasoby własne (kapitał ludzki i kapitał społeczny), praca na rzecz szeroko rozumianego rozwoju społeczności lokalnych staje się jedną z podstawowych form działalności gospodarczej, gdzie zysk liczony jest przede wszystkim w efektach odczuwalnych przez całą wspólnotę. Formy te są szczególnie uŝyteczne przy rewitalizacji czy szerzej rozumianej aktywizacji lokalnej. Działalność handlowa i produkcyjna. Działalność handlowa przedsiębiorstw społecznych moŝe dotyczyć zarówno dóbr wytwarzanych przez same przedsiębiorstwa społeczne, jak i pośrednictwa w sprzedaŝy dóbr wytworzonych przez innych (np. towarów w ramach tzw. sprawiedliwego handlu lub teŝ towarów uzyskanych z róŝnego rodzaju darowizn krajowych lub zagranicznych), z której dochód przeznaczany jest na cele społeczne. Przedsiębiorstwa społeczne mogą teŝ podejmować działalność produkcyjną. Teoretycznie moŝe to dotyczyć kaŝdej dziedziny (wystarczy wspomnieć o działaniach tradycyjnych spółdzielni produkcyjnych, rzemieślniczych, rolniczych itd.), szczególne jednak miejsce zajmują tu przedsiębiorstwa zatrudniające specyficzne kategorie osób trudno zatrudnialnych. W tym przypadku chodzi szczególnie o te rodzaje produkcji, które z róŝnych powodów naleŝą do kategorii produkcji pracochłonnej, niekoniecznie technologicznie zaawansowanej. Dotyczy to zatem dziedzin takich, jak np. produkcja mebli, szycie i naprawa odzieŝy, produkcja róŝnego rodzaju gadŝetów, a takŝe róŝnych form rękodzieła (w szczególności artystycznego). Szczególną grupę stanowi produkcja Ŝywności zwłaszcza Ŝywności specyficznej, a zatem albo produktów regionalnych, albo Ŝywności ekologicznej (organicznej, tzw. zdrowej Ŝywności). Jednak działalność gospodarcza podmiotów ekonomii społecznej i ich konkurencyjność na rynku nie wynika jedynie z moŝliwości otrzymywania dotacji, subwencji i ulg podatkowych. Atutem ekonomii społecznej jest obniŝanie kosztów transakcyjnych, które dzięki wzajemnemu zaufaniu i współpracy pozwalają obniŝać koszty działalności gospodarczej, co stanowi dla przedsiębiorstw społecznych szansę stania się równoprawnymi podmiotami gry rynkowej. PROJEKT USTAWY O PRZEDSIĘBIORSTWIE SPOŁECZNYM W 2008 Profesorowie Hubert Izdebski, Jerzy Hauser przygotowali załoŝenia projektu ustawy o przedsiębiorczości społecznej. Obecnie trwają w ramach Zespołu ds. rozwiązań systemowych w zakresie ekonomii społecznej prace stałej grupy tematycznej ds. przygotowania projektu ustawy regulującej przedsiębiorczość społeczną. Przewiduje się zakończenie prac nad projektem ustawy w roku

18 3.1 PRZEDSIĘBIORSTWO SPOŁECZNE W FORMIE SPÓŁKI Z O.O. Obecnie w Polsce poszukuje się najlepszych form prawnych dla tworzących się przedsiębiorstw społecznych. Jedna z takich form jest spółka z ograniczona odpowiedzialnością. Spółka z ograniczona odpowiedzialnością jest typem spółki bardzo ( i nie bez powodu) rozpowszechnionym w naszym obrocie gospodarczym. Wynika z tego, Ŝe jest ona cenionym, wypróbowanym i uznanym instrumentem. Wbrew temu, co sugeruje nazwa, to nie sama spółka ponosi nieograniczoną odpowiedzialność, ale ograniczenie odpowiedzialności dotyczy wspólników tej spółki (uczestnicząc w niej, ryzykują oni tylko ten majątek, który wnieśli do spółki). Jedna z najwaŝniejszych zalet spółki z o.o. jest wiec taka, Ŝe prowadząc biznes w tej formie, nie ryzykuje się straty całego swojego majątku. W zasadzie odpowiedzialność wspólnika ograniczona jest do zadeklarowanych udziałów i wniesionych na ich pokrycie wkładów. Jest sporo przepisów prawnych przewidujących odpowiedzialność członków zarządu wobec spółki i jej wierzycieli. Spółka z o.o. jest więc wiarygodnym partnerem gospodarczym. Spółka z o.o. umoŝliwia pozyskiwanie kapitału i nowych wspólników, wyłącza odpowiedzialność wspólników za zobowiązania samej spółki (a są zobowiązani jedynie do świadczeń określonych w umowie spółki) oraz daje moŝliwość pełnej kontroli poczynań zarządu przez udziałowców spółki. WaŜną jej zaletą jest moŝliwość pozyskania kapitału (dokapitalizowanie spółki) poprzez przyjęcie nowego wspólnika. Dla spółki z o.o. prawo przewiduje kolejną jej zaletę moŝliwość pokrycia udziału w kapitale wkładem rzeczowym. Spółka z o.o. jest wyjątkowo dobrą formą prowadzenia działalności, gdy planuje się spore, wymagające duŝego kapitału i bardzo ryzykowne przedsięwzięcie (w takiej sytuacji koszty związane z funkcjonowaniem spółki będą z powodzeniem zrekompensowane przez korzyści w tym szczególnie to, Ŝe jako wspólnik nie odpowiada się za zobowiązania spółki), ale spółka z o.o. sprawdza się równieŝ przy niewielkim biznesie. W razie potrzeby bez wielkich komplikacji moŝna do niej przyjąć nowego wspólnika. Spółka moŝe uzyskiwać koncesje i zezwolenia. W umowie spółki moŝna uregulować swobodnie stosunkowo wiele kwestii, co ma szczególne znaczenie dla przedsiębiorstwa społecznego. W spółce z o.o. nie ma ograniczeń co do wskaźnika zatrudnienia (tak jak w przypadku spółdzielni socjalnej), moŝna wiec zatrudnić dodatkowych menadŝerów, którzy nie mogliby być członkami spółdzielni, z powodu niemoŝliwości spełnienia kryterium ustawowego. W spółce z o.o. jako przedsiębiorstwie społecznym udziałowiec będzie szczególnie czuł się formalnie ale i faktycznie odpowiedzialny za spółkę. JeŜeli wśród pracowników spółki znajda się osoby niepełnosprawne, spółka będzie mogła korzystać ze zwrotu części kosztów zatrudnienia z systemu SOD PFRON, dostępnego dla kaŝdego pracodawcy. Dla tworzenia PS w formie spółki z o.o. zachęcający wydaje się być przykład,,allozaura. Jest to przedsiębiorstwo społeczne powstałe właśnie w formie spółki z o.o., której załoŝycielem jest Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Gminy Bałtów,,BAŁT.,,Allozaur działa od kwietnia 2006 r. Zresztą właśnie w kierunku tworzenia przedsiębiorstw społecznych w formie spółki z o.o. idą kolejne organizacje tego regionu. Przegląd niektórych obecnych doświadczeń w zakresie zmian legislacyjnych, gdy chodzi o ekonomię spółdzielczą i społeczną oraz zmieniające się wykorzystanie struktur prawnych w obrębie sektora dowodzi, Ŝe istnieje do dzisiaj silna tendencja w kierunku klasycznych struktur biznesowych. Chodzi w szczególności o struktury o wielu udziałowcach i takie, które zawierają więcej elementów sektora. 18

19 Przedsiębiorstwo społeczne o zróŝnicowanych udziałowcach wyróŝniają specjalne cele (poprawa jakości Ŝycia członków, beneficjentów i społeczności jako całości, osiągane przez mobilizowanie samopomocy, wzajemnego wsparcia, solidarności i zewnętrznej pomocy promującej samopomoc), kształtowanie członkostwa (wiele grup moŝe kształtować lub przyłączyć się do przedsiębiorstwa, np. osoby wykluczone społecznie), harmonizacja interesów, pozyskiwanie funduszy, kwalifikowanie się do publicznego subsydiowania, zarządzanie i ocena rezultatów. W polskim ustawodawstwie nie ma definicji przedsiębiorstwa społecznego, jednakŝe definicji PS jest bardzo wiele. Ich autorami są socjologowie, ekonomiści, politycy oraz działacze ekonomii społecznej. Najbardziej popularny zestaw wskaźników stosowanych w charakterystyce przedsiębiorstw społecznych przedstawił europejski międzynarodowy zespół badaczy EMES European Research Network, wyróŝniając dwie grupy wskaźników: ekonomiczne oraz społeczne, utrzymując, Ŝe organizacja powinna spełniać kryteria z obu tych obszarów, aby zasługiwać na miano przedsiębiorstwa społecznego. Powiedzieć jednak naleŝy, Ŝe przedsiębiorstwo społeczne to takie przedsiębiorstwo, które w oparciu o reguły gry rynkowej jednocześnie wykonuje pewne zadania waŝne dla lokalnej społeczności. Zgodnie z art KSH spółka z ograniczoną odpowiedzialnością moŝe być utworzona przez jedną albo więcej osób w kaŝdym celu prawnie dopuszczalnym, chyba, Ŝe ustawa stanowi inaczej. Spółki z o.o. mogą wiec być tworzone w celach gospodarczych, ale równieŝ w innych celach (co oznacza, ze maja charakter instytucji non profit), choćby w celach kulturalnych czy naukowych. Nie ma przeszkód prawnych, aby spółka taka powstała np. w celu kierowania holdingiem. Nie ma wiec przeszkód, aby spółka z o.o. działała na rzecz dobra wspólnoty, realizując cele reintegracji społecznej i zawodowej przypisywane przedsiębiorstwom społecznym. Pamiętać jednak przy tym naleŝy o pewnej, mającej zasadnicze znaczenie kwestii. OtóŜ przedsiębiorców moŝna podzielić na dwie grupy: 1. przedsiębiorców sensu stricto (takich, których celem, w jakim mogą powstawać, jest cel zarobkowy, a ich działalność jest prowadzona we własnym imieniu i zawodowo (tu m.in. spółka z o.o.); 2. przedsiębiorców non for profit (w odróŝnieniu od odrębnej kategorii podmiotów non profit, działalność gospodarcza moŝe być prowadzona z ukierunkowaniem na osiąganie zysków, ale zysk ten nie jest dzielony miedzy członków czy uczestników przedsięwzięcia, ale na rzecz podmiotu realizującego określone cele, z przeznaczeniem na te cele ). Przy czym organizacje non profit wykorzystują działalność gospodarcza, aby wzmocnić skuteczność realizacji celów społecznych, natomiast non for profit wykorzystują programy społeczne, aby długofalowo maksymalizować zyski. Biorąc pod uwagę powyŝszy podział (przedsiębiorcy sensu stricto i non for profit), naleŝy zauwaŝyć, Ŝe problematyczny moŝe być status spółek z o.o. lub akcyjnych, które powszechnie są traktowane jako przedsiębiorcy, ale jeŝeli są tworzone w celu charytatywnym, kulturalnym itp., a nie nakierowanym na zysk, to status ich będzie dyskusyjny. W takich przypadkach moŝliwe będzie zakwalifikowanie obu typów spółek do kategorii non for profit. Przedmiot działalności spółki powinien być określony w umowie spółki i stanowi on konkretyzację wspólnego celu, w jakim spółka została utworzona. Nie powinien więc być sprzeczny lub oderwany od celu spółki. Określenie przedmiotu działalności spółki ma przede wszystkim skutek wewnętrzny i przekroczenie przedmiotu działalności spółki pozostaje bez wpływu na waŝność czynności prawnych dokonywanych przez spółkę z osobami trzecimi. 19

20 JednakŜe organy skarbowe mogą nie uznać za koszty uzyskania przychodu wydatków na cele niezwiązane z określonym w umowie spółki przedmiotem działalności. Przedmiot działalności spółki powinien być skonkretyzowany określeniem przynajmniej rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej. Wspólnikami spółki z o.o. mogą być zarówno osoby fizyczne jak i prawne, zgodnie z art. 1 k. c. wprowadzającym dychotomiczny podział podmiotów prawa. Przeznaczenie: ZałoŜyciele: Minimalny kapitał: Dla prowadzenia działalności gospodarczej, a takŝe dla kaŝdego innego prawnie dopuszczalnego celu non profit. Jedna lub więcej osób fizycznych lub prawnych. Spółka z o. o. nie moŝe być zawiązana wyłącznie przez inną jednoosobową spółkę z o. o PLN Osobowość prawna: Spółka z ograniczona odpowiedzialnością jest osobą prawną. Odpowiedzialność: Opodatkowanie: Jak załoŝyć: Reprezentacja / Organy spółki: Spółka odpowiada za zobowiązania całym swoim majątkiem bez ograniczeń. Wspólnicy nie są odpowiedzialni za zobowiązania spółki, ponoszą ryzyko do wartości wniesionych do spółki wkładów. CIT podatek dochodowy od osób prawnych. Przyszli wspólnicy (załoŝyciele) muszą zawrzeć umowę spółki (akt załoŝycielski) oraz zgromadzić środki, jakie będą potrzebne dla jej funkcjonowania (kapitał zakładowy), a następnie dokonać wpisu spółki do Krajowego Rejestru Sądowego rejestru przedsiębiorców. Dopiero z chwilą dokonania wpisu przez sąd spółka z ograniczoną odpowiedzialnością zaczyna istnieć jako odrębny podmiot prawa. NajwyŜszą władzą spółki jest Zgromadzenie Wspólników. Spółkę reprezentuje Zarząd (składający się co najmniej z jednego członka) na zasadach określonych w statucie. Spółkę moŝe reprezentować takŝe prokurent. W spółce z o. o. moŝna równieŝ ustanowić Radę Nadzorczą STOWARZYSZENIE, FUNDACJA Działalność społeczna moŝe przyjmować formy mniej lub bardziej zorganizowane i sformalizowane. Często włączamy się w akcje społeczne, które przyciągają z powodu waŝnego naszym zdaniem celu i których organizatorzy budzą nasze zaufanie. Sami równieŝ moŝemy stać się inicjatorami takich przedsięwzięć, jeśli tylko mamy ciekawe pomysły, duŝo energii i oczywiście czas. Prawo tworzenia i działania w organizacjach społecznych jest prawem zapewnionym przez Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej (art. 12): Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji. Zorganizowana działalność społeczna moŝe przyjmować róŝne formy przewidziane przez prawo. Opisuje się ją jako działalność sektora pozarządowego, odróŝniając tym samym od sektora państwowego (finansów publicznych) i sektora prywatnego (organizacji oraz instytucji, których działalność nastawiona jest na zysk). Sektor pozarządowy, nazywany teŝ często III sektorem, tworzą organizacje działające społecznie non-for-profit (nie dla zysku). Oficjalna definicja organizacji pozarządowych została sformułowana w ustawie o działalności poŝytku publicznego i o wolontariacie. Zgodnie z nią organizacjami pozarządowymi są niebędące jednostkami sektora finansów publicznych, w rozumieniu przepisów o finansach publicznych, i niedziałające w celu osiągnięcia zysku osoby prawne lub jednostki nieposiadające osobowości prawnej utworzone na podstawie przepisów ustaw, w tym fundacje i stowarzyszenia. Celem 20