Rynek kart p atniczych w Polsce

Transkrypt

1 Rynek kart p atniczych w Polsce Warszawa, sierpieƒ 2003 r.

2 Projekt graficzny: Oliwka s.c. Sk ad i druk: Drukarnia NBP Wyda : Narodowy Bank Polski Departament Komunikacji Spo ecznej ul. Âwi tokrzyska 11/21, Warszawa Copyright Narodowy Bank Polski, 2003

3 Spis treêci Spis treêci Wst p Charakterystyka polskiego rynku kart p atniczych Rynek kart p atniczych jako element krajowego systemu p atniczego Historia polskiej karty p atniczej Rynek kart p atniczych w Polsce w 2002 r Rozwój rynku kart p atniczych Bankomaty Sieç punktów akceptujàcych p atnoêci kartami Systemy p atnoêci rozliczajàce transakcje kartami p atniczymi Aspekty prawne Przest pstwa kartowe Organizacje zajmujàce si problematykà kart p atniczych, w tym rola banku centralnego w zakresie rynku kart Rynek kart p atniczych w Polsce na tle innych rynków Karty p atnicze w Unii Europejskiej Karty w obiegu Transakcje kartami w bankomatach i punktach handlowo-us ugowych Sieç punktów handlowo-us ugowych wyposa onych w elektroniczne terminale Sieç bankomatów Polski rynek na tle rynków w krajach kandydujàcych do cz onkostwa w Unii Europejskiej Karty w obiegu Transakcje w bankomatach i punktach handlowo-us ugowych Podsumowanie Aneks Dane statystyczne RYNEK KART P ATNICZYCH W POLSCE 3

4 Wst p Wst p Od poczàtku lat 90. XX wieku obserwowany jest w Polsce intensywny rozwój rynku kart p atniczych. Karty sta y si nie tylko g ównym elementem polityki detalicznej banków komercyjnych, ale tak e najcz Êciej u ywanà formà bezgotówkowych rozliczeƒ pieni nych stosowanà w p atno- Êciach detalicznych. Celem niniejszej publikacji jest pokazanie dotychczasowego rozwoju bankowego rynku kart p atniczych w Polsce. W opracowaniu pomini te zosta y karty wydawców niebankowych (g ównie firm zwiàzanych z sieciami supermarketów oraz koncernów paliwowych), gdy ta kategoria wydawców b dzie obj ta obowiàzkami sprawozdawczoêci wobec NBP dopiero z dniem wejêcia w ycie ustawy z dnia 12 wrzeênia 2002 r. o elektronicznych instrumentach p atniczych, czyli od dnia 12 paêdziernika 2003 r. Mo na jedynie stwierdziç, e udzia tego rodzaju kart w rynku jest obecnie niewielki, choç ich liczba wykazuje tendencj wzrostowà. Opracowanie sk ada si z dwóch cz Êci. W pierwszej cz Êci skoncentrowano si na przedstawieniu zakresu funkcjonowania i elementów sk adowych rynku kart p atniczych, ze szczególnym uwzgl dnieniem sytuacji w 2002 r. Scharakteryzowano tu polski rynek kart p atniczych, umiejscawiajàc go w obr bie krajowego systemu p atniczego. Ponadto przedstawiono syntetycznà histori polskiej karty p atniczej, dane statystyczne na temat wydanych kart i transakcji kartowych, a tak e stan rozwoju infrastruktury technicznej akceptujàcej p atnoêci kartami, a wi c sieci bankomatów i punktów honorujàcych p atnoêci. Opisano tak e zagadnienia zwiàzane z przest pstwami kartowymi oraz politykà banku centralnego w zakresie rynku kart p atniczych, jak równie zaprezentowano podstawowà charakterystyk systemów rozliczajàcych transakcje kartowe. W drugiej cz Êci opracowania skupiono si na ukazaniu, w formie analizy porównawczej, stanu rozwoju rynku kart p atniczych w Polsce na tle innych krajów wed ug obecnie dost pnych danych z ostatnich lat. Zaprezentowano rozwój g ównych elementów polskiego rynku w porównaniu z rynkami charakteryzujàcymi si d u szà tradycjà funkcjonowania w Unii Europejskiej, a tak e z rynkami istniejàcymi w krajach kandydujàcych, podobnie jak Polska, do cz onkostwa w Unii Europejskiej (analiza zosta a przeprowadzona na podstawie danych z 2001 r.). Na koƒcu opracowania znajduje si aneks, zawierajàcy wyjaênienia najwa niejszych zwrotów i terminów u ytych w tekêcie, a tak e dane statystyczne dotyczàce polskiego rynku kart p atniczych. Publikacja ta zosta a przygotowana przez pracowników Departamentu Systemu P atniczego Narodowego Banku Polskiego przy wspó pracy kilku ekspertów zajmujàcych si problematykà kart p atniczych, którym wyra am podzi kowanie za okazanà pomoc. Jest to pierwsze opracowanie szczegó owo omawiajàce polski rynek kart p atniczych prezentowane przez Narodowy Bank Polski. Zamierzeniem Narodowego Banku Polskiego jest przygotowywanie podobnej publikacji w kolejnych latach. Mam nadziej, e informacje zawarte w prezentowanej publikacji pozwolà na przybli enie zagadnieƒ zwiàzanych z rynkiem kart p atniczych w Polsce i b dà u yteczne nie tylko dla praktyków bankowych i studentów finansów, informatyki i bankowoêci, ale tak e dla wszystkich tych, którzy pragnà dowiedzieç si czegoê wi cej na temat jednego z elementów krajowego systemu p atniczego. Adam Tochmaƒski Dyrektor Departamentu Systemu P atniczego 4 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

5 Charakterystyka polskiego rynku kart p atniczych 1 Charakterystyka polskiego rynku kart p atniczych Rynek kart p atniczych jako element krajowego systemu p atniczego System p atniczy mo na najogólniej zdefiniowaç jako system sk adajàcy si z okreêlonej grupy instytucji, ustalonych instrumentów i procedur wykorzystywanych do zapewnienia obiegu pieniàdza na danym obszarze geograficznym, którym zazwyczaj jest jeden kraj. Mo na zatem mówiç o krajowym systemie p atniczym obejmujàcym ca oêç problematyki p atnoêci dokonywanych na terytorium danego kraju. System p atniczy danego kraju cz sto nie jest jednak z o ony z jednego powszechnego i uniwersalnego mechanizmu dokonywania p atnoêci, który obs ugiwa by transakcje ka dego rodzaju, tj. zarówno p atnoêci wysokokwotowe, jak i detaliczne w formie tradycyjnej. W wi kszoêci krajów funkcjonuje wi cej takich mechanizmów, wyodr bnionych w sposób instytucjonalny i prawny, zwanych systemami p atnoêci. Przez poj cie systemu p atnoêci rozumie si zatem konkretny system rozliczajàcy w okreêlony sposób danego rodzaju transakcje, np. system rozliczeƒ transakcji detalicznych czy system rozliczeƒ transakcji kartami p atniczymi. Ka dy z krajowych systemów p atniczych sk ada si z jednego lub kilku wyodr bnionych systemów p atnoêci, obs ugujàcych najcz Êciej ró nego rodzaju p atnoêci, ale sà te systemy p atnoêci transgranicznych, które obs ugujà p atnoêci dokonywane mi dzy ró nymi krajami. Wspó zale noêç mi dzy krajowymi systemami p atniczymi a systemami p atnoêci w ró nych krajach przedstawia schemat 1. Schemat 1 System p atniczy a system p atnoêci System p atnoêci System p atnoêci Krajowy system p atniczy System p atnoêci System p atnoêci Krajowy system p atniczy System p atnoêci transgranicznych System p atnoêci System p atnoêci System p atnoêci System p atnoêci System p atnoêci Krajowy system p atniczy Karta p atnicza jest jednym z instrumentów p atniczych, tj. narz dziem za którego poêrednictwem dokonywana jest p atnoêç. S u y ona g ównie do dokonywania p atnoêci detalicznych. System rozliczania kart p atniczych jest zatem jednym z systemów p atnoêci detalicznych, który w odró nieniu od niektórych innych systemów przede wszystkim wyró nia si stosowanym instrumentem p atniczym. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz.U. z 2002 r. nr 72, poz. 665 z póêniejszymi zmianami) definiuje kart p atniczà jako kart identyfikujàcà wydawc RYNEK KART P ATNICZYCH W POLSCE 5

6 Charakterystyka polskiego rynku kart p atniczych 1 i upowa nionego posiadacza, upowa niajàcà do wyp aty gotówki lub dokonywania zap aty, a w przypadku karty wydanej przez bank lub instytucj ustawowo upowa nionà do udzielania kredytu, tak e do dokonywania wyp aty gotówki lub zap aty z wykorzystaniem kredytu. Karta bankomatowa s u y wy àcznie do wyp aty gotówki z bankomatu. Karta p atnicza daje natomiast mo liwoêç, oprócz wyp aty gotówki, dokonywania p atnoêci w punktach handlowo- -us ugowych honorujàcych karty danego wydawcy i to nie tylko na terenie danego kraju (karta o zasi gu krajowym), ale w wielu rejonach Êwiata (karta o zasi gu mi dzynarodowym). Istnieje wiele rodzajów kart, które dzieli si w zale noêci od przyj tego kryterium klasyfikacji. Podstawowym kryterium jest sposób regulowania p atnoêci, który dzieli karty na: kredytowe, debetowe i obcià eniowe (z odroczonà p atnoêcià, typu charge). Rynek kart p atniczych w Polsce funkcjonuje w obr bie krajowego systemu p atniczego jako cz Êç systemu p atnoêci detalicznych Historia polskiej karty p atniczej Karty p atnicze pojawi y si w Polsce ju pod koniec lat 60. XX w. By y to jednak karty wydawane przez banki zagraniczne, którymi turyêci mogli regulowaç w bardzo ograniczonym zakresie swoje p atnoêci. Niewiele jednak by o w Polsce miejsc, w których mo na by o p aciç kartami; g ównie by y to placówki zwiàzane z biurem podró y Orbis, ekskluzywne hotele i restauracje. Krajowy rynek kart p atniczych zaczà si rozwijaç w Polsce dopiero w latach 90. ubieg ego wieku. Wiàza o si to g ównie z przeprowadzonymi w naszym kraju po 1989 r. reformami, które wp yn y równie na kszta t krajowego sektora bankowego. Rzutowa y one tak e bezpoêrednio na przekszta canie bankowoêci detalicznej. Banki zacz y oferowaç klientom nowego rodzaju produkty i us ugi, wêród których pojawi y si równie karty p atnicze. Na poczàtku lat 90. niewiele polskich banków oferowa o ten produkt. DoÊç umiarkowane by- o zainteresowanie klientów nowym instrumentem p atniczym, brakowa o tak e odpowiedniej infrastruktury technicznej akceptujàcej p atnoêci kartami. Pierwsze karty p atnicze zosta y wydane przez krajowe banki w 1991 r. Wtedy to Bank Polska Kasa Opieki SA wyda kart dla klientów indywidualnych. By a to karta bankomatowa po àczona z rachunkiem oszcz dnoêciowym posiadacza. W tym samym roku pojawi a si na rynku, w ofercie Banku Inicjatyw Gospodarczych SA, pierwsza mi dzynarodowa karta p atnicza VISA, typu business. Stopniowo tak e inne banki zacz y si w àczaç w akcj wydawania kart p atniczych. Jednak jeszcze na koniec 1993 r. na rynku by o niespe na 50 tys. wydanych przez banki kart i oko o 6,8 tys. urzàdzeƒ akceptujàcych p atnoêci nimi. Znaczne o ywienie w rozwoju polskiego rynku nastàpi o dopiero po 1994 r. W 1995 r. pojawi a si na rynku pierwsza bankowa karta kredytowa, kiedy Bank Polska Kasa Opieki SA zaoferowa swoim klientom kart Partner o zasi gu krajowym (poczàtki polskiej karty bankowej przedstawia tabela 1). Na koniec 1995 r. liczba wydanych przez banki kart wzros a w porównaniu z rokiem 1994 o ponad 266%, a liczba zrealizowanych nimi transakcji zwi kszy a si o ponad 108%. W 1996 r. w obrocie by o ju ponad milion ró nego rodzaju kart, którymi zrealizowano ponad 10,5 mln transakcji. Tabela 1 Poczàtki polskiej karty bankowej Data Wydawca Rodzaj karty Po owa lat 80. XX w. Bank Polska Kasa Opieki SA Karta identyfikacyjna umo liwiajàca wyp at gotówki 1991 r. Bank Inicjatyw Gospodarczych SA Klasyczna karta p atnicza typu VISA 1993 r. Bank Polska Kasa Opieki SA Karta Visa Classic dla indywidualnych klientów pierwsza w Europie Wschodniej dwuwalutowa karta o zasi gu mi dzynarodowym 1995 r. Bank Polska Kasa Opieki SA Karta Partner pierwsza polska karta kredytowa 6 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

7 Charakterystyka polskiego rynku kart p atniczych W kolejnych latach nastàpi dalszy wzrost liczby kart p atniczych, co wynika o z doêç bogatej i ró norodnej oferty banków w zakresie kart, która w coraz wi kszym stopniu odpowiada a potrzebom zmieniajàcego si rynku finansowego oraz wymaganiom potencjalnych klientów. Spowodowa o to umocnienie si tendencji wzrostowej liczby kart p atniczych w obiegu oraz wolumenu zrealizowanych nimi transakcji. W latach liczba kart p atniczych w obiegu wzrasta a odpowiednio o: 140,2%, 41,7%, 113,9%, 36,1% i 27,5%. W tym samym okresie liczba transakcji zrealizowanych kartami zwi ksza a si o: 189,7%, 112,8%, 142,7%, 77,8% oraz 40,5%. Na koniec 2002 r. na rynku by o ju ponad 16,9 mln kart, którymi klienci zrealizowali ponad 465,9 mln transakcji. Liczb wydanych przez banki kart (zarówno p atniczych, jak i bankomatowych) oraz liczb zrealizowanych nimi transakcji od 1993 r. ilustruje wykres 1. 1 Wykres 1 Liczba wydanych przez banki kart oraz liczba zrealizowanych nimi transakcji w latach liczba transakcji liczba kart liczba transakcji liczba kart Rynek kart p atniczych w Polsce w 2002 r. Rozwój rynku kart p atniczych w ka dym kraju mo na scharakteryzowaç na podstawie analizy kilku kluczowych elementów: 1) liczby i struktury wydanych kart p atniczych, 2) wolumenu transakcji dokonanych przy u yciu kart p atniczych, 3) dost pnoêci bankomatów b dàcych do dyspozycji posiadaczy kart, 4) sieci punktów honorujàcych p atnoêci kartami, 5) systemów p atnoêci rozliczajàcych p atnoêci kartami Rozwój rynku kart p atniczych Na koniec 2002 r. w proces wydawania kart zaanga owanych by o 38 banków, które wyda- y do tego momentu ponad 16,9 mln kart. Kartami tymi zrealizowano w 2002 r. 465,9 mln transakcji o wartoêci 109 mld z. W stosunku do 2001 r. powy sze dane oznaczajà wzrost liczby kart o 17,6%, liczby transakcji kartami o 17,9% i wartoêci transakcji kartami o 23,6%. Na rynku dominowa y karty p atnicze, których udzia w ogólnej liczbie kart wyniós na koniec 2002 r. 97,5%, co prezentuje wykres 2. RYNEK KART P ATNICZYCH W POLSCE 7

8 Charakterystyka polskiego rynku kart p atniczych 1 Wykres 2 Udzia kart p atniczych i bankomatowych w ogólnej liczbie kart wydanych przez banki na koniec 2002 r. 2,5% 97,5% karty p atnicze karty bankomatowe Pod wzgl dem sposobu realizowania p atnoêci kartami na koniec 2002 r. struktura kart kszta towa a si nast pujàco: karty debetowe stanowi y 89,1%, karty obcià eniowe 6,1%, a karty kredytowe 4,8% wszystkich wydanych kart, co przedstawia wykres 3. Karty debetowe znalaz y si w ofercie 30 banków, karty obcià eniowe proponowa o 20, a karty kredytowe 9 banków. W posiadaniu u ytkowników znalaz o si 15 mln kart debetowych, ponad milion kart obcià eniowych i 827 tys. kart kredytowych. Dominacja kart debetowych jest obecnie cechà charakterystycznà polskiego rynku. Karty tego rodzaju zdominowa y rynek nie tylko pod wzgl dem liczby, ale tak e wolumenu transakcji. W 2002 r. zrealizowano tymi kartami ponad 417,7 mln transakcji, co stanowi o 89,7% wszystkich transakcji kartami, o wartoêci ponad 96,4 mld z. Wykres 3 Struktura udzia owa kart wg sposobu rozliczania nimi p atnoêci (stan na koniec 2002 r.) 6,1% 4,8% karty debetowe 89,1% karty kredytowe karty obcià eniowe Wykres 4 Struktura transakcji kartami na koniec 2002 r. 25,4% 74,6% p atnoêci w punktach handlowo-us ugowych wyp aty gotówki w bankomatach i kasach banków 8 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

9 Charakterystyka polskiego rynku kart p atniczych W 2002 r. kartami zrealizowano ogó em 465,9 mln transakcji. Na t wielkoêç sk adajà si zarówno bezgotówkowe p atnoêci w punktach handlowo-us ugowych, jak równie operacje wyp aty gotówki za poêrednictwem bankomatów i kas banków. W omawianym okresie posiadacze kart dokonali 347,8 mln transakcji w bankomatach i kasach banków, co stanowi oko o 74,7% wszystkich transakcji kartami, oraz 118,1 mln transakcji w punktach handlowo-us ugowych (25,3% wszystkich transakcji). Sytuacj t obrazuje wykres 4. 1 Pod wzgl dem technologii zapisu danych na karcie na koniec 2002 r. dominowa y karty magnetyczne, których udzia w ogólnej liczbie kart wydanych przez banki wyniós 99,76%. Oprócz tego na rynku wyst pujà w Êladowych iloêciach karty wyposa one w pasek magnetyczny i mikroprocesor, karty wyposa one w mikroprocesor oraz karty wirtualne. Ich udzia w ogólnej liczbie kart na rynku wyniós odpowiednio: 0,06%, 0,14% i 0,04% Bankomaty Na koniec 2002 r. posiadacze kart mogli wyp acaç gotówk w bankomatach rozmieszczonych w ca ym kraju. W porównaniu z 2001 r. liczba bankomatów wzros a o 10,3%. Wiele z funkcjonujàcych obecnie na rynku bankomatów to urzàdzenia wielofunkcyjne, z których posiadacze kart mogà korzystaç przez ca à dob. Chocia z roku na rok liczba bankomatów w Polsce systematycznie wzrasta, to nale y zaznaczyç, e ich rozmieszczenie na terenie ca ego kraju jest bardzo nierównomierne. Liczb bankomatów w Polsce w latach ilustruje wykres 5. Wykres 5 Liczba zainstalowanych w Polsce bankomatów w latach Sieç punktów akceptujàcych p atnoêci kartami Na koniec 2002 r. klienci mogli p aciç kartami w ponad 112 tys. punktów handlowo-us ugowych, w których w ciàgu ca ego roku zrealizowano ponad 118,1 mln transakcji o wartoêci 17 mld z. Punkty handlowo-us ugowe by y obs ugiwane przez pi ç centrów autoryzacyjno-rozliczeniowych. Najwi kszy udzia w rynku pod wzgl dem liczby podpisanych umów o akceptacj kart p atniczych w Polsce mia a firma PolCard SA, która jest centrum autoryzacyjno-rozliczeniowym o zasi gu ogólnokrajowym. Oprócz spe niania funkcji autoryzacyjno-rozliczeniowej PolCard SA m.in. wspó pracuje z bankami wydajàcymi karty oraz oferuje zarzàdzanie sieciami bankomatów w trybie on-line. Drugim co do wielkoêci centrum na rynku, równie o zasi gu ogólnokrajowym, jest Centrum Kart i Czeków Banku Polska Kasa Opieki SA. Oprócz nich na rynku funkcjonujà tak e Centrum Kart Banku Zachodniego WBK SA, spó ka e-service SA nale àca do Powszechnej Kasy Oszcz dnoêci Banku Polskiego SA oraz Citi Acceptance Banku Handlowego SA. Ponadto istniejà wyodr bnione ze struktur niektórych banków jednostki organizacyjne, spe niajàce funkcje lokalnych centrów autoryzacyjno-rozliczeniowych, g ównie dla transakcji z u yciem kart p atniczych emitowanych przez macierzyste banki. Do tej grupy nale y zaliczyç tak e instytucje niebankowe, np. American Express. RYNEK KART P ATNICZYCH W POLSCE 9

10 Charakterystyka polskiego rynku kart p atniczych 1 Liczba placówek honorujàcych p atnoêci kartami wzrasta w Polsce systematycznie od kilku lat. W ostatnich trzech latach zauwa alny jest jednoczeênie wolniejszy wzrost liczby punktów akceptujàcych p atnoêci kartami, co ilustruje wykres 6. Nale y jednak zwróciç uwag, e wêród nich sà m.in. hipermarkety, w których posiadacze kart dokonujà zakupów na du à skal. Wykres 6 Liczba punktów akceptujàcych p atnoêci kartami w Polsce w latach (w tys.) ,9 112, , , , ,9 38, , Systemy p atnoêci rozliczajàce transakcje kartami p atniczymi W Polsce funkcjonujà trzy odr bne systemy rozliczajàce transakcje kartami p atniczymi wydanymi przez polskie banki, dokonane przez ich posiadaczy na rynku krajowym: Krajowy System Rozliczeƒ (KSR), b dàcy w asnoêcià spó ki PolCard SA, Europay Domestic Clearing and Settlement System (EDCSS), prowadzony przez organizacj MasterCard Europe, oraz VISA National Net Settlement System (VNNSS), b dàcy w asnoêcià organizacji VISA INTERNATIONAL. W przypadku transakcji dokonanej przez posiadacza polskiej karty p atniczej za granicà lub kartà p atniczà wydanà za granicà w Polsce jej rozliczenie nastàpi w systemie mi dzynarodowym tej organizacji, w której zrzeszony jest bank-wydawca karty. Systemy b dàce w asnoêcià organizacji VISA National Net Settlement System (VNNSS), b dàce w asnoêcià organizacji VISA INTERNATIONAL i MasterCard Europe, rozliczajà wy àcznie transakcje dokonane kartami p atniczymi w asnych organizacji, natomiast KSR rozlicza transakcje dokonane wszystkimi rodzajami kart p atniczych, wydanymi przez polskie banki. Wszystkie trzy systemy krajowe dzia ajà zgodnie z zasadà wielostronnej kompensaty nale noêci i zobowiàzaƒ uczestników i korzystajà z tego samego poêrednika rozliczeniowego, którym jest jeden z banków komercyjnych, rozliczajàcy otrzymane z ww. systemów kwoty netto za poêrednictwem Krajowej Izby Rozliczeniowej SA. Tak wi c systemy rozliczeƒ kart p atniczych w Polsce charakteryzujà si zaanga owaniem dwóch poêredników rozliczeniowych przed dokonaniem finalnego rozrachunku w systemie SORBNET w Centrali NBP (na sesjach rozrachunkowych KIR SA). Zaletà takiego rozwiàzania jest dokonanie rozliczenia mi dzy uczestnikami w pieniàdzu banku centralnego, a nie poprzez ich rachunki w banku rozliczeniowym. O takich, a nie innych zasadach funkcjonowania opisywanych systemów zadecydowa y same zainteresowane banki w momencie opracowywania ich zasad dzia ania, czyli w drugiej po owie lat 90. XX wieku. Byç mo e równie z tego powodu schemat rozliczeƒ w poszczególnych systemach jest bardzo podobny i ró ni si jedynie terminami przesy ania wyników kompensaty do banku rozliczeniowego, a co za tym idzie ró nymi terminami dokonywania przez ten bank identycznych rodzajów operacji w KIR SA. Z tego wzgl du szczegó owy opis cyklu rozliczeniowego wraz z uj ciem graficznym jest przedstawiony tylko w odniesieniu do systemu KSR, b dàcego w asnoêcià PolCardu. KSR jest zaprezentowany bardziej szczegó owo, gdy jest jedynym systemem p atnoêci w rozumieniu ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. o ostatecznoêci rozrachunku w systemach p atnoêci i systemach rozrachunku papierów wartoêciowych oraz zasadach nadzoru nad tymi systemami (Dz.U. z 2001 r. nr 123, poz. 1351). Podlega wi c 10 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

11 Charakterystyka polskiego rynku kart p atniczych nadzorowi sprawowanemu przez Prezesa NBP na podstawie przepisów ww. ustawy. Pozosta e systemy, niepodlegajàce prawu polskiemu, nie mieszczà si we wspomnianej definicji i w konsekwencji nie sà obj te ww. nadzorem. Nale y równie zwróciç uwag na funkcjonowanie rozliczeƒ bilateralnych mi dzy wydawcà karty a punktem handlowo-us ugowym, dla którego wydawca jest równie (acquier) agentem rozliczeniowym. W takim przypadku rozliczenie transakcji nast puje poza ww. systemami Krajowy System Rozliczeƒ (KSR) Ogólne informacje Krajowy System Rozliczeƒ (KSR) funkcjonuje od marca 1997 r. Jest to system p atnoêci przeznaczony do rozliczania krajowych transakcji dokonanych przy u yciu kart bankowych. W systemie KSR mo na rozliczaç transakcje dokonane wszystkimi rodzajami kart p atniczych wydanymi przez jego uczestników, w tym równie kartami organizacji mi dzynarodowych VISA i MasterCard. Jego w aêcicielem i operatorem jest spó ka PolCard SA. PolCard, oprócz funkcji operatora systemu KSR pe ni równie funkcj centrum autoryzacyjno-rozliczeniowego, czyli agenta rozliczeniowego w rozumieniu ustawy z dnia 12 wrzeênia 2002 r. o elektronicznych instrumentach p atniczych. Uczestnikami systemu mogà byç: a) wszystkie banki wydajàce karty oraz banki lub instytucje finansowe b dàce akceptantami p atnoêci kartowych pod warunkiem spe niania wymogów certyfikacyjnych, b) instytucje finansowe nieb dàce bankami, pod warunkiem e reprezentujà je banki, w których imieniu b dà przedstawia y transakcje (równie muszà spe niaç wymogi certyfikacyjne). Ramy prawne, w których dzia a system KSR, opierajà si na nast pujàcych regulacjach: a) umowach uczestnictwa zawieranych mi dzy uczestnikami a spó kà PolCard SA, b) umowie mi dzy spó kà PolCard SA a bankiem rozliczeniowym. Podstawowe funkcje KSR to: przekazywanie transakcji mi dzy uczestnikami, automatyczne naliczanie op at oraz umo liwianie rozliczeƒ kompensacyjnych. Zasady funkcjonowania systemu Sesje rozliczeniowe KSR odbywajà si od poniedzia ku do piàtku w systemie ciàg ym, z wyjàtkiem Êwiàt paƒstwowych oraz dni, w których banki nie pracujà. System przez ca à dob przyjmuje zlecenia p atnicze zwiàzane z transakcjami dokonanymi kartami p atniczymi. System KSR obs uguje nast pujàce transakcje: a) sprzeda y w punkcie handlowo-us ugowym, b) uznania, czyli zwrotu Êrodków przez punkt handlowo-us ugowy na rzecz posiadacza karty, c) wyp at gotówki z wykorzystaniem karty, d) pobrania Êrodków od d u nika zgodnie z obowiàzujàcymi regulacjami, e) reklamacje sprzeda y, czyli wycofania zap aty przez wydawc karty kwestionujàcego s usznoêç obcià enia, f) reklamacje uznania, czyli zwroty Êrodków przez wydawc kwestionujàcego s usznoêç uznania, g) reklamacje wyp aty gotówki, czyli wycofania zap aty przez wydawc kwestionujàcego s usznoêç obcià enia, h) przekazania Êrodków wierzycielowi z tytu u zobowiàzaƒ (zgodnie z obowiàzujàcymi regulacjami) lub wycofania transakcji pobrania Êrodków od d u nika, i) wycofania: sprzeda y, uznania, wyp aty gotówki, reklamacji sprzeda y, reklamacji uznania lub reklamacji wyp aty gotówki. RYNEK KART P ATNICZYCH W POLSCE 11

12 Charakterystyka polskiego rynku kart p atniczych 1 Ka dy z ww. rodzajów transakcji ma swój indywidualny kod; rodzaje transakcji sà zgodne z wymogami mi dzynarodowych organizacji wydajàcych karty p atnicze. Transakcje mogà byç przedstawione do rozliczenia zarówno przez akceptanta transakcji, jak te przez wydawc karty. Zbiory z transakcjami przekazywane sà do systemu drogà telekomunikacyjnà z zabezpieczeniem transmisji danych. Transakcje do przetworzenia na dany dzieƒ przyjmowane sà do godziny 6:00 ka dego dnia roboczego. Przys anie zbioru po godzinie 6.00 oznacza, e zostanie on rozliczony w nast pnym cyklu rozliczeniowym. Po przekazaniu przez uczestników zbiorów zawierajàcych transakcje kartowe nast puje ich wykonanie poprzez przetworzenie wszystkich danych dostarczonych w sesji rozliczeniowej. Zbiory z transakcjami przychodzàcymi do poszczególnych uczestników i raportami dost pne sà dla banków uczestniczàcych w KSR od godziny Uczestnik KSR jest odpowiedzialny za ich odebranie. KSR przeprowadza codziennie jednà sesj rozliczeniowà, a jej wynikiem jest ustalenie pozycji netto ka dego z uczestników systemu w stosunku do systemu, czyli wszystkich pozosta ych uczestników (netto wielostronne). Wszyscy bezpoêredni uczestnicy KSR muszà byç uczestnikami Krajowej Izby Rozliczeniowej SA. Schemat 2 Schemat rozliczenia transakcji w systemie KSR System KSR 5b 6 7 Bank rozliczeniowy Krajowa Izba Rozliczeniowa SA 8 5a Agent rozliczeniowy Akceptant 1a Klient 4 1b 2 i 3 9 Wydawca bank klienta 10 NBP Bank akceptanta Schemat rozliczenia transakcji w systemie KSR 1a. Posiadacz karty (klient) realizuje p atnoêç kartà w punkcie handlowo-us ugowym (u akceptanta). Je eli kwota transakcji przekracza limit przyznany danemu punktowi handlowemu przez centrum autoryzacyjno-rozliczeniowe, z którymi ma podpisane umowy o wspó pracy, lub karcie, którà pos uguje si posiadacz, wówczas musi nastàpiç autoryzacja. Podczas niej bank-wydawca karty wyra a zgod na bezgotówkowe dokonanie p atnoêci przez posiadacza karty. Limity te uzale nione sà od rodzaju punktu handlowo-us ugowego akceptujàcego p atnoêç, rodzaju karty oraz organizacji p atniczej, która danà kart wyda a. W momencie transakcji terminal automatycznie rozpoznaje rodzaj karty i sprawdza, czy kwota transakcji nie przekroczy a limitu ustalonego przez agenta rozliczeniowego dla konkretnego akceptanta, a tak e limitu ustalonego przez bank dla danej karty (tego rodzaju informacje zawarte sà na pasku magnetycznym karty lub w mikroprocesorze wtopionym w kart ). JeÊli kwota transakcji nie przekroczy a okreêlonej kwoty, terminal automatycznie wykonuje transakcj, nie àczàc si z agentem rozliczeniowym. W takim wypadku terminal sprawdza tylko, czy karta nie figuruje na tzw. wewn trznej stop liêcie terminala, zawierajàcej zestawienie kart wycofanych z obiegu, która jest dostarczana co pewien czas przez agenta rozliczeniowego. 12 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

13 Charakterystyka polskiego rynku kart p atniczych Je eli kwota transakcji przekracza limit danej karty, wówczas terminal automatycznie àczy si z agentem rozliczeniowym. Je eli akceptant nie jest wyposa ony w POS (point of sale), autoryzacja jest wykonywana telefonicznie przez sprzedawc. 1b. Akceptant sprzedawca us ugi przesy a do agenta rozliczeniowego, z którym ma podpisanà umow i który jest uczestnikiem systemu KSR, informacj o przeprowadzonej transakcji i zapytanie autoryzacyjne Agent rozliczeniowy przesy a zapytanie autoryzacyjne do banku wydawcy karty. 3. Bank wydawca karty przesy a odpowiedê zwrotnà do agenta rozliczeniowego. Zak adamy, e jest to zgoda na przeprowadzenie transakcji. 4. Agent rozliczeniowy przesy a odpowiedê autoryzacyjnà do akceptanta. W razie zgody banku na przeprowadzenie transakcji nast puje jej sfinalizowanie i wydanie towaru/zrealizowanie us ugi posiadaczowi karty. W przypadku odpowiedzi odmownej transakcja jest niezrealizowana. 5a. Akceptant przesy a w ciàgu nocy informacje o dokonanych transakcjach do agenta rozliczeniowego. 5b. Do godz agent rozliczeniowy przesy a dane do systemu KSR. 6. W godz w KSR odbywa si sesja rozliczeniowa. O godzinie raporty i pliki z przetworzonymi transakcjami sà udost pniane na serwerze dla uczestników KSR. Nast puje tak e przekazanie przez PolCard raportu rozliczeƒ netto do banku rozliczeniowego, zawierajàcego informacje o kwotach netto dla poszczególnych uczestników KSR. 7. W tym samym dniu, w którym odby a si sesja rozliczeniowa w KSR, bank rozliczeniowy przekazuje za poêrednictwem Krajowej Izby Rozliczeniowej SA noty obcià eniowe do innych banków (obcià ane sà banki z debetowà pozycjà netto, uznawany jest bank rozliczeniowy), a nast pnego dnia w systemie ELIXIR przekazywane sà przelewy obcià ajàce bank rozliczeniowy i uznajàce banki z pozycjà kredytowà netto. 8. Finalny rozrachunek mi dzybankowy wynikajàcy z transakcji dostarczonych przez bank rozliczeniowy nast puje na sesjach rozrachunkowych KIR SA w systemie SORBNET w Centrali NBP, z tym e rozrachunek not obcià eniowych przekazanych poprzedniego dnia do systemu SYBIR przeprowadzany jest na wieczornej sesji rozrachunkowej KIR SA. 9. JednoczeÊnie z rozliczeniem finansowym, w dniu przetworzenia sesji rozliczeniowej w KSR PolCard SA przesy a do banku wydawcy karty zbiór z transakcjami, na podstawie którego bank wydawca karty obcià a rachunek klienta posiadacza karty. 10. Agent rozliczeniowy przekazuje Êrodki na rzecz akceptanta, na rachunek bankowy wskazany przez niego w umowie. Faktyczna data uznania rachunku akceptanta uzale niona jest od umowy mi dzy akceptantem a agentem rozliczeniowym, a wi c mo e nastàpiç równie przed dokonaniem rozliczenia w systemie KSR Europay Domestic Clearing and Settlement System (EDCSS) Uczestnikiem systemu EDCSS mo e byç instytucja kredytowa lub finansowa w danym kraju (w tym wypadku w Polsce), która uczestniczy w oferowaniu produktów Europay (obecnie MasterCard Europe) i ma podpisanà licencj dotyczàcà jego produktów. Uczestnika obowiàzujà regulacje, procedury i zasady ustanowione przez MasterCard Europe. Uczestnik dzia a jako wydawca lub acquier. Oznacza to, e uczestnikiem systemu EDCSS w Polsce mogà byç banki wydajàce karty wyposa one w logo tej organizacji, banki lub inne instytucje pe niàce funkcje agenta dla kart MasterCarda, a tak e firmy b dàce w aêcicielami bankomatów honorujàcych karty tej organizacji, np. firma Euronet. System EDCSS w Polsce rozlicza tylko transakcje polskimi kartami p atniczymi, wydanymi przez banki zrzeszone w organizacji MasterCard Europe, dokonane na rynku polskim. RYNEK KART P ATNICZYCH W POLSCE 13

14 Charakterystyka polskiego rynku kart p atniczych 1 Zgodnie z regulacjami tej organizacji, poêrednikiem rozliczeniowym dla jej systemu p atnoêci mo e byç zrzeszony w niej bank lub instytucja finansowa b dàca co najmniej w 80% w asnoêcià banków. Dzia alnoêç systemu EDCSS opiera si na nast pujàcych podstawach prawnych: krajowym porozumieniu dotyczàcym rozrachunku i rozliczenia zawieranym mi dzy ka dym uczestnikiem a MasterCard Europe, porozumieniu podpisanym mi dzy bankiem rozliczajàcym (poêrednikiem rozliczeniowym) a MasterCard Europe, liêcie intencyjnym danego banku kierowanym do banku rozliczeniowego, informujàcym o uczestnictwie w systemie EDCSS na warunkach okreêlonych w ww. dokumentach. Bank rozliczeniowy jest zobowiàzany otworzyç i prowadziç G ówny Rachunek Krajowy (Domestic Main Account), na którym nast puje rozliczanie ogó u pozycji debetowych i kredytowych uczestników. Jak wspomniano na wst pie, schemat rozliczenia transakcji w systemie jest analogiczny do opisanego przy omawianiu systemu KSR VISA National Net Settlement System (VNNSS) Kolejnym systemem oferowanym na polskim rynku jest system VNNSS stworzony przez organizacj VISA INTERNATIONAL. System ten obs uguje tylko transakcje polskimi kartami p atniczymi, wydanymi przez banki zrzeszone w organizacji VISA INTERNATIONAL, dokonane na polskim rynku. Uczestnikami systemu sà polskie banki b dàce wydawcami kart VISA, majàce status cz onkowski, tzw. Principal Member. Przystàpienie banku do organizacji VISA umo liwia mu jednocze- Ênie korzystanie ze wszystkich jej produktów, w tym systemu VNNSS. JednoczeÊnie obowiàzujà go wszystkie regulacje, procedury i zasady ustanowione przez t organizacj. Szczegó owe zasady dzia ania systemu VNNSS sà okreêlone w umowie mi dzy organizacjà VISA INTERNATIONAL a bankiem rozliczeniowym. Ramy prawne, w których dzia a system VNNSS, opierajà si na nast pujàcych podstawach: porozumieniu mi dzy bankiem a organizacjà VISA INTERNATIONAL o przystàpieniu banku do ww. organizacji, umowie mi dzy organizacjà VISA INTERNATIONAL a bankiem rozliczeniowym, liêcie intencyjnym danego banku kierowanym do banku rozliczeniowego, informujàcym o uczestnictwie danego banku w systemie VNNSS. Zgodnie z regulacjami organizacji VISA, poêrednikiem rozliczeniowym dla systemu p atnoêci tej organizacji mo e byç tylko bank w niej zrzeszony lub instytucja finansowa. Schemat rozliczenia transakcji w systemie jest podobny do opisanego przy systemie KSR, obowiàzuje jednak przekazanie wyników kompensaty z VNNSS do banku rozliczeniowego nast puje w innym momencie Aspekty prawne Przez wiele lat uregulowania prawne dotyczàce kart p atniczych w Polsce opiera y si g ównie na regulaminach banków wydajàcych karty. Dotyczy o to zw aszcza umowy mi dzy bankiem a klientem o wydanie karty p atniczej. Brakowa o ustawy kompleksowo regulujàcej ró ne zagadnienia zwiàzane z kartami p atniczymi, zw aszcza precyzujàcej zakres odpowiedzialnoêci i obowiàzków poszczególnych uczestników rynku kartowego, tj. banków wydawców kart, posiadaczy, agentów rozliczeniowych i akceptantów p atnoêci. O kartach p atniczych mo na by o znaleêç jedynie pojedyncze wzmianki w dwóch aktach prawnych: ustawie Prawo bankowe z dnia 29 sierpnia 1997 r. (Dz.U. nr 140, poz. 939 z póêniejszymi zmianami), a tak e w zarzàdzeniu Prezesa Narodowego 14 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

15 Charakterystyka polskiego rynku kart p atniczych Banku Polskiego z dnia 29 maja 1998 r. w sprawie form i trybu przeprowadzenia rozliczeƒ pieni nych za poêrednictwem banków (MP nr 21, poz. 320). Ustawa Prawo bankowe zawiera w art. 4 ust. 4 definicj karty p atniczej. W art. 5 ust. 2 pkt 3 wêród czynnoêci bankowych dopuszczonych do wykonywania równie przez podmioty nieb dàce bankami wymienione jest wydawanie kart p atniczych oraz wykonywanie operacji przy ich u yciu. 1 Z kolei w zarzàdzeniu Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 29 maja 1998 r. w sprawie form i trybu przeprowadzenia rozliczeƒ pieni nych za poêrednictwem banków karta p atnicza by a wymieniona jako jedna z bezgotówkowych form rozliczeƒ pieni nych i dopuszczona do stosowania na warunkach okreêlonych w umowie. Te szczàtkowe zapisy by y jednak niewystarczajàce i nie odzwierciedla y potrzeb dynamicznie rozwijajàcego i stale przekszta cajàcego si rynku kart p atniczych. Niezb dne sta o si wprowadzenie zmian w obowiàzujàcym systemie prawnym, przede wszystkim jego uzupe nienie m.in. o wymogi wynikajàce z regulacji unijnych. Zosta y one wprowadzone do polskiego systemu prawnego po uchwaleniu przez Sejm ustawy z dnia 12 wrzeênia 2002 r. o elektronicznych instrumentach p atniczych. Ustawa zak ada roczny termin vacatio legis od daty og oszenia (tj. do 12 paêdziernika 2003r.), aby wszyscy uczestnicy rynku mogli si przystosowaç do nowej sytuacji prawnej. Jest ona aktem, który szczegó owo reguluje wiele zagadnieƒ zwiàzanych z rynkiem kart p atniczych. Wprowadzenie jej w ycie mo e mieç znaczàcy wp yw na ten rynek, gdy wi kszoêç jej zapisów dotyczy bezpoêrednio kwestii zwiàzanych z kartami p atniczymi. Jest to jednoczeênie akt o charakterze prokonsumenckim, majàcy za cel m.in. zapewnienie posiadaczowi karty p atniczej minimum ochrony na poziomie porównywalnym z krajami Unii Europejskiej. Najwa niejsze rozwiàzania dotyczàce kart p atniczych zawarte w omawianej ustawie to: okreêlenie definicji najwa niejszych terminów zwiàzanych z funkcjonowaniem rynku kart p atniczych takich jak: agent rozliczeniowy, akceptant, elektroniczny instrument p atniczy, karta p atnicza, pieniàdz elektroniczny czy posiadacz; okreêlenie elementów niezb dnych w umowie o kart p atniczà; niewprowadzenie ograniczeƒ podmiotowych dla wydawców kart p atniczych; oznacza to, e wydawcà karty p atniczej mo e byç ka dy podmiot, który o ch ci prowadzenia takiej dzia alnoêci jest zobowiàzany powiadomiç Narodowy Bank Polski; wprowadzenie obowiàzków sprawozdawczych wobec NBP, m.in. dla wydawców kart p atniczych oraz agentów rozliczeniowych; okreêlenie granicy odpowiedzialnoêci posiadacza karty, stanowiàcej równowartoêç w z otych kwoty 150 euro; do tej wysokoêci posiadacza obcià ajà operacje dokonane z u yciem utraconej karty p atniczej, ale tylko do momentu zg oszenia wydawcy faktu utraty karty; obowiàzek przyjmowania przez wydawc przez ca à dob zg oszeƒ posiadaczy lub u ytkowników kart p atniczych o utracie lub zniszczeniu karty p atniczej; prawo akceptanta do àdania okazania dowodu to samoêci od osoby pos ugujàcej si kartà p atniczà oraz zwiàzany z tym obowiàzek wylegitymowania si przez t osob na àdanie akceptanta Przest pstwa kartowe W Polsce zauwa alny jest od kilku lat wzrost dzia alnoêci przest pczej ukierunkowanej na karty p atnicze. Wed ug danych statystycznych centrów autoryzacyjno-rozliczeniowych, w 1999 r. dokonano 10,4 tys. ró nego rodzaju transakcji przest pczych przy u yciu kart p atniczych, o wartoêci ponad 7 mln z. W 2000 r. odnotowano blisko 2,4 razy wi cej transakcji przest pczych ni RYNEK KART P ATNICZYCH W POLSCE 15

16 Charakterystyka polskiego rynku kart p atniczych 1 w 1999 r. Ich liczba wynios a ponad 25,3 tys., a wartoêç 25 mln z otych, co oznacza odpowiednio wzrost o 141,6% i 75,4% w stosunku do roku poprzedniego. Liczba transakcji przest pczych wzros a równie w 2001 r., kiedy odnotowano ponad 32 tys. tego typu transakcji, czyli o 26,9% wi cej ni w 2000 r. Ich wartoêç jednak zmala a w stosunku do poprzedniego roku, o 6,7% i wynios a 11,6 mln z. W 2002 r. dokonano w Polsce ponad 19,3 tys. transakcji przest pczych o wartoêci ponad 9 mln z. Przyczynà tak znaczàcego spadku liczby i wartoêci transakcji wydajà si byç dzia ania organów Êcigania. Nale y jednak mieç na uwadze du à zmiennoêç tego rodzaju danych, b dàcych wypadkowà z jednej strony pomys owoêci i dzia aƒ przest pców, z drugiej zaê z dzia aƒ policji. Ponadto nale y pami taç, e banki wydajàce karty p atnicze starajà si coraz bardziej poprawiaç systemy monitorujàce transakcje kartami, a tak e podejmujà inne dzia ania zabezpieczajàce obrót kartowy, co równie ma wp yw na zmniejszenie si liczby przest pstw kartowych. Najcz Êciej wyst pujàcymi na rynku przest pstwami kartowymi w 2002 r. by y transakcje kartami skradzionymi, co ilustruje wykres 7. Stanowi y one 48% liczby wszystkich dokonanych przest pstw, a ich wartoêç przekroczy a 4,5 mln z. Du y udzia w liczbie przest pstw kartowych mia y tak e transakcje kartami sfa szowanymi i zagubionymi. Wynosi on odpowiednio 18,9% i 18,2%. Warto zaznaczyç, e mimo podobnego udzia u liczby przest pstw z u yciem kart sfa szowanych i zagubionych wartoêç transakcji kartami sfa szowanymi by a 2 razy wi ksza ni kartami zagubionymi i kszta towa a si na poziomie ponad 2,5 mln z. Oprócz ww. przest pstw na rynku w 2002r. dokonano jeszcze transakcji kartami uzyskanymi na podstawie fa szywych danych (8%), innych transakcji przest pczych (5,5%) oraz transakcji kartami, które nie dosz y do adresata (1,4%) 1. Wykres 7 Procentowy udzia liczby przest pstw kartowych na rynku w Polsce w 2002 r. 5,5% 1,4% 8,0% 48,0% 18,1% 18,2% inne karty skradzione karty sfa szowane karty zagubione karty uzyskane na podstawie fa szywych danych karty, które nie dosz y do adresata Wed ug oficjalnych danych statystycznych skala przest pstw kartowych w Polsce, w stosunku do ogó u transakcji kartowych, nie jest zbyt wielka, ale nie mo na bagatelizowaç tego problemu. Uwidoczni y si bowiem pewne niepokojàce tendencje zarówno na rynku w Polsce, jak i przede wszystkim na obszarze Unii Europejskiej. Jednoznacznie wskazujà one na potrzeb bardziej wnikliwego zaj cia si problematykà przest pstw kartowych. W Polsce istniejà du e rozbie noêci mi dzy danymi statystycznymi dotyczàcymi przest pstw kartowych, pochodzàcymi z ró nych instytucji zaanga owanych w rynek kart p atniczych. Dlatego nie mo na jednoznacznie oceniç skali przest pstw dokonywanych na naszym rynku tylko na podstawie oficjalnych statystyk z centrów autoryzacyjno- -rozliczeniowych. Tymczasem wed ug komórek policji zajmujàcych si tà tematykà sytuacja staje si coraz bardziej niepokojàca. SpecjaliÊci z policji obserwujà dynamicznie rosnàcà liczb przest pstw kartowych w ró nych rejonach kraju. Jednà z przyczyn zagro enia przest pstwami kartowymi w Polsce jest fakt, e 99,7% wyst pujàcych na rynku kart stanowià karty magnetyczne. Tymczasem technologia kart magnetycznych jest ju wg wi kszoêci ekspertów prze ytkiem i nie stanowi nale- 1 Kategoria inne transakcje przest pcze obejmuje te incydenty, które nie zosta y przypisane do pozosta ych kategorii, m.in. transakcje z wykorzystaniem numerów kart w Internecie czy te przest pstwa dokonane przez nieuczciwych akceptantów. 16 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

17 Charakterystyka polskiego rynku kart p atniczych ytej ochrony przed zorganizowanymi grupami przest pczymi. W krajach Europy Zachodniej, gdzie rynki kart p atniczych majà o wiele d u szà tradycj ni polski rynek, banki podj y intensywne prace nad wprowadzeniem do obrotu najnowszej generacji kart wyposa onych w mikroprocesor, tzw. kart elektronicznych, w celu ograniczenia przest pstw kartowych. Spowodowane to by o drastycznie rosnàcà liczbà przest pstw przy u yciu kart magnetycznych, co w znacznym stopniu ogranicza- o zyski banków i podwa a o zaufanie konsumentów do tego instrumentu p atniczego. Mimo intensywnych prac nad kartami z mikroprocesorem dotychczas tylko w jednym kraju uda o si je masowo wprowadziç na rynek, mianowicie we Francji. Tymczasem, co jest niepokojàce dla polskiego rynku, w niektórych paƒstwach Europy Zachodniej ma miejsce coraz intensywniejsza i przybierajàca ró ne formy dzia alnoêç przest pcza z u yciem kart p atniczych. Na prze omie 1999 i 2000 r. liczba przest pstw kartowych wzros a tam dwukrotnie. Przest pstwa te mia y charakter transgraniczny. Zaanga owane w nie by y zorganizowane grupy przest pcze, szczególnie z terenów by ego Zwiàzku Radzieckiego. W Polsce na razie nie ma tak dramatycznej sytuacji, ale istnieje zagro enie nasileniem si przest pstw kartowych na naszym rynku. Ma to równie zwiàzek z coraz szerszym wprowadzaniem na rynki zachodnie kart opartych na technologii mikroprocesora, a nie paska magnetycznego, oraz odpowiednich terminali do akceptacji takich kart. Istnieje wi c obawa przesuni cia fali oszustw na wschód, na rynki rozwijajàce si (w tym do Polski). Wynika to z ogromnej ró nicy technologicznej mi dzy kartà z paskiem a kartà z mikroprocesorem przest pcom b dzie zapewne atwiej zmieniç teren dzia ania ni prze amaç technologi nowoczesnych kart p atniczych. 1 Banki, a tak e inne podmioty zaanga owane w rynek kart p atniczych, wprowadzi y liczne rozwiàzania majàce na celu stworzenie z kart bezpiecznego produktu i tym samym ochrony interesów ich posiadaczy. Wprowadzono m.in. monitoring dokonanych transakcji kartami, stworzono warunki do natychmiastowego zastrzegania kart w razie ich zgubienia bàdê kradzie y, wprowadzono monitoring bankomatów oraz autoryzacj transakcji w czasie rzeczywistym. Nale y podkreêliç, e PolCard by drugim w Europie agentem rozliczeniowym, który rozpoczà akceptowanie kart Visa z mikroprocesorem. Obecnie przy Radzie Wydawców Kart Bankowych dzia a Forum ds. Oszustw. Skupia ono specjalistów z banków, a tak e innych instytucji zaanga owanych w rynek kart p atniczych w Polsce. Jest to forum dyskusyjne. Jego uczestnicy biorà udzia we wspólnych szkoleniach i konferencjach, dokonujà wymiany informacji i doêwiadczeƒ oraz wspó dzia ajà w zapobieganiu przest pstwom kartowym oraz ograniczaniu ich Organizacje zajmujàce si problematykà kart p atniczych, w tym rola banku centralnego w zakresie rynku kart Rozwojowi iloêciowemu rynku kart p atniczych w Polsce towarzyszy y tak e pewne zmiany strukturalne, których efektem by o powstanie organizacji zajmujàcych si problematykà kart p atniczych, a tak e szersze zaanga owanie si banku centralnego w t tematyk. W 1994 r. przy Zwiàzku Banków Polskich zacz a dzia aç Rada Wydawców Kart Bankowych (RWKB). Jej celem jest wspieranie banków w ich relacjach z organizacjami skupiajàcymi bankowych wydawców kart (takimi jak VISA INTERNATIONAL i MasterCard Europe), reprezentowanie banków i wspó praca z organami administracji paƒstwowej w opracowywaniu regulacji prawnych w zakresie operacji kartami w Polsce, wspó praca w rozwoju i promocji kart, a tak e tworzenie wspólnej infrastruktury technicznej dla funkcjonowania kart. W tym samym mniej wi cej czasie powsta y dwie organizacje skupiajàce banki wydajàce karty nale àce do mi dzynarodowych organizacji: Forum VISA Polska i Forum Europay Polska. G ównym celem ich powo ania by a wymiana doêwiadczeƒ i zapobieganie nieuczciwej lub szkodliwej konkurencji. Zgodnie z artyku em 3 ust. 2 pkt. 12 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku o Narodowym Banku Polskim (Dz.U. nr 140, poz.398 z póêniejszymi zmianami), Narodowy Bank Polski odpowiedzialny jest w Polsce za organizowanie rozliczeƒ pieni nych. Z uwagi na fakt, e rynek kart p atniczych jest cz Êcià systemu p atniczego, Narodowy Bank Polski spe nia tak e okreêlone funkcje w dziedzi- RYNEK KART P ATNICZYCH W POLSCE 17

18 Charakterystyka polskiego rynku kart p atniczych 1 nie kart p atniczych. Nale à do nich zw aszcza: funkcja nadzorcza nad systemami p atnoêci kartowych, funkcja regulacyjna i funkcja katalizatora zmian. W ramach funkcji nadzorczej Narodowy Bank Polski w szczególnoêci: a) dokonuje nadzoru nad systemami p atnoêci kartowych na podstawie ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. o ostatecznoêci rozrachunku w systemach p atnoêci i systemach rozrachunku papierów wartoêciowych oraz zasadach nadzoru nad tymi systemami (Dz.U. nr 123, poz. 1351), b) dokonuje nadzoru nad agentami rozliczeniowymi na podstawie ustawy z dnia 12 wrze- Ênia 2002 r. o elektronicznych instrumentach p atniczych (Dz.U. nr 169, poz. 1385), c) przeprowadza bie àce oceny rynku kart p atniczych w ramach dokonywanej okresowo przez Zarzàd NBP oceny funkcjonowania polskiego systemu p atniczego, d) rozpatruje sprawy z zakresu kart p atniczych na forum Rady ds. Systemu P atniczego, b dàcej organem opiniodawczo-doradczym Zarzàdu Narodowego Banku Polskiego, e) zbiera i analizuje dane statystyczne nt. liczby wyemitowanych kart p atniczych oraz liczby i wartoêci transakcji dokonanych kartami p atniczymi, f) zbiera i analizuje dane nt. incydentów i oszukaƒczych transakcji na rynku kart p atniczych, g) zbiera informacje o nowych wydawcach kart p atniczych. Na podstawie wspomnianej ustawy agenci rozliczeniowi obowiàzani sà przekazywaç do NBP informacje o liczbie akceptantów, liczbie urzàdzeƒ akceptujàcych elektroniczne instrumenty p atnicze, liczbie i wartoêci przeprowadzonych transakcji oraz zarejestrowanych próbach przeprowadzenia i przeprowadzonych transakcjach, majàcych na celu naruszenie lub obejêcie przepisów prawa albo regu uczciwego obrotu. Wydawcy kart p atniczych obowiàzani sà natomiast przekazywaç do NBP informacje o rodzajach i liczbie wydanych przez siebie kart p atniczych, liczbie operacji dokonanych przy ich u yciu oraz o ich wartoêci, liczbie udost pnionych bankomatów oraz liczbie przeprowadzonych za ich poêrednictwem operacji i o ich wartoêci, a tak e zarejestrowanych próbach przeprowadzenia i przeprowadzonych transakcjach zmierzajàcych do naruszenia lub obejêcia przepisów prawa albo regu uczciwego obrotu. Funkcja regulacyjna Narodowego Banku Polskiego polega na przygotowywaniu i opiniowaniu ró nych regulacji dotyczàcych kart p atniczych. NBP uczestniczy m.in. w pracach nad ustawà o elektronicznych instrumentach p atniczych, która po uchwaleniu przez Sejm w dniu 12 wrzeênia 2002 r. wejdzie w ycie z dniem 12 paêdziernika 2003 r. Funkcja tzw. katalizatora zmian przejawia si w rozpatrywaniu problemów rynku kart p atniczych na posiedzeniach Rady ds. Systemu P atniczego oraz w aktywnym uczestnictwie przedstawicieli NBP w pracach Rady Wydawców Kart Bankowych i jej zespo ów roboczych, m.in. Forum ds. Oszustw, a tak e w pracach Komitetu Technicznego ds. BankowoÊci i Us ug Bankowych przy Polskim Komitecie Normalizacyjnym, gdzie dotychczas przygotowano wiele norm z zakresu kart p atniczych. 18 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

19 Rynek kart p atniczych w Polsce na tle innych rynków 2 Rynek kart p atniczych w Polsce na tle innych rynków Karty p atnicze w Unii Europejskiej Karty w obiegu Ze wzgl du na dost pnoêç danych porównawczych z innych krajów analiza w tej cz Êci opracowania zosta a przeprowadzona w odniesieniu do 2000 r. Na koniec 2000 r. liczba kart p atniczych wydanych przez banki w Polsce przekroczy a 11,2 mln sztuk. Porównujàc jednak e liczb kart p atniczych w Polsce i w innych krajach o d u szej tradycji ich stosowania, trudno uznaç to za wynik imponujàcy. W Hiszpanii obrocie znajdowa o si ponad 4 razy wi cej kart p atniczych, w Niemczech ponad 9 razy wi cej i w Wielkiej Brytanii 10 razy wi cej. Co prawda iloêciowo w Polsce by o wi cej kart ni w Austrii, Finlandii, Danii czy Irlandii, jednak przy porównaniu liczby kart p atniczych przypadajàcej na 1 tys. mieszkaƒców polski rynek wypada bardzo s abo. Wed ug tego kryterium w Polsce na 1 tys. mieszkaƒców przypada y na koniec 2000 r. jedynie 292 karty. W Irlandii na 1 tys. mieszkaƒców przypada o 2,7, w Austrii 3, a w Finlandii 3,9 razy wi cej kart ni w Polsce, co prezentuje tabela 2. W krajach przodujàcych pod tym wzgl dem w Unii Europejskiej wskaênik ten jest jeszcze wi kszy. Tabela 2 Karty p atnicze i kredytowe w Polsce i wybranych krajach UE (wed ug stanu na koniec 2000 r.) Kraj Liczba kart p atniczych na 1 tys. mieszkaƒców Liczba kart p atniczych Udzia kart kredytowych w ogólnej liczbie kart p atniczych (%) Dania ,2 Wielka Brytania ,7 Luksemburg ,9 Niemcy ,7 Portugalia ,9 Hiszpania ,4 Finlandia ,6 Austria ,0 Irlandia ,8 Polska ,3 èród o: Europejski Bank Centralny. Zasadniczo nie zmienia tego zestawienia fakt, e na koniec 2001 r. na 1 tys. mieszkaƒców w Polsce przypada o ju oko o 372 karty p atnicze, a na koniec 2002 r. 426 kart. RYNEK KART P ATNICZYCH W POLSCE 19

20 Rynek kart p atniczych w Polsce na tle innych rynków Niektóre opracowania i statystyki dotyczàce rynku kart p atniczych wyró niajà karty kredytowe spoêród innych rodzajów kart, jako jeden ze wskaêników rozwoju omawianego rynku. Z tego wzgl du w prezentowanym opracowaniu dokonujemy równie porównania kart kredytowych wydanych w Polsce z krajami Unii Europejskiej oraz wybranymi paƒstwami akcesyjnymi. 2 Pod wzgl dem emisji kart kredytowych, polski rynek wyraênie ust puje innym krajom. Na koniec 2000 r. banki wyda y w Polsce ponad 369 tys. kart kredytowych, co stanowi o oko o 3,3% wszystkich wydanych przez nie kart p atniczych. Tymczasem w krajach Unii Europejskiej, z wyjàtkiem Francji, karty kredytowe majà o wiele wi kszy udzia w rynku. Na koniec 2000 r. w Danii udzia kart kredytowych w ogólnej liczbie kart wyniós 13,2%, w Finlandii 14,6%, a w Niemczech 16,7%, nie mówiàc ju o takich krajach jak Irlandia i Luksemburg, gdzie wskaênik ten jest jeszcze wy szy i kszta tuje si na poziomie 43,8% i 49,9%. Niski udzia kart kredytowych w Polsce spowodowany by w 2000 r. doêç ubogà ofertà banków w zakresie tego rodzaju kart. Jeszcze w 1999 r. oferowa- y je jedynie 3 banki Transakcje kartami w bankomatach i punktach handlowo-us ugowych W 2000 r. transakcje polegajàce na wyp acie gotówki z bankomatu stanowi y 82% wszystkich transakcji kartami zrealizowanych w Polsce. Âwiadczy to niestety o tym, e karty by y rzadko u ywane w bezgotówkowych transakcjach w punktach handlowo-us ugowych. W Polsce w transakcjach kupna lub sprzeda y towarów oraz us ug nadal dominuje gotówka. Mo e to mieç tak e poêrednio wp yw na ma à skal wyst powania na rynku kart kredytowych, gdy niewielu konsumentów by o tak naprawd zainteresowanych posiadaniem tego rodzaju kart sà oni przyzwyczajeni do u ywania karty g ównie jako instrumentu do wyp aty gotówki z bankomatów, a nie do realizowania bezgotówkowych p atnoêci w punktach handlowo-us ugowych. Tymczasem na rynkach kart p atniczych w innych krajach sytuacja ta przedstawia si nieco inaczej, co prezentuje wykres 8. Wykres 8 Struktura p atnoêci kartami w Polsce i wybranych krajach Unii Europejskiej (stan na koniec 2000 r.) % Grecja Wielka Brytania Francja Niemcy Holandia Polska Portugalia W ochy Hiszpania Belgia Finlandia Szwecja Austria Irlandia Luksemburg transakcje w punktach handlowo-us ugowych transakcje w bankomatach èród o: Europejski Bank Centralny. Tylko w pi ciu krajach Unii Europejskiej, mianowicie: w Grecji, Irlandii, Niemczech, Hiszpanii i Szwecji, transakcje w bankomatach przewa a y nad bezgotówkowymi transakcjami w punktach handlowo-us ugowych. Jednak ró nica mi dzy wielkoêciami nie by a tak znaczna jak w Polsce (z wyjàtkiem Grecji, która ma najs abiej rozwini ty rynek kart p atniczych w Unii Europejskiej). Transakcje bankomatowe przewa a y co prawda w Niemczech, ale rynek ten jest doêç specyficzny, gdy w ogólnej liczbie kart na rynku przewa a y tam karty nie majàce funkcji p atniczych. DoÊç interesu- 20 N a r o d o w y B a n k P o l s k i