I N S T R U K C J A I N S T A L A T O R A

Transkrypt

1 I N S T R U K C J A I N S T A L A T O R A S T A C J A Z M I Ę K C Z A N I A W O D Y SOFTENER-T/ SMALL 1

2 Proponowane systemy uzdatniania wody są urządzeniami o wysokiej jakości i dużej precyzji. Prawidłowo zainstalowane i obsługiwane gwarantują niezawodną pracę przez wiele lat. Prosimy o dokładne zapoznanie się z instrukcją przed rozpoczęciem montażu. Instrukcja powinna również służyć w przyszłości jako źródło informacji dotyczącej pracy systemu. Stacja zmiękczania wody małej wydajności typu Softener stosowana jest tam gdzie przepływ wody nie przekracza 30l/min. Zastosowanie najwyższej jakości podzespołów gwarantuje niezawodną pracę przez długi okres czasu. Dane eksploatacyjne: Ilość uzdatnionej wody przy twardości 10 o n [litry ] 1000 Zużycie regeneranta [kg] 1,0 Natężenie przepływu [l/min] 0-30 Ciśnienie robocze [bar] 1,5 6,0 Czas regeneracji [min] 66 Średnica przyłącza [cal] ¾ Wysokość bez pokrywy [mm] 475 Wysokość z pokrywą [mm] 535 Głębokość [mm] 435 Szerokość [mm] 225 Temperatura maksymalna 0 C 45 Zbiornik regeneranta kg 18 ZASADA DZIAŁANIA Proces zmiękczania: Twarda woda zawiera m.in. związki wapnia (Ca), Magnezu ( Mg) i Żelaza (Fe). Proces zmiękczania polega na usunięciu kationów tych so li za pomocą żywic jonowymiennych. Gdy zdolność jonowymienna jonitu zostanie wyczerpana, poddawany on zostaje procesowi regeneracji za pomocą reg eneranta. Proces regeneracji: Proces regeneracji odbywa się automatycznie o godzinie drugiej w nocy oraz w określone (w programowaniu dla instalatora) dni. Regeneracja polega na przepłukaniu złoża roztworem ś rodka regenerującego i wypłukaniu zaabsorbowanych jonów wapnia i magnezu do śc ieku. Cykl regeneracji składa się z następujących etapów: 2 - płukanie przeciwprądowe ( czas trwania 5 min) 3 - płukanie roztworem regeneranta, ( czas trwania 55 min) 4 - uzupełnienie wody do zbiornika ze środkiem regenerującym. ( czas trwania 1 min) 5 - gwałtowne płukanie, ( czas trwania 5 min) 2

3 System został skonfigurowany dla zużycia środka regenerującego 1,0kg/regnerację. Obliczanie ilości zmiękczonej wody między regeneracjami Ilość wody między regeneracjami obliczamy ze wzoru: z = 1000 x 10 / y gdzie: z - ilość zmiękczonej wody między regeneracjami y - zbadana twardość wody w o n (stopnie niemieckie) PRZYKŁAD obliczania ilości zmiękczonej wody "z" między regeneracjami. Dane: twardość zbadanej wody = 15 o n Ilość wody "z" między regeneracjami liczymy z równania: z = 1000 x 10/ 15 = 666 litrów Przy twardości 15ºn otrzymujemy 666 LITRÓW zmiękczonej wody. TABELA 1. WYDAJNOŚCI SYSTEMU Softener T/ Small STOPNIE NIEMIECKIE Ilość uzdatnionej wody [litry] przy nastawie na 1,0 kg

4 Rys. A. Sterownik Rys. B. Sterownik opis podłączeń 23 podłączenie solanki 16 zasilenie urządzenia woda surową pobór wody uzdatnionej licznik przepływu wody 18 podłączenie kanalizacji 16. zasilenie urządzenia wodą surową 3/4 cala (wężem elastycznym antywibracyjnym) 17. pobór wody uzdatnionej 3/4 cala (wężem elastycznym antywibracyjnym) 18. podłączenie do kanalizacji ½ cala (wężem elastycznym). 4

5 Ry s. C. Przykładowy schemat montażu systemu uzdatniania wody ze sterownikiem. ( 19 ) I nstalacja i uruchomienie urządzenia Przed uruchomieniem należy zaprogramować godzinę i częstotliwość regeneracji. Sterownik jest fabrycznie zaprogramowany na regeneracje na godzinę 2.00 w nocy co czwarty dzień. W zależności od zużycia oraz twardości wody ustaw właściwą częstotliwość i godzinę regeneracji korzystając z procedury programowania str Połącz wlot (16) i wylot(17) urządzenia do instalacji wodnej. 2. Połącz elastyczny wąż ½ odprowadzający ścieki do króćca (18), (19) oraz do kratki ściekowej lub instalacji odprowadzającej ścieki. Odprowadzenie ścieku powinno być tak drożne aby odprowadzić 5l/min wody płuczącej. Wąż odprowadzający powinien być na tyle sztywny aby wykluczyć ewentualność załamania się go, co może spowodować niedrożność i w efekcie przelanie zbiornika z regenerantem przez kolanko przelewowe oraz nieprawidłowy przebieg regeneracji. 3. Pomału odkręć zawór dolotowy wody. 4. Wsyp ok.5kg. środka regenerującego do zbiornika. 5. Zainicjuj regenerację urządzenia poprzez przyciśnięcie przycisku pokazanego na rys. A. usłyszysz pracę silniczka elektrycznego co świadczy, że sterownik rozpoczął regenerację. Podczas regeneracji system odpowietrzy się oraz doleje odpowiednią ilość wody do zbiornika regeneranta. Po regeneracji urządzenie gotowe jest do uzdatniania wody. 5

6 usłyszysz pracę silniczka elektrycznego co świadczy, że sterownik rozpoczął regenerację. Podczas regeneracji system odpowietrzy się oraz doleje odpowiednią ilość wody do zbiornika regeneranta. Po regeneracji urządzenie gotowe jest do uzdatniania wody. 4. Opis symboli wyświetlacza Rys. F. Wyświetlacz sterownika 1 klepsydra (in serv) - pierwszy cykl pracy - uzdatnianie wody, oznacza przepływ wody przez urządzenie 2 drugi cykl pracy (back wash) - regeneracja płukanie wsteczne złoża 3 trzeci cykl pracy (regenerantion) - regeneracja pobieranie roztworu solanki 4 czwarty cykl pracy (brine refill) - napuszczanie wody do zbiornika z solą 5 piąty cykl pracy (fast rinse) - płukanie współprądowe złoża, wypłukiwanie solanki 6 zegar - wskazuje na wyświetlanie się aktualnej godziny 7 klucz - informuje o blokadzie wszystkich przycisków, aby odblokować przyciski należy równocześnie nacisnąć i przytrzymać przez 5 sekund przyciski góra i dół. Blokada na klawiaturę zostanie nałożona automatycznie zawsze po 1 min bezczynności. 8 tryb zmiany ustawień - informuje o włączonym trybie zmiany parametrów sterownika, aby go wyłączyć należy nacisnąć przycisk [10] (regeneracja) 13 duża litera D (doba) - informuje że wskazanie cyfrowe jest w dobach 14 symbol H - godziny - informuje że wskazanie cyfrowe jest w godzinach 15 duża litera M - informuje że wskazanie cyfrowe jest w minutach W czasie uzdatniania wody świecą się kolorowe paski po lewej stronie wyświetlacza. W czasie regeneracji wyświetlany jest numer aktualnego cyklu pracy (opis poniżej) oraz czas pozostały do jego zakończenia. 6

7 9. Opis przycisków sterujących /wg. oznaczeń na rysunkach A i F/ 9 enter (wejście w tryb zmiany ustawień, zmiana ustawień i potwierdzenie ustawień) 10 regeneracja manualna (przycisk natychmiastowej regeneracji, w cyklu service nacisnąć aby załączyć regenerację w danej chwili, lub przejść natychmiast do kolejnego etapu regeneracji) 11 dół (przejście do kolejnej opcji) 12 góra (przejście do poprzedniej opcji) 10. Funkcje przycisków w trybie programowania. Po wejściu w tryb programowania przyciskom zostaną przypisane następujące funkcje: Enter [9]: przyciskiem tym aktywujemy i po ustawieniu zatwierdzamy wartość podlegającą zmianie. Po aktywacji wartość aktywna (czyli podlegająca aktualnie zmianie) miga wraz z migającym symbolem regulacji [8]. Wartość ta może wtedy zostać zmieniona. Po zatwierdzeniu ustawionej wartości przyciskiem enter [9], symbol regulacji [8] przestanie migać a sterownik potwierdzi dokonanie zmiany krótkim sygnałem dźwiękowym Regeneracja [10]: wyjście z trybu programowania lub zmiany wartości i przejście do trybu w jakim wcześniej był sterownik Dół [11] zmiana rodzaju parametru do zaprogramowania lub zmniejszenie aktywnej wartości Góra [12] zmiana rodzaju parametru do zaprogramowania lub zwiększenie aktywnej wartości 7

8 Na wypadek awarii zasilania sterownik posiada funkcję podtrzymania przez 30dni wszystkich zaprogramowanych parametrów łącznie z aktualną godziną. PROGRAMOWANIE STEROWNIKA Programowanie sterownika polega na ustawieniu aktualnej godziny, częstotliwości regeneracji i godziny regeneracji. Sterownik jest fabrycznie zaprogramowany na regeneracje na godzinę 2.00 w nocy co czwarty dzień. W zależności od zużycia oraz twardości wody ustaw właściwą częstotliwość i godzinę regeneracji (patrz tab.1). Pamiętaj że podczas regeneracji urządzenie nie zmiękcza wody ( w tym czasie dostępna jest tylko twarda woda) Możesz wybrać częstotliwość(od 1-99 dni) i godzinę regeneracji poniżej znajduje się procedura programowania: Tryb programowania uruchamiany jest przyciskiem enter [9]. Jeżeli klawiatura jest zablokowana i wyświetlany jest symbol klucza trzeba wcześniej odblokować klawisze przyciskając równocześnie przez 5 sekund przyciski dół [11] i góra [12]. Świecący się symbol regulacji [8] oznacza aktywny tryb programowania ustawień. Przycisk regeneracja [10] zamyka tryb programowania, zostanie on także automatycznie zamknięty, a klawiatura zablokowana po 1 minucie bezczynności. Zmiana wyświetlanego parametru następuje przyciskiem dół [11]. Parametry do zaprogramowania, w kolejności ich wyświetlania: aktualna godzina (w systemie europejskim 24-ro godzinnym) godzina o której rozpocznie się regeneracja, po upływie zaprogramowanej ilości dni (czas w systemie europejskim 24-ro godzinnym). 1 ilość dni, po upłynięciu których dokonywana będzie regeneracja (UWAGA: jest to kluczowy parametr dla sprawnego działania urządzenia. Powinien zostać określony przez fachowca na podstawie zużycia oraz zbadanej twardości wody (D - wskazanie w dniach) Uwaga: czas cykli pracy 2-5 zawsze jest już fabrycznie zaprogramowany dla systemu softener ( zależy odpowiednio do rodzaju i ilości złoża w butli oraz wielkości zbiornika solanki). 2 back wash - czas płukania wstecznego w minutach nie zmieniać ustawienia 2-5M czas trwania 2 cyklu pracy 5 minut (M - wskazanie w minutach) 8

9 3 regeneration - czas regeneracji i wolnego płukania nie zmieniać ustawienia. 3-55M czas trwania 3 cyklu pracy 55 minut (M - wskazanie w minutach) 4 brine refill - czas napełniania zbiornika solanki nie zmieniać ustawienia 4-01M czas trwania 4 cyklu pracy 1 minuta (M - wskazanie w minutach) UWAGA: zbyt długi czas napełniania zbiornika solanki może spowodować przelanie się wody do kanalizacji lub poza urządzenie. (5) fast rinse - czas szybkiego płukania nie zmieniać ustawienia 5-5M czas trwania 5 cyklu pracy 5 minut (M - wskazanie w minutach) Przykładowe programowanie sterownika: Jeśli na wyświetlaczu świeci się symbol blokady klawiszy, należy je odblokować przytrzymując równocześnie przyciski dół [11] i góra [12], aż do zniknięcia symbolu klucza. 1. Aby uaktywnić tryb zmiany ustawień należy przycisną przycisk enter [9] 2. W trybie zmiany ustawień świecić się będzie symbol [8] oraz symbol [6] informujący, że na wyświetlaczu pokazywana jest aktualna godzina oraz migać będzie znak dwukropka : pomiędzy wskazaniem godziny i minuty. 3. Aby uaktywnić tryb zmiany aktualnej godziny należy nacisnąć przycisk enter [9]. Wskazanie godziny oraz symbol [8] zaczną migać. 4. Aby dostosować wskazanie godziny należy odpowiednio ustawić je przyciskami dół [11] i góra [12] 5. Aby potwierdzić wybrane ustawienie należy nacisnąć przycisk enter [9]. Wybrane wskazanie zostanie zaakceptowane i sterownik przejdzie w tryb ustawiania wskazania minut. 9

10 6. Aby dostosować wskazanie minut należy odpowiednio ustawić je przyciskami dół [11] i góra [12]. Aby potwierdzić wybrane ustawienie należy nacisnąć przycisk enter [9]. Sterownik potwierdzi zmianę ustawienia czasu krótkim sygnałem dźwiękowym i powróci do trybu zmiany ustawień. 7. Aby przejść do kolejnej opcji należy nacisnąć przycisk dół [11]. 8. Aby uaktywnić tryb zmiany kolejnej opcji należy nacisnąć przycisk enter [9]. Wskazanie wyświetlacza oraz symbol [8] zaczną migać. Przyciskami dół [11] i góra [12] należy wybrać pożądaną wartość oraz potwierdzić ją przyciskiem enter [9]. Sterownik potwierdzi zmianę ustawienia krótkim sygnałem dźwiękowym i powróci do trybu zmiany ustawień. 9. Aby opuścić tryb zmiany ustawień należy przycisnąć przycisk cofnij [10]. Tabela 2. Zakres programowania parametrów Parametr Zakres Jednostka zmiany Aktualna godzina 00:00-23:59 1 Godzina rozpoczęcia regeneracji 00:00-23:59 1 Maksymalny odstęp w dniach pomiędzy regeneracjami Cykle pracy urządzenia W trakcie trwania cykli pracy 1-5 na wyświetlaczu będzie wyświetlany symbol danego cyklu oraz numer cyklu [1, 2, 3, 4, 5], a także czas trwania cyklu w minutach. Np M co oznacza że aktualne urządzenie jest w cyklu 2 (back wash - płukanie wsteczne), a do jego zakończenia pozostało 10 minut IN SERV (świecą się kolorowe paski po lewej stronie wyświetlacza oraz klepsydra) - urządzenie w pozycji pierwszego cyklu pracy czyli uzdatniania wody. Woda przepływa przez urządzenie. Woda surowa wpływa przez sterownik do butli ze złożem, przepływa przez złoże i kierowana jest do góry przez rurkę centralną do sterownika i dalej do instalacji. Sterownik pokazuje naprzemiennie w odstępach 15 sekund następujące wskazania: bieżącą godzinę. Np. 12:03 (rys ) godzinę, o której rozpocznie się regeneracja po uzdatnieniu wody w zaprogramowanej wcześniej objętości. Np. 02:00 (rys ) 10

11 ilość pełnych dni pozostałych do regeneracji. Np D (rys ) Rys Rys Rys Rys. G. Przepływ wody przez urządzenie w cyklu uzdatniania wody BACKWASH (świeci się symbol nr 2) urządzenie w pozycji cyklu drugiego - płukanie przeciwprądowe (wsteczne). Woda surowa wpływa do zbiornika ze złożem filtracyjnym przez zawór wlotowy kierowana jest do dołu rurką centralną. Woda przepływa przez złoże, płucze je i spulchnia, a następnie kierowana jest do kanalizacji. W tym cyklu sterownik odcina dopływ wody do instalacji wodnej. Dzięki temu chroni on instalację wodną przed dostaniem się do niej zanieczyszczonej wody z płukania urządzenia. Rys. H. Przepływ wody przez urządzenie w cyklu płukania wstecznego REGENERATION (świeci się symbol nr 3) urządzenie w pozycji cyklu trzeciego - regeneracja solanką i płukanie wolne. Woda surowa wraz z solanką wpływa do zbiornika ze złożem filtracyjnym przez zawór wlotowy, przepływając przez złoże w zbiorniku regeneruje jego zdolność jonowymienną. Po przepłynięciu przez złoże woda kierowana 11

12 jest do kanalizacji. Po wyczerpaniu całej solanki ze zbiornika solanki złoże jonowymienne jest płukane powoli wodą, co gwarantuje dokładne przemycie go solanką i odpowiednie warunki dla regeneracji. W tym cyklu sterownik odcina dopływ wody do instalacji wodnej. Dzięki temu chroni on instalację wodną przed dostaniem się do niej zanieczyszczonej wody z płukania urządzenia. Rys. I. Przepływ wody przez urządzenie w cyklu regeneracji BRINE REFILL (świeci się symbol nr 4) urządzenie jest w pozycji cyklu czwartego - napuszczanie wody do zbiornika z solą w celu przygotowania roztworu solanki do następnego płukania. Poziom solanki (wody w zbiorniku z solą) regulowany jest czasem napuszczania wody. Im dłuższy czas napuszczania wody, tym więcej soli rozpuści się w napuszczonej wodzie. W tym cyklu sterownik odcina dopływ wody do instalacji wodnej. Dzięki temu chroni on instalację wodną przed dostaniem się do niej zanieczyszczonej wody z płukania urządzenia. Rys. J. Przepływ wody przez urządzenie w cyklu napełniania zbiornika z solanką. 12

13 12.5. FAST RINSE (świeci się symbol nr 5) urządzenie jest w pozycji cyklu piątego - płukanie szybkie złoża z pozostałości solanki oraz układanie złoża. Po przepłynięciu przez złoże woda kierowana jest do góry przez rurkę centralną i dalej przez linię spustu do kanalizacji. W tym cyklu sterownik odcina dopływ wody do instalacji wodnej. Dzięki temu chroni on instalację wodną przed dostaniem się do niej zanieczyszczonej wody z płukania urządzenia. Rys. K. Przepływ wody przez urządzenie w cyklu szybkiego płukania złoża. Po zakończeniu regeneracji (piątego cyklu pracy) urządzenie przechodzi automatycznie w cykl pierwszy (uzdatniania wody - in serv). W trakcie przechodzenia przez poszczególne cykle pracy wyświetlacz będzie wskazywał W czasie trwania całego cyklu regeneracji sterownik odcina dopływ wody do instalacji wodnej. Dzięki temu chroni on instalację wodną przed dostaniem się do niej zanieczyszczonej wody z płukania urządzenia. 13

14 13. Rozwiązywanie problemów Problem Przyczyna Rozwiązanie Aparat się nie Brak zasilania Sprawdź podłączenia elektryczne - regeneruje bezpieczniki, wtyczkę, przełącznik. W razie potrzeby zregeneruj urządzenie ręcznie Źle ustawiony sterownik Ustaw sterownik lub skontaktuj się z fachowcem w celu poprawnego ustawienia sterownika Aparat Otwarty by-pass Zamknij by-pass dostarcza twardą wodę Brak soli w zbiorniku solanki Uzupełnij sól i zregeneruj złoże przyciskiem natychmiastowej regeneracji Nadmierne zużycie soli Spadek ciśnienia Zanieczyszczony inżektor Niewystarczające napełnianie wodą zbiornika solanki Zbyt dużo wody w zbiorniku solanki Złogi żelaza w instalacji Osad żelaza w zmiękczaczu Skontaktuj się z fachowcem lub oczyść inżektor Sprawdź ustawienie czasu napełniania zbiornika solanki i zregeneruj złoże przyciskiem natychmiastowej regeneracji Zmniejsz czas napełniania zbiornika solanki (cyklu 4) Oczyść instalację Oczyść sterownik i złoże. Zwiększ częstotliwość regeneracji i / lub czas trwania płukania zwrotnego Zablokowana instalacja wodna Sprawdź czy osady z wody nie Wejście do sterownika zanieczyszczone resztkami pozostałymi z robót instalacyjnych Zanieczyszczony wkład filtra wstępnego oczyszczania Obecność powietrza w instalacji zablokowały instalacji wodnej przed urządzeniem Usuń resztki i wyczyść sterownik Przeczyść lub wymień wkład Sprawdź instalację i upewnij się czy jest solanka w zbiorniku 14

15 Problem Przyczyna Rozwiązanie Zbyt dużo Zbyt długi czas uzupełniania Zmniejsz czas napełniania zbiornika wody w zbiorniku solanki Aparat nie zasysa solanki Ciągły wyciek do kanalizacji wody w zbiorniku solanki solanki (cyklu 4) Zablokowany inżektor Oczyść inżektor Obce ciała w zaworze solanki Wymień zawór solanki Przerwa w dopływie prądu Sprawdź zasilanie elektryczne podczas napełniania zbiornika solanki Zbyt niskie ciśnienie w sieci Podnieś ciśnienie wody na wejściu do systemu uzdatniania wody do minimum 1,8 bar. Zablokowany wężyk Sprawdź wężyk doprowadzający solankę doprowadzający solankę do i usuń ewentualne blokady utrudniające sterownika przepływ Wyciek z wężyka Wymień wężyk doprowadzający solankę doprowadzającego solankę do do sterownika sterownika Uszkodzony inżektor Wymień inżektor Obce ciała w zaworze Sprawdź wnętrze zaworu, usuń zanieczyszczenia i sprawdź działanie zaworu w różnych pozycjach regeneracji Przerwa w dostawie prądu podczas regeneracji Sprawdź zasilanie elektryczne. Przesuń ręcznym pokrętłem sterownik do pozycji service (uzdtatnianie wody) lub ustaw bypass w pozycji close do czasu wznowienia zasilania elektrycznego 14. Certyfikaty Sterownik posiada certyfikaty: 1. Państwowego Zakładu Higieny (PZH) nr HK/W/0692/01/2007, świadczący że sterowniki odpowiadają wymaganiom higienicznym w procesach uzdatniania wody przeznaczonej do spożycia. 15

16 2. CE wydany przez CE Lab, świadczący o spełnieniu wymagań i zgodności z dyrektywami: 89/336/EEC, 92/31/EC, 93/68/EEC, 2004/108/EC, 97/23/EC. 3. RoHS wydany przez CE Lab, świadczący o zgodności produktu z dyrektywą 2002/95/EC i mówiący, że produkt nie zawiera znaczących ilości substancji niebezpiecznych i jest bezpieczny RoHS 4. ISO 9001:2000, świadczący że produkcja sterowników odbywa się zgodnie z systemem zarządzania jakością ISO 9001: Dane techniczne sterownika - Sterownik elektroniczny czasowy - Max. wydajność 2 m3/h - Down-flow - Ciśnienie pracy 1,5-6 bar - Zasilanie elektryczne V / Hz - Odcięcie wody w czasie regeneracji - Automatyczna blokada przycisków - Przyłącze 3/4 F - Przeznaczona do zmiękczaczy o średnicy butli 6-12 lub filtrów

17 OBSŁUGA URZĄDZENIA Uzupełnienie środka regeneracyjnego: 1. zdjąć pokrywę zbiornika regeneranta, 2. zasypać zbiornik tabletkami regeneracyjnymi( w zbiorniku mieści się 10 kg środka regen.) 3. zamknąć pokrywę. WAŻNE: Pamiętaj, że zawsze ilość tabletek regen. w zbiorniku ma być min imalnie taka aby przykryć poziom wody. Najlepiej podczas każdego dosypywania tabletek zasypuj zbiornik do pełna. KONSERWACJA URZĄDZENIA Aby zabezpieczyć urządzenie przed jakąkolwiek awarią należy: przeprowadzić raz na 3 lata konserwację głowicy sterującej oraz wykonać przegląd techniczny całej stacji uzdatniania wody. UWAGA: nie wolno dopuścić do pracy urządzenia bez środka regeneracyjnego dłużej niż 14 dni, w przeciwnym wypadku złoże zmiękczające może ulec trwałemu zniszczeniu. nie dosypywać środka regeneracyjnego niewiadomego pochodzenia lub w postaci sypkiej. spadki ciśnienia, zaniki prądu oraz inne nieprzewidziane okoliczności nie mogą spowodować przedostania się roztworu Aby zabezpieczyć inne urządzenia wytwarzające gorącą wodę lub pare (piec konwekcyjno-parowy, ekspres do kawy, kocioł co), należy dobrać urządzenie o większej wydajności i zainstalować na np.: całą kuchnie, restauracje czy hotel. Firma Fagor udziela 12 miesiecznej gwarancji na prawidłowe i bezawaryjne działanie urządzenia, liczonej od daty potwierdzonego montażu, lecz nie później niż 30 dni od daty zakupu. Wszelkie uszkodzenia mechaniczne i spowodowane nieprawidłowym montażem, nie podlegają gwarancji. 17

18 18