MINISTERSTWO ROLNICTWA I ROZWOJU WSI ROLNICTWO I GOSPODARKA ŻYWNOŚCIOWA W POLSCE

Transkrypt

1 MINISTERSTWO ROLNICTWA I ROZWOJU WSI ROLNICTWO I GOSPODARKA ŻYWNOŚCIOWA W POLSCE Warszawa 2005

2 SPIS TREŚCI Wstęp Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi... 3 Ogólne informacje o Polsce... 5 ROLNICTWO... 9 Charakterystyka polskiego rolnictwa... 9 Zasoby ziemi i struktura jej użytkowania Wartość produkcji rolniczej i relacje cen Produkcja roślinna Produkcja zwierzęca Rolnictwo ekologiczne Rolnictwo w regionach OBSZARY WIEJSKIE Ogólna charakterystyka obszarów wiejskich Ludność wiejska i rolnicza Aktywność zawodowa i bezrobocie na wsi Infrastruktura wiejska PRZEMYSŁ SPOŻYWCZY Ogólne informacje o przemyśle spożywczym Sytuacja ekonomiczna przemysłu spożywczego Produkcja przemysłu spożywczego Spożycie artykułów żywnościowych Program PDŻ Poznaj Dobrą Żywność Produkty regionalne i tradycyjne RYBOŁÓWSTWO Ogólne informacje o rybołówstwie Rybołówstwo morskie Rybactwo śródlądowe Przetwórstwo rybne HANDEL ZAGRANICZNY TOWARAMI ROLNO-SPOŻYWCZYMI Ogólne informacje o obrotach zagranicznych towarami rolno-spożywczymi Struktura geograficzna eksportu i importu Struktura towarowa eksportu i importu Saldo obrotów towarami rolno-spożywczymi POLITYKA WSPARCIA ROLNICTWA I ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH Srodki finansowe krajowe i z budżetu Unii Europejskiej Kredytowanie rolnictwa Program Operacyjny SAPARD Płatności bezpośrednie Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) Sektorowy Program Operacyjny (SPO) Restrukturyzacja i modernizacja sekrora żywnościowego Sektorowy Program Operacyjny Rybołówstwa i przetwórstwo ryb w latach Program Aktywizacji Obszarów Wiejskich (PAOW) Programy PHARE...71 Organizacja rynków rolnych Inne programy i działania na rzecz rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich ROLNICZE INSTYTUCJE PAŃSTWOWE I SAMORZĄDOWE Agencja Rynku Rolnego (ARR) Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR) Agencja Nieruchomości Rolnych (ANR) Państwowe doradztwo rolnicze Izby rolnicze Kółka rolnicze ADRESY INSTYTUCJI ZWIĄZANYCH Z ROLNICTWEM... 80

3 Szanowni Państwo Od szeregu lat tradycyjnie w czasie dożynek i największych targów POLAGRA FOOD i POLAGRA FARM prezentowana jest publikacja Rolnictwo i gospodarka żywnościowa w Polsce. Wydawnictwo to przeznaczone jest zarówno dla odbiorców krajowych jak i zagranicznych. Zawarte w publikacji informacje i oceny przedstawiają stan rolnictwa, przetwórstwa rolno-spożywczego, rybołówstwa, handlu zagranicznego towarami rolno-spożywczymi oraz sytuację na obszarach wiejskich. Odrębną część stanowi prezentacja głównych działań wobec wsi i rolnictwa współfinansowanych ze środków unijnych i krajowych. Minęło już kilkanaście miesięcy naszej obecności w Unii Europejskiej. Z pewnością jest jeszcze zbyt wcześnie na pełną ocenę integracji. Na pewno można powiedzieć, że polscy rolnicy doskonale poradzili sobie z funkcjonowaniem w nowych warunkach. Potrafią korzystać z dostępnych programów. Płatności obszarowe stały się powszechnym instrumentem wspierającym nasze gospodarstwa. Uruchomione zostały wszystkie działania finansowane z funduszy strukturalnych. Oczywiście było to możliwe dzięki zaangażowaniu instytucji publicznych i samorządowych oraz organizacji społeczno-zawodowych. Wstępne szacunki i oceny wskazują, że mimo uzyskiwania relatywnie niższych środków niż rolnicy w krajach UE-15, polscy rolnicy odczuli wzrost dochodów. Zauważalne jest, że uzyskane fundusze w znacznej części gospodarstw przeznaczane są na cele inwestycyjne. Przede wszystkim wyraża się to wzrostem zainteresowania rolników odnawianiem parku maszynowego poprzez zakup nowych maszyn lub części zamiennych do już posiadanych. Wielu rolników przeznaczyło otrzymane środki na rozbudowę lub modernizację budynków produkcyjnych w gospodarstwach. Były także gospodarstwa, szczególnie małe obszarowo, w których otrzymane środki pełnią funkcje pomocy socjalnej, poprawiając sytuację materialną rodzin wiejskich. Część środków z płatności bezpośrednich przeznaczono na poprawę edukacji dzieci, widząc konieczność kształcenia młodzieży na poziomie wyższym. Efekty takiego wydatkowania środków będą widoczne w przyszłości. Pierwszy rok członkostwa w Unii to także wdrożenie nowych instrumentów polityki rynkowej. Wspólna organizacja rynków rolnych oznacza z jednej strony wsparcie finansowe producentów i przetwórców na niektórych rynkach, a z drugiej strony zdejmowanie nadwyżek dla stabilizacji rynku i ochrony opłacalnych cen.

4 W 2004 r. charakteryzującym się wysokimi nadwyżkami produktów rolnych, zwłaszcza zbóż i to nie tylko w Polsce, trudno kompleksowo ocenić skutki nowej polityki rynkowej. Niewątpliwie pozytywne efekty uzyskali producenci ziemniaków skrobiowych, skrobi i tytoniu a także buraków cukrowych i chmielu. Ważnym elementem polityki rynkowej są instrumenty administrowania handlem zagranicznym towarami rolno-spożywczymi, w tym także refundacje eksportowe. Sukcesem pierwszego roku członkostwa w UE jest dynamiczny wzrost wymiany towarowej, w tym przede wszystkim eksportu. Miarą tego sukcesu jest podwojenie dodatniego salda obrotów w 2004 r. w porównaniu do 2003 r. Osiągnęło ono poziom 853 mln EUR podczas gdy jeszcze w 2002 r. było ujemne i wynosiło 337 mln EUR. Dzięki zniesieniu barier importowych ze strony UE, największego naszego partnera handlowego, polscy handlowcy mogli wykorzystać atuty coraz nowocześniejszego przetwórstwa. Opłacił się ogromny wysiłek załóg i zarządów zakładów mleczarskich, mięsnych i innych branż. Pierwszy rok funkcjonowania w nowych warunkach gospodarczych w ramach wspólnego rynku pokazał, że podjęte działania modernizacyjne i dostosowawcze uczyniły z tych zakładów najnowocześniejsze przedsiębiorstwa tego typu w Europie. Dzięki temu produkowane w nich wyroby mają nie tylko niepowtarzalny smak, ale też dają konsumentom gwarancję najwyższej jakości oraz bezpieczeństwa żywnościowego. Nie bez znaczenia jest także wysoka jakość surowców rolnych. Potencjał polskiego rolnictwa jest znaczący, choć warunki glebowo-klimatyczne kształtują się niekorzystnie w porównaniu do większości krajów UE. Jednak czystość środowiska, znaczny udział gospodarstw produkujących tradycyjnymi metodami produkcji, przy relatywnie niskim zużyciu chemicznych środków do produkcji rolnej oraz niskim natężeniu chowu zwierząt gospodarskich, sprzyjają wysokiej jakości produktów rolnych. Nic zatem dziwnego, że nasze rolnictwo cieszy się tak dużym zainteresowaniem w całej Europie. Jestem przekonany, że niniejsza publikacja, w której staraliśmy się kompleksowo pokazać wszystkie podstawowe informacje o polskim rolnictwie, przetwórstwie i rybołówstwie oraz o rozwoju obszarów wiejskich spotka się z Państwa przychylnym przyjęciem. Jerzy J. Pilarczyk Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi

5 INFORMACJE O POLSCE 5 Ogólne informacje o Polsce Polska jest krajem położonym w centrum Europy, o ogólnej powierzchni 312,7 tys. m 2 i liczbie mieszkańców 38,2 mln osób. Pod względem powierzchni zajmuje 9 miejsce w Europie i 69 w świecie, a liczba ludności plasuje Polskę na 8 miejscu w Europie i 30 w świecie. Od 1 maja 2004 r. Polska jest członkiem Unii Europejskiej (UE). W ramach UE graniczy z Niemcami, Czechami, Słowacją i Litwą; równocześnie stanowi zewnętrzna granicę Unii z Rosją, Białorusią i Ukrainą. W poszerzonej UE (25 krajów) Polska zajmuje 7,9 % ogólnej powierzchni, a jej mieszkańcy stanowią 8,5 % ludności Unii. Polska charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem warunków naturalnych w regionach, co podnosi walory turystyczne kraju. Na północy graniczy z Morzem Bałtyckim; na południu położone są dwa pasma gór: Karpaty z grupą najwyższych gór Tatr (najwyższy szczyt Rysy 2499 m n.p.m.), Sudety z Karkonoszami (najwyższy szczyt Śnieżka 1602 m n.p.m.) a w głębi kraju położone są Góry Świętokrzyskie (o najwyższym szczycie Łysica 612 m n.p.m.). Polska posiada wiele rzek (najdłuższa Odra 742 km w Polsce i Wisła 1047 km) i jezior (najgłębsze Hańcza 108,5 m, a największe Śniardwy 113,8 km), a także kanałów i sztucznych zbiorników. Badania jakości wód wskazują na stały wzrost czystości zarówno wód podziemnych jak i rzek, jezior i kanałów. T.Witczak

6 6 INFORMACJE O POLSCE Potencjał polskiego rolnictwa jest znaczący, choć warunki glebowo- -klimatyczne są niekorzystne w porównaniu do większości krajów Europy. W użytkowaniu rolniczym w 2004 r. znajdowało się 16,3 mln ha gruntów, tj. 52,2% ogólnej powierzchni kraju. Pod względem powierzchni użytków rolnych Polska zajmuje czołowe miejsce w UE (po Francji i Hiszpanii, przy zbliżonym areale do Niemiec), jednak jakość gleb jest niska. W Polsce panuje klimat umiarkowany ze zmiennymi stanami pogodowymi. Ryc. 1. Średnie miesięczne temperatury powietrza w Polsce (w ºC) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII ŚREDNIA TEMPERATUR W ROKU (w o C) 9,1 7,1 8,4 Źródło: Rolnictwo w 2004 r., GUS, Warszawa 2005 r. na podstawie danych Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej Fine.pl

7 INFORMACJE O POLSCE 7 Lato trwa od 60 dni na pojezierzach do 110 dni na Nizinie Śląskiej, przy wahaniach w poszczególnych latach. W ostatnich trzech latach średnie roczne temperatury powietrza wahały się od 7,1 do 9,1 o C. Ryc. 2. Średnie miesięczne sumy opadów atmosferycznych w Polsce (w mm) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII ŚREDNIA ROCZNA SUMA OPADÓW (w mm) Źródło: Rolnictwo w 2004 r., GUS, Warszawa 2005 r. na podstawie danych Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej Polska podzielona jest na 16 województw, 314 powiatów i gmin. Miast na prawach powiatu mamy 65. Jednostkami pomocniczymi w gminach są m.in. sołectwa, których jest ponad 40 tys. Ryc. 3. Jednostki podziału terytorialnego w 2004 r. w Polsce Źródło: GUS liczba gmin liczba powiatów Zachodniopomorskie Lubuskie Pomorskie Wielkopolskie Kujawskopomorskie Łódzkie Dolnośląskie Opolskie Śląskie Warmińskomazurskie Mazowieckie Świętokrzyskie Małopolskie Podlaskie Lubelskie Podkarpackie

8 8 INFORMACJE O POLSCE W porównaniu z innymi krajami europejskimi ludność Polski jest młoda w sensie demograficznym, jednak od dwóch lat przyrost naturalny zmniejsza się. Dzieci w wieku do 15 lat stanowią obecnie 18,4% (na wsi 21,6%) ogólnej populacji wobec 25% w 1990 r. i 21,2% w 2000 r. Na terenach wiejskich mieszka tys. osób, tj. 38,5% ogólnej liczby ludności Polski. Ryc. 4. Ludność w latach (w %) ,8% ,8% ,7% ,3% ,5% 58,6% 61,2% 63,5% ,7% 27,6% 24,1% 21,2% (0-17 lat) wiek przedprodukcyjny (18-59/64 lata) wiek produkcyjny (60/65 lat i wiecej) wiek poprodukcyjny Źródło: Mały Rocznik Statystyczny GUS, 2005 r. Zbiory archiwalne MRiRW

9 ROLNICTWO 9 Ogólna charakterystyka polskiego rolnictwa Polskie rolnictwo charakteryzuje się dużym rozdrobnieniem gospodarstw, wysoką liczbą pracujących, dominacją gleb o średniej i małej przydatności rolniczej, a także relatywnie niskim zużyciem przemysłowych środków produkcji. Mimo to Polska jest znaczącym w świecie i Europie producentem szeregu produktów rolniczych, ogrodniczych i pochodzenia zwierzęcego. Tab. 1. Udział i miejsce rolnictwa w świecie i Europie (w%) Wyszczególnienie udział miejsce w świecie w Europie w świecie w Europie Zbiory pszenicy 1,4 5, żyta 21,6 24,6 2 2 ziemniaków 4,3 10,4 6 3 buraków cukrowych 5,0 7,2 7 5 Pogłowie bydła 0,4 4,0 4,3 9 trzody chlewnej 2,0 9,5 7 3 Produkcja mięsa 1,3 6, mleka 2,3 5, Źródło: Mały Rocznik Statystyczny GUS 2005, dane z 2003r. Polska należy także do czołowych producentów owoców jagodowych, głównie truskawek, malin i porzeczek (drugie miejsce w Europie) jak również jest jednym z największych producentów cebuli, kapusty, kalafiorów oraz jabłek. Polska należy do krajów o dużej różnorodności biologicznej i charakteryzuje się zróżnicowaniem siedlisk i krajobrazów naturalnych. Znaczna część rolników, zwłaszcza posiadających małe obszarowo gospodarstwa, prowadzi produkcję metodami tradycyjnymi, przeznaczając je głównie na samozaopatrzenie własnych rodzin. Produkcja zwierzęca prowadzona jest w większości przy małym natężeniu chowu, co sprzyja czystości środowiska naturalnego. Warunki glebowo-klimatyczne i tradycje w poszczególnych regionach decydują o specjalizacji produkcji. Tereny Polski centralnej, wschodniej i północnej, to obszary upraw ziemniaków i żyta oraz użytki zielone. Sady i plantacje owoców jagodowych zlokalizowane są na Mazowszu, w woj. lubelskim, na Sandomierszczyźnie, a także w Wielkopolsce i w woj. łódzkim. W latach przed integracją z UE niska opłacalność produkcji rolniczej i trudności w zbycie wytworzonych w gospodarstwach rolnych produktów

10 10 ROLNICTWO powodowały nasilanie się zjawiska odłogowania i ugorowania gruntów rolnych. Według Powszechnego Spisu Rolnego przeprowadzonego w 2002 r. odłogowano i ugorowano łącznie 2,3 mln ha gruntów ornych, co stanowiło 17,6% ich ogólnej powierzchni. W 2004 r. zmniejszono areał odłogów i ugorów do 1,3 mln ha, co w znacznym stopniu związane jest z realizacją w Polsce Wspólnej Polityki Rolnej. Uzyskanie dopłat bezpośrednich, uwarunkowane utrzymaniem ziemi w kulturze rolniczej oraz możliwość uzyskania środków z funduszy strukturalnych na rozwój gospodarstw, sprzyja poprawie racjonalizacji gospodarki rolnej. Ograniczenie produkcji roślinnej oraz niekorzystne relacje cen produktów rolnych powodowały systematyczne zmniejszanie się udziału rolnictwa w PKB. Jednak w 2004 r. na skutek okresowego - bezpośrednio po integracji wzrostu cen w rolnictwie, udział rolnictwa w dochodzie narodowym zwiększył się. Ryc. 5. Udział rolnictwa, leśnictwa i łowiectwa w Produkcie Krajowym Brutto (w %) ,5 4,8 4,1 3,4 3,1 3,3 2,7 2,6 2, Źródło: GUS, Roczniki Statystyczne Zasoby ziemi i struktura jej użytkowania Zgodnie z ewidencją geodezyjną na koniec 2004 r. powierzchnia użytków rolnych wynosiła tys. ha, co lokuje Polskę na 3 miejscu w UE, po Francji (prawie 28 mln ha) i Hiszpanii (ponad 25 mln ha). Jednak użytkowanych rolniczo było w 2004 r tys. ha, tj. 52,2 % powierzchni ogólnej kraju. Do 2003 r. systematycznie zmniejszał się areał UR, głównie z tytułu przeznaczenia ich pod budownictwo mieszkaniowe i infrastrukturę towarzyszącą osiedlom mieszkaniowym. W 2004 r., w związku z dopłatami bezpośrednimi, wzrosło w gospodarstwach rolniczych zainteresowanie uprawą ziemi co zrekompensowało wyłączenie gruntów na cele nierolnicze. Łącznie w 2004 r. użytki rolne zwiększyły się o 158 tys. ha.

11 ROLNICTWO 11 W 2004 r. powierzchnia wyżywieniowa liczona areałem użytków rolnych przypadających na 1 mieszkańca jest w porównaniu ze średnią z krajów UE wysoka i wynosi 0,43 ha/osobę. Jakość użytków rolnych w Polsce jest raczej słaba o czym świadczy relatywnie niski wskaźnik bonitacji gleb wynoszący średnio 0,82. Gleby bardzo dobre i dobre stanowią zaledwie 11,5%, a słabe i bardzo słabe ponad 34% ogólnej powierzchni użytków rolnych. Szczególnie niska jakość gleb występuje w użytkach zielonych, gdzie zaledwie 1,5% to grunty bardzo dobre i dobre (I i II klasa), a ponad 42% słabe i bardzo słabe (V i VI klasa). Niższej jakości gleb towarzyszą gorsze niż w krajach zachodniej Europy warunki klimatyczne, co powoduje, że polskie rolnictwo pod względem waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej zajmuje jedną z ostatnich pozycji w Europie. Grunty rolne użytkowane są obecnie przez wiele jednostek zróżnicowanych pod względem rodzaju własności, wielkości gospodarstw, kierunku i poziomu produkcji. Ponad 95% gruntów rolnych użytkowanych jest przez sektor prywatny, w tym 87,7% przez indywidualne gospodarstwa rolne (gospodarstwa rodzinne). Do sektora publicznego użytkującego 4,5% gruntów rolniczych należą gospodarstwa Skarbu Państwa i państwowych osób prawnych, samorządów (gmin) oraz gospodarstwa stanowiące własność mieszaną, z przewagą mienia państwowego. Ryc. 6. Struktura użytków rolnych w 1995 i 2004 r. (w %) ,4 77,7 12,7 14,5 1,6 8,3 1,7 6,0 grunty orne sady pastwiska łąki Źródło: Rolnictwo w 2004 r., GUS, Warszawa 2005r. T. Witczak

12 12 ROLNICTWO Charakterystyczne dla polskiego rolnictwa jest duże zróżnicowanie wielkości gospodarstw rolnych: od jednohektarowych do kilkutysięcznohektarowych. Te ostatnie występują zarówno w sektorze prywatnym, jak i publicznym. Największe gospodarstwa powstały na bazie byłych państwowych gospodarstw rolnych. Problem rozdrobnienia gospodarstw występuje jedynie w sektorze gospodarstw rodzinnych, których w 2004 r. było 1852 tys. Średnia wielkość indywidualnego gospodarstwa rolnego wynosi 7,5 ha UR, przy dużym zróżnicowaniu regionalnym. Na południu Polski średnie gospodarstwo ma 3,3 ha UR, na północnym-zachodzie ponad 20 ha UR. W 2000 r. w 15 krajach UE było 6,7 mln gospodarstw rolnych, najwięcej we Włoszech (ponad 2 mln), Hiszpanii (prawie 1,3 mln), Grecji (ok. 800 tys.) i we Francji (664 tys.). Średnia wielkość gospodarstwa wynosiła w UE 18,7 ha, ale w niektórych krajach Unii były nawet mniejsze niż w Polsce: w Grecji (4,4 ha UR) i we Włoszech (6,1 ha UR). Po 1990 r. systematycznie zmniejsza się liczba gospodarstw rolnych, przy czym odbywa się to kosztem gospodarstw średnich, natomiast wzrasta liczba gospodarstw najmniejszych i największych. Ryc. 7. Struktura indywidualnych gospodarstw rolnych wg grup obszarowych użytków rolnych w 1995 i 2004 r. 33,7 Liczba gospodarstw ogółem Powierzchnia UR w gospodarstwach (w tys. ha) 1995r ,6 1995r ,9 2004r ,8 2004r , ,1 4,7 8 26,6 10,7 19,1 28,1 32,1 26, ,3 20,6 13,8 4,9 10,5 21,7 9,6 45,4 Źródło: Rolnictwo w 2004 r., GUS, Warszawa 2005r. 1-2 ha 2-5 ha 5-10 ha ha 15 i więcej ha Choć gospodarstw powyżej 10 ha jest tylko 20%, to użytkują one ponad 60% UR. Powiększanie gospodarstw rolnych jest stałym procesem wspieranym kredytami preferencyjnymi. Od 2003 r. wzrasta zainteresowanie zakupem ziemi rolniczej,

13 ROLNICTWO 13 co głównie jest związane z oczekiwaniem poprawy opłacalności produkcji rolniczej po wdrożeniu Wspólnej Polityki Rolnej. Tab. 2. Przeciętne ceny gruntów ornych i łąk w obrocie prywatnym w 1995 i 2004 r. (cena za 1 ha) Wyszczególnienie lata w zł Grunty orne średnio dobre (pszenno-buraczane) średnie (żytnio-ziemniaczane) słabe (piaszczyste) Łąki dobre słabe Źródło: Rolnictwo w 2004 r., GUS, Warszawa 2005r żyta 90,2 149,4 161,7 203,6 118,5 150,2 65,6 94,5 117,6 130,0 66,3 79,4 w dt żywca rzeźnego wieprzowego 9,3 16,5 18,6 22,5 13,7 16,6 7,6 10,5 13,6 14,4 7,6 8,8 Mimo wzrostu, ceny ziemi w Polsce są nadal niskie. W przeliczeniu na EUR w 2004 r. średnia cena gruntów ornych wynosiła 1463 EUR/ha (dobrych 1981 EUR/ha), a łąk dobrych 1273 EUR/ha. Zasady obrotu ziemią w Polsce są uregulowane ustawowo. Również nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców regulują przepisy ustawy, która nakłada obowiązek uzyskania zezwolenia ministra spraw wewnętrznych i administracji, a w przypadku gruntów rolnych także ministra rolnictwa i rozwoju wsi. Zgoda na zakup nieruchomości może być wydana tylko wtedy, jeżeli cudzoziemiec deklaruje użytkowanie nabywanych gruntów zgodnie z ich przeznaczeniem w planie zagospodarowania przestrzennego. Uprzywilejowane w otrzymaniu zezwoleń są osoby polskiego pochodzenia oraz posiadające karty stałego pobytu w Polsce. W 2004 r. do ministra rolnictwa i rozwoju wsi wpłynęło 433 wnioski na powierzchnię 4210 ha. Zgoda wydana została w przypadku 329 wniosków na areał 1172 ha, co daje na jedno zezwolenie 3,56 ha. Najwięcej wniosków w 2004 r. złożyli obywatele Niemiec 189, Holandii 48, Austrii - 24 oraz Wielkiej Brytanii Największym zainteresowaniem cudzoziemców cieszyły się grunty rolne położone w województwach: dolnośląskim, wielkopolskim, mazowieckim, zachodniopomorskim i opolskim. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi wyraził też zgody (29 wnioski rozpatrzył pozytywnie na 1056 ha) na nabycie akcji lub udziałów przez cudzoziemców w spółkach. Łącznie od 1990 r. do końca 2004 r. udzielono 1428 zgód na nabycie nieruchomości o areale 3827 ha oraz 279 na nabycie udziałów lub akcji w spółkach posiadających nieruchomości rolne o obszarze 6238 ha.

14 14 ROLNICTWO Wartość produkcji rolniczej i relacje cen W 2004 r. wartość globalnej produkcji rolniczej wyniosła 66 mld zł (14,6 mld EUR) mimo, że była znacznie wyższa niż w 2003 r., nadal była niższa niż w 1990 r. o ponad 3% Spadek nastąpił w produkcji roślinnej i wyniósł 8,3%, a wartość produkcji zwierzęcej była w omawianym okresie o 0,8% niższa. Tab. 3. Dynamika globalnej produkcji rolniczej (w cenach porównywalnych) Wyszczególnienie rok poprzedni = = =100 Produkcja roślinna ogółem 105,8 98,1 99,2 107,3 96,9 105,2 z tego: roślinna 108,6 93,3 94,3 116,4 91,7 101,7 zwierzęca 102,5 103,4 104,8 97,2 99,2 108,3 Produkcja towarowa 102,9 104,2 105,2 103,2 112,0 126,9 Źródło: Rolnictwo w 2004 r., GUS, Warszawa 2005r. Ryc. 8. Struktura globalnej produkcji rolniczej w 1995 i 2004 r. (w%) ,6 41,4 52,8 47,2 4,0 6,1 4,7 15, , ,4 3,3 2,7 produkcja roślinna produkcja zwierzęca 23,6 11,8 zboża ziemniaki przemysłowe warzywa owoce pozostała produkcja roślinna żywiec rzeźny 9,9 4,8 6,7 6,1 6,1 19, ,0 4,1 mleko krowie jaja kurze pozostała produkcja zwierzęca 26,6 15,5 Źródło: Rolnictwo w 2004 r., GUS, Warszawa 2005r.

15 ROLNICTWO 15 Po przejściu na warunki rynkowe w rolnictwie w 1989 r. (m.in. uwolnienie cen rolnych, wprowadzenie swobodnego obrotu produktami rolnymi w kraju i w handlu zagranicznym) towarowość produkcji rolniczej ulegała wahaniom od 62,5% w 1990 r. do 50,1% w 1995 r. i do 64,4 % w 2004 r. Wahania te spowodowane były ograniczonymi możliwościami zbytu produktów rolnych po opłacalnych cenach. Przy braku popytu, nadmiernej podaży lub zbyt niskich cenach, zwiększano zużycie wewnętrzne gospodarstw na samozaopatrzenie i na pasze, zapewniając tym samym wzrost liczebności stada zwierząt gospodarskich. Ryc. 9. Struktura towarowej produkcji rolniczej w 1995 i 2004 r. (w%) ,4 60,6 39, ,9 1,9 6,1 7,7 9,1 6, ,8 0,4 3,1 produkcja roślinna produkcja zwierzęca 41,0 16,1 zboża ziemniaki przemysłowe warzywa owoce 3,7 6,0 7,5 9,1 2, ,8 pozostała produkcja roślinna żywiec rzeźny mleko krowie 0,7 4,8 jaja kurze pozostała produkcja zwierzęca 36,9 18,5 Źródło: Rolnictwo w 2004 r., GUS, Warszawa 2005r. T.Witczak

16 16 ROLNICTWO Na wartość produkcji rolniczej ma wpływ wolumen produkcji i kształtowanie się cen produktów rolnych. Od szeregu lat ceny produktów rolnych wykazywały tendencję spadkową i niekorzystne relacje w stosunku do cen innych produktów. Poprawa sytuacji w 2004 r. nie wydaje się tendencją trwałą z uwagi na występujące wahania cen i spodziewany mniejszy urodzaj w 2005 r. Tab. 4. Relacje cen produktów rolnych do cen towarów i usług zakupywanych przez gospodarstwa rolne 1. Produkty rolne - roślinne - zwierzęce Wyszczególnienie 2. Towary i usługi zakupywane - konsumpcyjne - do bieżącej produkcji rolniczej - inwestycyjne ,8 95,9 108,0 106,5 104,6 106,9 104,9 rok poprzedni = = =100 92,6 99,8 88,8 101,9 101,3 101,9 102,5 99,5 106,2 95,6 102,1 100,5 102,2 101,9 111,4 93,1 122,3 108,6 104,1 108,9 110,9 727,4 660,7 758, ,8 3. Wskaźnik relacji cen nożyce cen (1:2) 97,5 90,9 97,5 102,6 65,7 70,2 Źródło: Rolnictwo w 2004 r., GUS, Warszawa 2005r. 152,1 130,5 163,3 216,7 200,0 220,0 195,4 W całym okresie od 1990 r. do 2004 r. do wyjątków należały lata, w których ceny produktów rolnych wykazywały realny wzrost. Zjawisko to występowało zarówno w pierwszych latach transformacji społeczno-gospodarczej, charakteryzujących się wysoką inflacją, jak i w ostatnich latach, kiedy to inflacja była wielokrotnie niższa (w 1990 r. 585,8%, w 1995 r. 27,8%, w 2000 r. 10,1%, w 2003 r. 0,8% i w 2004r. - 3,5%). M.Czapka

17 ROLNICTWO 17 Produkcja roślinna Ogólna powierzchnia zasiewów w 2004 r. wynosiła 11,3 mln ha i w porównaniu do roku poprzedniego była większa o 3,6%. Tym samym zahamowany został proces ograniczania rolniczego użytkowania ziemi trwający z różnym nasileniem od wielu lat. W strukturze zasiewów dominują zboża, stale zwiększające swój udział przy systematycznie zmniejszającym się udziale ziemniaków i roślin pastewnych. Ryc. 10. Struktura zasiewów poszczególnych upraw w 1995 i 2004 r. (w%) Powierzchnia zasiewów (w tys. ha) ,8 8,4 4,7 3,9 3 2,2 1,1 zboża ogółem strączkowe na ziarno ziemniaki buraki cukrowe oleiste (rzepak,rzepik) pastewne ,3 66,5 7 4,8 2,3 2,6 1,8 1 warzywa gruntowe pozostałe 74,2 Źródło: Rolnictwo w 2004 r., GUS, Warszawa 2005r. Powierzchnie uprawy poszczególnych roślin dostosowywały się do możliwości zbytu produkcji i opłacalności poszczególnych kierunków produkcji. Z wyjątkiem lat o wyjątkowo niekorzystnych warunkach pogodowych na rynku utrzymała się nadwyżka podaży. Pod względem warunków agroklimatycznych rok 2004 był bardzo sprzyjający produkcji roślinnej. W rezultacie uzyskano bardzo wysokie plony prawie wszystkich roślin uprawnych, które zapewniły wydatny wzrost zbiorów nawet tych roślin, których zasiewy zostały zmniejszone w 2004 r. (ziemniaków, roślin pastewnych). Mimo wysokiego udziału w strukturze zasiewów zbóż, Polska w większości lat jest ich importerem netto. Importujemy nie tylko wysokoglutenowe odmiany pszenicy i ryż, dla których nie mamy odpowiednich warunków agroklimatycznych, ale także zboża paszowe (zwłaszcza kukurydzę) oraz jęczmień browarny. Bardzo wysokie zbiory zbóż w 2004 r. zahamowały ich import w końcu 2004 r. Powstały też wysokie zapasy ziarna zbóż trudne do upłynnienia.

18 18 ROLNICTWO Tab. 5. Powierzchnia upraw, zbiory i plony podstawowych ziemiopłodów w latach A - powierzchnia w tys. ha B - plony z 1 ha w dt C - zbiory w tys. ton Rodzaj upraw = =100 Zboża ogółem powierzchnia plony zbiory 8796,0 28, ,4 8820,0 30, ,3 8293,7 32, ,6 8163,3 28, ,8 8377,0 35, ,0 95,2 123,8 117,6 102,6 123,3 126,7 Pszenica ogółem powierzchnia plony zbiory 2576,8 34,0 8772,0 2627,0 30,6 9283,0 2414,2 38,5 9304,2 2308,0 34,0 7858,2 2311,0 42,8 9892,0 89,7 125,9 112,8 100,1 125,9 125,9 Żyto powierzchnia plony zbiory 2275,4 22,7 5160,0 2002,3 24,3 4863,6 1560,3 24,6 3831,0 1479,3 21,4 3172,2 1550,0 27,6 4281,0 68,1 121,6 83,0 104,8 129,0 134,9 Jęczmień ogółem powierzchnia plony zbiory 1142,6 29,9 3420,0 1071,1 31,1 3330,9 1051,7 32,1 3369,9 1016,1 27,9 2831,5 1014,0 35,2 3571,0 88,7 117,7 104,4 99,8 126,2 126,1 Owies powierzchnia plony zbiory 590,0 24,4 1437,5 531,0 24,6 1305,2 605,2 24,6 1486,6 526,9 22,4 1181,9 520,0 27,5 1430,0 88,1 112,7 99,5 98,6 122,8 121,0 Pszenżyto ogółem powierzchnia plony zbiory 663,4 30,2 2006,0 838,3 32,2 2697,9 943,9 32,3 3047,7 985,6 28,5 2811,6 1058,0 35,2 3723,0 159,6 116,6 185,7 107,4 123,5 132,4 Ziemniaki powierzchnia plony zbiory , ,0 1194,2 162, ,0 803,4 193, ,4 765,8 179, , ,2 107,1 59,3 93,1 109,5 101,9 Rzepak i rzepik ogółem powierzchnia plony zbiory 409,6 20,7 846,7 443,2 24,0 1063,6 438,9 21,6 949,5 426,3 18,6 793,0 538,0 30,3 1633,0 131,4 146,4 192,9 126,3 162,9 205,9 Buraki cukrowe powierzchnia plony zbiory 395,4 377, ,1 317,5 358, ,9 303,0 443, ,1 286,3 410, , ,9 113,3 83,8 102,1 104,1 106,5 Źródło: Wyniki produkcji roślinnej w 2004r., GUS. Warszawa 2005 Uzyskane w 2004 r. plony zbóż znacznie (o 18%) przekroczyły plon referencyjny ustalony w trakcie negocjacji akcesyjnych w wysokości 3,0 tony/ha. W 2004 r. nie zostały w żadnej uprawie przekroczone limity produkcyjne uzgodnione z Komisją Europejską w negocjacjach o członkostwo w UE.

19 ROLNICTWO 19 Istotne znaczenie, szczególnie w niektórych regionach kraju, mają uprawy warzyw i owoców. W 2004 r. zanotowano wzrost powierzchni uprawy i plonów większości podstawowych gatunków warzyw gruntowych. Zwiększyła się także, choć nieznacznie powierzchnia warzyw pod osłonami. Warunki agroklimatyczne sprzyjały wegetacji podstawowych upraw warzyw gruntowych, z wyjątkiem ciepłolubnych (pomidory, ogórki), których plony i zbiory były niższe od uzyskanych w poprzednim sezonie wegetacyjnym. Tab. 6. Powierzchnia upraw, plony i zbiory warzyw gruntowych w latach A - powierzchnia w tys. ha B - plony z 1 ha w dt C - zbiory w tys. ton Wyszczególnienie Ogółem Kapusta Kalafiory Cebula Marchew jadalna Buraki ćwikłowe Ogórki Pomidory Pozostałe 2) A C A B C A B C A B C A B C A B C A B C A B C A B C ) ,6 5345,7 48,6 380,0 1846,0 13, ,0 33, ,4 31, ,7 21, ,1 27, ,3 22, ,0 45, ,2 w liczbach bezwzględnych 171,3 3947,2 27, ,5 9, ,4 27, ,9 27, ,1 10, ,2 18, ,7 8, ,4 41, ,0 198,4 4419,5 31, ,7 10, ,8 32, ,3 30, ,6 13, ,5 20, ,7 11, ,1 48, ,9 207,8 4916,1 32, ,0 10, ,7 36, ,7 30, ,9 14, ,9 19, ,9 12, ,7 52, , ) = ,3 92,0 66,5 111,6 74,3 78,8 105,2 83,0 108,3 116,7 126,5 95,5 109,3 104,5 66,8 106,3 70,9 72,0 100,0 71,6 53,4 137,5 73,3 115,9 117,9 136, = ,7 111,2 101,6 109,0 110,9 98,8 110,4 108,9 112,6 113,4 127,6 100,4 110,5 111,2 103,7 103,2 107,0 98,2 90,2 88,3 105,9 85,9 90,8 108,2 107,0 115,5 1) przeciętne roczne, 2) pietruszka, pory, selery, rzodkiewka, sałata, rabarbar, szparagi, koper i inne, Źródło: Wyniki produkcji roślinnej w 2004 r., GUS, Warszawa 2005r. W Polsce pod osłonami uprawia się przede wszystkim pomidory i ogórki, zajmujące łącznie 68,2% ogólnej powierzchni upraw pod osłonami. Pod osłonami uprawia się także kwiaty, które zajmują 6173 tys. m 2 w tym 3529 tys. m 2 powierzchni szklarni, 2618 tys. m 2 tuneli foliowych i 26 tys. m 2 inspektów. W 2004 r. wpływy z eksportu świeżych warzyw wynosiły 226 mln EUR,

20 20 ROLNICTWO tj. były o 20% wyższe niż w 2003 r. Wzrósł eksport przede wszystkim do krajów UE, do których trafiło 70% świeżych warzyw. Zwiększył się także eksport przetworów z warzyw, głównie mrożonek, do 334 mln EUR (o prawie 10%), w tym do krajów UE do 233,5 mln EUR (o 3,5%). Łącznie warzyw świeżych i przetworów wyeksportowano ponad 1020 tys.ton (z tego ponad 71% do UE) o wartości 560 mln EUR (w tym 76% do 24 krajów UE). Tab. 7. Powierzchnia i zbiory warzyw pod osłonami w 2004r. Wyszczególnienie Warzywa ogółem z tego: pomidory ogórki pozostałe Powierzchnia w tys. m =100 w tys. m =100 w tys. m =100 w tys. m =100 Ogółem , , , ,9 Szklarnie , , , ,1 Tunele foliowe 1) , , , ,2 Inspekty x x 69 93, ,2 Zbiory w tys. ton 2003 =100 w tys. ton 2003 =100 w tys. ton 2003 =100 w tys. ton 2003 =100 Ogółem , , , ,0 Szklarnie , , , ,1 Tunele foliowe 1) , , , ,5 Inspekty 2 91,1 x x 0,6 100,8 1 86,4 1) powyżej 1,5 m w szczycie, Źródło: Wyniki produkcji roślinnej w 2004 r., GUS, Warszawa 2005r. T. Witczak

21 ROLNICTWO 21 Korzystne wyniki uzyskano także w zbiorach owoców. W 2004 r. zbiory owoców z drzew, krzewów owocowych i plantacji jagodowych wynosiły 3521 tys. ton i były o ponad 212 tys. ton, tj. o 6,4% wyższe od zbiorów uzyskanych w 2003 r. W produkcji owoców z drzew dominują jabłka, które stanowią ponad 80% ogólnych zbiorów. W ostatnich latach zmieniła się znacząco struktura odmianowa jabłoni. Wprowadzone stosunkowo niedawno nowe odmiany takie jak: Jonagold, Szampion, Gloster nabierają coraz większego znaczenia. Największy udział w zbiorach jabłoni ma jednak odmiana Idared, w znacznej części kierowana na eksport do krajów b. ZSRR, dopiero w dalszej kolejności Jonogold i Szampion. Te trzy odmiany stanowiły w 2004 r. 37,2% ogólnych zbiorów. W 2004 r. zwiększyła się o 15,8% produkcja owoców z krzewów owocowych i plantacji jagodowych. Największy udział w zbiorach i największy wzrost zbiorów wystąpił w truskawkach.

22 22 ROLNICTWO Tab. 8. Liczba drzew owocujących, plony i zbiory owoców z drzew w latach Wyszczególnienie Ogółem Jabłonie Grusze Śliwy Wiśnie Czereśnie Brzoskwinie Morele Orzechy włoskie A - powierzchnia w tys. ha B - plony w kg/drzewo C - zbiory w tys. ton A C A B C A B C A B C A B C A B C A B C A B C A B C w liczbach bezwzględnych = = , , , , , Źródło: Wyniki produkcji roślinnej w 2004 r., GUS, Warszawa 2005r , , , , , ,5 12, ,3 4, ,3 8, , , , , , ,1 14, ,0 4, ,7 8,2 145,3 141,4 162,5 88,3 143,4 108,0 118,3 128,2 103,1 118,4 122,3 130,1 106,3 139,0 112,3 114,9 129,2 x x x x x x x x x 105,3 105,0 104,7 99,2 103,9 104,2 108,4 113,1 107,1 113,0 121,0 108,1 97,1 105,6 103,7 105,3 109,8 107,2 106,3 115,1 106,2 96,8 101,6 101,8 94,7 96,6 T. Witczak

23 ROLNICTWO 23 Eksport świeżych owoców z Polski w 2004 r. wyniósł 641,5 tys ton, a jego wartość zamknęła się wynikiem 203,7 mln EUR. Oznacza to ilościowy wzrost eksportu w porównaniu do 2003 r. o 30% (o prawie 182 tys. ton) i wartościowy o 33% (o prawie 69 mln EUR). O prawie 9% wzrósł też ilościowo eksport przetworów owocowych (do ponad 607 tys. ton), a wartościowo zmniejszył się o 6% (z 559,0 mln EUR w 2003 r. do 528,6 mln EUR w 2004 r.). Tab. 9. Powierzchnia, plony i zbiory owoców z krzewów owocowych i plantacji jagodowych latach A - powierzchnia w tys. ha B - plony z 1 ha w dt C - zbiory w tys. ton Rodzaj owoców =100 Jagody ogółem C 523,4 414,5 433,3 502,0 115,8 Truskawki A B C 65,8 37,0 242,1 38,0 40,0 153,1 43, ,3 52, ,6 119,3 116,7 141,3 Maliny Porzeczki Agrest Pozostałe: aronia, borówka wysoka i inne A B C A B C A B C A B C 12,9 35,0 44,8 34,5 51,0 175,3 5,8 51,0 29,6 4,5 70,0 31,6 Źródło: Wyniki produkcji roślinnej w 2004 r., GUS, Warszawa 2005r. 13,4 33,0 44,9 42,3 37,0 157,5 3,6 60,0 21,7 8,4 45,0 37,3 13, ,9 38, ,5 3, ,2 7, ,3 14, ,8 38, ,5 3, ,9 7, ,2 106,9 125,0 132,4 100,0 102,0 101,1 100,6 98,2 98,5 102,7 95,1 97,7 T. Witczak

24 24 ROLNICTWO Produkcja zwierzęca W Polsce od wielu lat notowano spadek pogłowia bydła, owiec i koni, natomiast pogłowie trzody chlewnej ulegało wahaniom, a pogłowie i produkcja drobiu po okresowym spadku po 1990 r. z roku na rok wzrastały. Rok 2004 był okresem dalszego spadku pogłowia bydła i owiec. Jednocześnie zmniejszyło się wydatnie pogłowie trzody chlewnej na skutek pogorszenia opłacalności produkcji żywca wieprzowego w 2003r. Produkcja żywca drobiowego nadal wzrastała. Tab. 10. Pogłowie zwierząt gospodarskich stan w czerwcu (w tys. szt.) Wyszczególnienie ) ) ) ) /1990 =100 Bydło w tym: krowy Trzoda chlewna w tym: lochy Owce w tym: maciorki Konie ,1 1) stan trzody chlewnej w końcu lipca; Źródło: GUS Roczniki statystyczne 53,3 56,8 87,3 90,3 7,6 7,8 Konsekwencją zmniejszania pogłowia bydła i owiec jest spadek obsady na 100 ha użytków rolnych. W 2004 r. obsada kształtowała się następująco: - bydła - zmniejszyła się z 54 szt. w 1990 r. do 33 szt./100 ha UR - owiec - zmniejszyła się odpowiednio z 22,2 szt. do 1,9 szt./100 ha UR - koni - zmniejszyła się z 5,0 szt. do 2,0 szt./100 ha UR w 2004r. a trzody chlewnej utrzymała się na poziomie roku 1990, tj. 104 szt/100 ha UR, przy czym w roku 2003 kształtowała się na poziomie 115 szt/100 ha UR Przygotowania do integracji z UE i związana z tym konieczność dostosowań sanitarno-weterynaryjnych nie tylko w przetwórstwie rolno-spożywczym, ale także w gospodarstwach rolnych, przyspieszyły proces koncentracji chowu zwierząt rzeźnych i krów mlecznych i w konsekwencji spowodowały eliminację z rynku niewielkich producentów. Szczególnie widoczne to było w chowie bydła mlecznego, gdzie małe gospodarstwa zrezygnowały z chowu 1-2 sztuk krów. Mimo wzrostu koncentracji chowu zwierząt gospodarskich nadal jest ona niska i nie zagraża środowisku naturalnemu. Krajowe przepisy w zakresie ochrony środowiska, prowadzone kontrole ich przestrzegania w fermach trzody chlewnej i działania władz samorządowych mają na celu hamowanie nadmiernej koncentracji produkcji żywca wieprzowego. Polska weszła do UE jako znaczący producent mięsa i mleka z ustabilizowanym rynkiem tych produktów. Integracja z UE pozwoliła zwiększyć opłacalność produkcji wołowiny i mleka.

25 ROLNICTWO 25 Na skutek atrakcyjnych cen oferowanych na rynku Wspólnoty, eksport bydła żywego do krajów piętnastki zwiększył się ilościowo o 44%, a wartościowo o 78%. Jeszcze bardziej wzrósł eksport mięsa wołowego ilościowo o 161%, a wartościowo o 129%. W 2004 r. zmieniła się struktura geograficzna eksportu produktów mleczarskich. Prawie 70% eksportu mleczarskiego trafiło do krajów UE. Łączna wartość eksportu produktów mleczarskich wynosiła 555 mln EUR i była wyższa niż w 2003 r. o 70%. Inaczej sytuacja kształtuje się w produkcji wieprzowiny. Opłacalność produkcji nie wynika z integracji z UE ale głównie z kosztów produkcji. Tab. 11. Produkcja podstawowych artykułów zwierzęcych w latach Rodzaj produkcji Żywiec rzeźny ogółem w wadze żywej, w tym: Jednostka miary tys. ton wieprzowy tys. ton wołowy tys. ton cielęcy tys. ton drobiowy tys. ton koński tys. ton barani tys. ton Mleko mln l Jaja mln szt Wełna tony Źródło: GUS Fine.pl

26 26 ROLNICTWO Produktywność bydła mięsnego i mlecznego jest znacznie niższa w Polsce niż średnio w 15 krajach UE, a trzody chlewnej zbliżona, co związane jest z odmiennymi warunkami chowu bydła (niski udział w żywieniu pasz przemysłowych w Polsce). Według danych za 2000 r. uzysk mięsa wołowego od 1 sztuki przeciętnie w roku wynosił w UE 278 kg, a w Polsce 148 kg, trzody chlewnej odpowiednio 87 i 86 kg, a udój mleka od 1 krowy wynosił w UE 5753 litry, a w Polsce 3778 litrów. Postępująca, jakkolwiek powolna, koncentracja chowu krów, spowodowała wzrost jednostkowej produkcji mleka. W 2004 r. przeciętny roczny udój mleka od jednej krowy wzrósł do 4082 litrów, tj. o 113 litrów więcej w porównaniu do 2003 r i o 946 litrów w stosunku do 1995 r. Natomiast nie zanotowano w ostatnich dwóch latach wzrostu przeciętnej liczby jaj od jednej kury nioski, która wyniosła 198 szt. rocznie wobec 203 szt. w 2003 r i 163 szt. w 1995 r. Zbiory archiwalne MRiRW

27 ROLNICTWO 27 Rolnictwo ekologiczne Podstawową zasadą produkcji ekologicznej jest eliminacja środków syntezy chemicznej tj. nawozów, pestycydów oraz innych tego typu środków, z produkcji rolniczej. Rolnictwo ekologiczne jest najbardziej przyjazną przyrodzie metodą produkcji rolniczej, umożliwia zwiększenie żyzności gleby oraz zachowanie różnorodności biologicznej i krajobrazowej. Produkcja ekologiczna podlega ścisłej kontroli, co uregulowane jest ustawowo. Polski system kontroli i certyfikacji stanowią w Polsce: Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi, który upoważnia jednostki certyfikujące; Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, jako urząd nadzoru nad upoważnionymi jednostkami certyfikującymi oraz upoważnione jednostki certyfikujące, które uzyskały akredytację w Polskim Centrum Akredytacji. W Polsce w 2005 r. kontrolę i certyfikację w rolnictwie ekologicznym prowadzą następujące jednostki certyfikujące: - EKOGWARANCJA PTRE Sp. z o. o., Lublin, ul. Irysowa 12/2; - Jednostka Certyfikacji Produkcji Ekologicznej PNG Sp. z o. o. w Zajączkowie, Piekoszów; - COBICO Sp. z o. o., Kraków, ul. Lekarska; - BIOEKSPERT Sp. z o. o., Warszawa, ul. Boya-Żeleńskiego 6, lok. 34; - BIOCERT Sp. z o. o., Kraków, ul. Lubicz 25 A ; - Polskie Centrum Badań i Certyfikacji Biuro ds. Badań i Certyfikacji Oddział w Pile, Piła, ul. Śniadeckich; Wsparcie finansowe dla rolnictwa ekologicznego w Polsce, podobnie jak we wszystkich krajach członkowskich UE, pochodzi z dwóch źródeł: 1) z budżetu krajowego z którego można: - dofinansować prowadzenie badań dotyczących rolnictwa ekologicznego, w tym wykonywanie analiz na zawartość substancji niedozwolonych do stosowania w rolnictwie ekologicznym; - udzielać dotacji na dofinansowanie kosztów kontroli gospodarstw rolnych, - dofinansowywać działania promocyjne w rolnictwie ekologicznym. 2) z budżetu Unii Europejskiej środki przeznaczone są na dotacje do hektara upraw ekologicznych na podstawie wniosków o przyznanie płatności z tytułu wspierania przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt. W ostatnich latach przybywało w Polsce po kilkadziesiąt procent gospodarstw ekologicznych rocznie. Nadal jednak ich ogólna liczba i łączny areał jest stosunkowo skromny w porównaniu z innymi krajami Europy i wynosi zaledwie 1% upraw ekologicznych na naszym kontynencie.

28 28 ROLNICTWO Ryc. 11. Liczba gospodarstw ekologicznych kontrolowanych w Polsce w latach Źródło: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Według wstępnych prognoz ilość kontrolowanych gospodarstw może w 2005 roku zwiększyć się o około 100%, co świadczy o dużym wzroście zainteresowania rolników tym sposobem produkcji. T. Witczak

29 ROLNICTWO 29 Ryc. 12. Rolnictwo ekologiczne w 2004r powierzchnia w ha liczba przetwórni liczba gospodarstw Zachodniopomorskie Lubuskie Pomorskie Wielkopolskie Kujawskopomorskie Dolnośląskie Opolskie Łódzkie Śląskie Warmińskomazurskie Świętokrzyskie Małopolskie Mazowieckie Podlaskie Lubelskie Podkarpackie W 2004 roku powierzchnię przeznaczono przede wszystkim pod podstawowe uprawy, takie jak: łąki i pastwiska, uprawy rolnicze, sadownicze i jagodowe oraz uprawy warzywnicze. W gospodarstwach ekologicznych utrzymywano 7788 szt. krów, od których łącznie uzyskano ponad 26 tys. litrów mleka. W 2004 roku przeważała produkcja żywca wołowego (639 ton), żywca wieprzowego (1170 ton) oraz żywca baraniego (490 ton). Polska ma sprzyjające warunki rolnośrodowiskowe do rozwoju rolnictwa ekologicznego; jakość ekologiczna przestrzeni produkcyjnej w rolnictwie oraz jej bogactwo różnorodności biologicznej należą do jednych z najlepszych wśród krajów europejskich. Rolnictwo w regionach Produkcja rolnicza jest zróżnicowana w poszczególnych województwach zarówno z uwagi na wielkość gospodarstw, rodzaj własności ziemi, jakość gleb jak i tradycje oraz możliwości zbytu, w znacznej mierze uwarunkowane usytuowaniem zakładów przetwórczych, bliskością aglomeracji miejskich, a także odległością od granicy państwa. O intensywności produkcji roślinnej świadczy najlepiej wysokość plonów oraz zużycie przemysłowych środków produkcji. Przy średnim plonie zbóż 35,4 dt/ha w 2004 r. w poszczególnych województwach wahały się one od 28,2 dt/ha do 50,6 dt/ha. Plony ziemniaków wahały się od 170 dt/ha do 230 dt/ha przy średnim plonie ziemniaków w kraju w wysokości 196 dt/ha.

30 30 ROLNICTWO Znaczące różnice występują także w zużyciu nawozów mineralnych, których średnio pod zbiory w 2004 r. zużyto 99,3 kg NPK/ha. Najwyższe nawożenie średniew województwie wynosiło 150 kg NPK, a najniższe 65 kg NPK. Nawozów naturalnych na 1 ha zużyto średnio 44 dt/ha przy najniższym poziomie 17 dt, a najwyższym 70 dt. Zboża uprawiane są w całym kraju, jednak największy udział w produkcji ziarna zbóż mają regiony północno-zachodni i północny, charakteryzujące się większymi obszarowo gospodarstwami. Stosunkowo najmniej produkuje się zbóż w regionie południowym, o rozdrobnionej strukturze gospodarstw. Tab. 12. Plony zbóż i ziemniaków na tle niektórych czynników produkcji roślinnej w 2004r. Województwa Plony zbóż z 1 ha w dt Plony ziemniaków z 1 ha w dt mineralnych NPK na 1 ha UR w kg Zużycie nawozów Naturalnych na 1 ha UR w dt Polska 35, ,3 44 Dolnośląskie 46, ,8 18 Kujawsko-pomorskie 38, ,5 55 Lubelskie 31, ,5 34 Lubuskie 37, ,9 17 Łódzkie 30, ,1 50 Małopolskie 33, ,2 49 Mazowieckie 28, ,0 53 Opolskie 50, ,1 32 Podkarpackie 32, ,3 31 Podlaskie 26, ,2 70 Pomorskie 33, ,9 40 Śląskie 37, ,0 47 Świętokrzyskie 28, ,0 38 Warmińsko-mazurskie 33, ,3 44 Wielkopolskie 39, ,1 56 Zachodniopomorskie 39, ,8 17 Źródło: Wyniki produkcji roślinnej w 2004r., GUS. Warszawa 2005r. W uprawie niektórych specyficznych roślin jak np. gryka, proso, chmiel, tytoń, występuje wyraźna koncentracja produkcji. Ponad 55% zbiorów gryki uzyskano w woj. lubuskim i dolnośląskim; 68% prosa wyprodukowano w woj. świętokrzyskim i lubuskim. Plantacje chmielu usytuowane są głównie w woj. lubelskim i wielkopolskim, a tytoniu w województwach: lubelskim, małopolskim, świętokrzyskim, podlaskim i podkarpackim. Ziemniaki, których wysokość zbiorów plasuje Polskę na szóstym miejscu w świecie i trzecim w Europie, uprawiane są w większości gospodarstw rolnych, jednak w największym nasileniu uprawiane są one w regionie

31 ROLNICTWO 31 wschodnim i centralnym, co ma związek z rozdrobnieniem gospodarstw, nasileniem chowu trzody chlewnej oraz możliwością eksportu ziemniaków na Wschód. Inaczej kształtuje się sytuacja w uprawie buraków cukrowych, których najmniej uprawia się w regionie południowym, a najwięcej w północnym, północno-zachodnim oraz wschodnim, gdzie zlokalizowane są cukrownie. Warzywa uprawiane na cele towarowe zlokalizowane są głównie w regionie wschodnim i centralnym a także wokół dużych aglomeracji miejskich. Największy udział w zbiorach warzyw gruntowych mają województwa: mazowieckie, łódzkie, małopolskie i wielkopolskie. Sady i plantacje jagodowe występują głównie na Mazowszu (rejon miasta Grójca), w woj. lubelskim. na Sandomierszczyźnie, a także w Wielkopolsce i woj. łódzkim. T. Witczak

32 32 ROLNICTWO Zróżnicowanie regionalne występuje także w produkcji zwierzęcej. W województwach: mazowieckim, podlaskim i wielkopolskim w 2004 r. znajdowało się 44% pogłowia bydła i 44,6% pogłowia krów. Natomiast pogłowie trzody chlewnej głównie występuje w woj. kujawsko-pomorskim, mazowieckim i wielkopolskim łącznie znajduje się tam 46,5% pogłowia. Miernikiem natężenia chowu zwierząt gospodarskich w poszczególnych województwach jest obsada na 100 ha użytków rolnych. Największa koncentracja chowu bydła występuje w woj. podlaskim, a trzody chlewnej w woj. wielkopolskim. Pogłowie owiec, którego liczebność wynosi w 2004 r. zaledwie 8% poziomu z 1990 r., (318 tys. sztuk w 2004 r. wobec 4159 tys. sztuk w 1990 r.), występuje w największej ilości w woj. małopolskim i wielkopolskim. Obsada owiec na 100 ha UR wahała się w 2003 r. od 0,7 szt. w woj. świętokrzyskim do 11,2 szt. w woj. małopolskim. Ryc. 13. Pogłowie bydła, krów i trzody chlewnej na 100 ha UR według województw w 2004r. w szt. Polska 32,8 17,1 104 Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie 12,1 5,4 42,9 38,9 15,3 197,0 26,5 15,7 75,2 12,7 5,6 49,5 38,3 21,3 134,6 36,1 22,7 65,2 44,5 26,5 85,4 21,7 9,5 133,1 23,3 17,0 44,1 61,4 33,9 75,3 22,1 9,7 129,3 29,0 14,1 79,9 31,3 16,7 62,0 38,0 17,7 78,1 40,0 16,9 222,3 9,6 4,2 70,8 Bydło Krowy Trzoda chlewna Źródło: Rolnictwo w 2004 r. GUS. Warszawa 2005 r.

33 OBSZARY WIEJSKIE 33 Ogólna charakterystyka obszarów wiejskich Obszary wiejskie w Polsce zajmują 93,4% powierzchni kraju i zamieszkuje na nich 14,7 mln osób, tj. 38,5% ogółu ludności. Polska wieś charakteryzuje się rozproszoną siecią osadniczą, co utrudnia jej rozwój, podraża koszty budowy infrastruktury i często wyklucza podejmowanie działalności pozarolniczej. Istnieje 53 tys. miejscowości wiejskich, w tym 42,8 tys. wsi oraz 10,2 tys. kolonii i osad. Średnio na obszarach wiejskich gęstość zaludnienia, tj. liczba osób przypadająca na 1 km2 powierzchni kraju wyniosła 50 osób wobec 122 osób średnio w kraju i 1116 w miastach. Największe rozproszenie wiejskiej sieci osadniczej poniżej 120 miejscowości na 1000 km2 występuje w rgionie północno-wschodnim i południowo-wschodnim oraz w woj. opolskim. Natomiast największe zagęszczenie występuje w Polsce centralnej ponad 225 miejsc na 1000 km2. Ponad 80% miejscowości wiejskich liczy do 500 mieszkańców, z tego 15% mniej niż 100 osób. Zbiory archiwalne MRiRW Wykorzystując walory przyrodnicze i środowiskowe, na obszarach wiejskich rozwija się turystyka wiejska i agroturystyka. W Polsce mamy 23 parki narodowe o pow. 317,4 tys.ha oraz 1385 rezerwatów przyrody o pow. 162,4 tys.ha, a także 120 parków krajobrazowych o pow. 2603,7 tys.ha. Występuje także wiele obszarów chronionego krajobrazu oraz pomników przyrody. Dobrze zachowana różnorodność biologiczna, niski poziom chemizacji rolnictwa i dobry stan środowiska naturalnego zwiększają atrakcyjność obszarów wiejskich jako miejsca zamieszkania i odpoczynku.