INSTYTUT OCHRONY ROŚLIN PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY ZAKŁAD UPOWSZECHNIANIA, SZKOLEŃ I WSPÓŁPRACY Z ZAGRANICĄ

Transkrypt

1

2 INSTYTUT OCHRONY ROŚLIN PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY Dyrektor prof. dr hab. Marek MRÓWCZYŃSKI ZAKŁAD UPOWSZECHNIANIA, SZKOLEŃ I WSPÓŁPRACY Z ZAGRANICĄ Kierownik: dr Stefan WOLNY ul. Władysława Węgorka 20, Poznań tel: , fax: upowszechnianie@iorpib.poznan.pl Recenzent: Prof. dr hab. Wiesław Koziara Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Autorzy opracowania: Prof. dr hab. Edward S. Gacek 2 Dr inż. Joanna Horoszkiewicz-Janka 1 Dr hab. Janusz Igras, Prof. nadzw. 3 Dr Ewa Jajor 1 Dr hab. Małgorzata Jeżewska, Prof. nadzw. 1 Dr hab. Marek Korbas, Prof. nadzw. 1 Dr inż. Danuta Leszczyńska 3 Dr Kinga Matysiak 1 Prof. dr hab. Marek Mrówczyński 1 Mgr inż. Andrzej Najewski 2 Prof. dr hab. Kazimierz Noworolnik 3 Inż. Adam Paradowski 1 Mgr inż. Grzegorz Pruszyński 1 Dr Agnieszka Rutkowska 3 Dr inż. Anna Tratwal 1 Inż. Henryk Wachowiak 1 1 Instytut Ochrony Roślin PIB, Poznań 2 Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych, Słupia Wielka 3 Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa PIB, Puławy ISBN Nakład: 1000 egz. Opracowanie graficzne, skład oraz projekt okładki: mgr inż. Dominik Krawczyk Druk: TOTEM, ul. Jacewska 89, Inowrocław, tel ,

3 SPIS TREŚCI I.. WSTĘP... 7 II.. UPRAWA ROLI I SIEW W INTEGROWANEJ PRODUKCJI JĘCZMIENIA OZIMEGO Wprowadzenie Uprawa roli Siew Termin siewu Ilość wysiewu III.. UPRAWA ROLI I SIEW W INTEGROWANEJ PRODUKCJI JĘCZMIENIA JAREGO Wprowadzenie Uprawa roli Uprawa pożniwna i jesienna Uprawa wiosenna Siew Przygotowanie materiału siewnego Termin siewu Gęstość siewu IV.. DOBÓR ODMIAN DLA POTRZEB INTEGROWANEJ PRODUKCJI JĘCZMIENIA V.. ZNACZENIE ODMIAN ODPORNYCH NA CHOROBY I SYSTEMÓW RÓŻNICOWANIA UPRAW W INTEGROWANEJ OCHRONIE JĘCZMIENIA VI.. ZINTEGROWANY SYSTEM NAWOŻENIA JĘCZMIENIA OZIMEGO Wprowadzenie Regulacja odczynu gleby Nawożenie fosforem, potasem i siarką Nawożenie azotem... 38

4 VII.. ZINTEGROWANY SYSTEM NAWOŻENIA JĘCZMIENIA JAREGO UPRAWIANEGO NA CELE PASTEWNE I BROWARNE Wprowadzenie Regulacja odczynu gleby Nawożenie fosforem i potasem Nawożenie azotem VIII..INTEGROWANA METODA OGRANICZANIA ZACHWASZCZENIA Wprowadzenie Niechemiczne metody odchwaszczania Chemiczne odchwaszczanie jęczmienia ozimego Chemiczne odchwaszczanie jęczmienia jarego Zapobieganie wyleganiu Ułatwienie zbioru jęczmienia jarego i ozimego Kompensacja i uodparnianie się chwastów Wpływ warunków klimatycznych na skuteczność zabiegów chwastobójczych w jęczmieniu IX.. INTEGROWANA METODA OGRANICZANIA X.. SPRAWCÓW CHORÓB Wprowadzenie Metoda agrotechniczna Metoda hodowlana Metoda biologiczna i chemiczna Metoda chemiczna Progi ekonomicznej szkodliwości Wybór środka chemicznego Wpływ temperatury na skuteczność zabiegu w jęczmieniu Zjawisko uodparniania się grzybów na stosowane substancje aktywne WIRUSY WYSTĘPUJĄCE NA JĘCZMIENIU W POLSCE Wprowadzenie Żółta karłowatość jęczmienia Żółta mozaika jęczmienia Pasiasta mozaika jęczmienia Wirus karłowatości pszenicy na jęczmieniu

5 XI.. INTEGROWANA METODA OGRANICZANIA SZKODNIKÓW Wprowadzenie Metoda agrotechniczna Metoda hodowlana Metoda chemiczna Progi ekonomicznej szkodliwości Wybór środka chemicznego XII.. OCHRONA ENTOMOFAUNY POŻYTECZNEJ NA PLANTACJACH JĘCZMIENIA XIII..FAZY ROZWOJOWE JĘCZMIENIA Klucz do określania faz rozwojowych jęczmienia w skali BBCH XIV..ZAKOŃCZENIE XV..LITERATURA...133

6

7 I. WSTĘP (M. Korbas, M. Mrówczyński) Jęczmień jest wykorzystywany przez człowieka od dawna. Już 10 tysięcy lat temu został udomowiony i do dnia dzisiejszego stanowi ważny składnik w żywieniu ludzi i zwierząt oraz jest cennym surowcem dla przemysłu np. w browarnictwie (Gąsiorowski 1997). Jęczmień stanowi ważny składnik jarych mieszanek zbożowych (GUS 2010). W roku 2010, w strukturze zasiewów zbóż podstawowych z mieszankami zbożowymi według GUS jęczmień ozimy stanowił 2,6%, a jęczmień jary 11,2%. Jest to gatunek, uprawiany w Polsce na powierzchni około 1 1,1 mln ha. Opracowanie na temat integrowanej produkcji jęczmienia ozimego i jarego jest podstawą dla działania rolników uprawiających tę roślinę z różnym przeznaczeniem. Dzięki wiadomościom zawartym w poszczególnych rozdziałach łatwiej będzie sprostać wymaganiom, które powinny być spełnione w produkcji jęczmienia. Od 2014 roku w Unii Europejskiej obowiązywać będzie rozporządzenie nakazujące uprawę roślin, w tym jęczmienia, z wykorzystaniem systemu integrowanej ochrony. W myśł tego postanowienia w celu ograniczenia liczebności agrofagów, pierwszeństwo będą miały metody niechemiczne (biologiczna, hodowlana, fizyczna, itp.), a gdy okażą się niewystarczające, wówczas będzie można skorzystać z metody chemicznej. Użycie tej ostatniej związane jest z pewnymi warunkami, jak np. użycie środków ochrony roślin na podstawie progów szkodliwości, systemów wspomagania decyzji lub rozpoznania zagrożenia. Zakłada się również, że zastosowanie metody chemicznej nie doprowadzi do całkowitego zwalczenia agrofagów, lecz będzie ograniczone do takiej wielkości, aby nie powodowała strat o znaczeniu ekonomicznym. Ze względu na odmienne wymagania jęczmion ozimych oraz jarych przeznaczonych na cele browarniane, uprawę roli i nawożenie w integrowanej produkcji dla tych form opisano w osobnych rozdziałach. Dobór odmian podano z wyraźnym podziałem na typ browarniany i pastewny. Ochrona przed agrofagami w omawianych uprawach jest zbliżona do siebie i nie wymaga odrębnego opisu (te same agrofagi stanowią podobne zagrożenie dla upraw jęczmienia jarego i ozimego). W integrowanej ochronie jęczmienia ważna jest odporność zalecanych odmian na choroby. W niniejszej monografii znaleźć można przykłady odmian o dużej odporności np. na mączniaka prawdziwego, a także omówiono znaczenie odmian odpornych w integrowanej ochronie jęczmienia. Czytelnicy uzyskają również informacje, jak dobierać odmiany jęczmienia do mieszanek tego samego gatunku i mieszanek międzygatunkowych, w tym zbożowo-strączkowych. Autorzy zwracają uwagę na konieczność stosowania wielu metod w integrowanej ochronie jęczmienia i wskazują, że w tej metodzie konieczna jest ochrona entomofauny pożytecznej na plantacjach jęczmienia. Podane środki chemiczne używane do ochrony tej uprawy w małym stopniu wpływają na ludzi i środowisko naturalne, a stosować je można wyłącznie na podstawie etykiety instrukcji dołączonej do każdego środka.

8 1. Wprowadzenie II. UPRAWA ROLI I SIEW W INTEGROWANEJ PRODUKCJI JĘCZMIENIA OZIMEGO (K. Noworolnik, D. Leszczyńska) Jęczmień ozimy wyróżnia się, na tle innych gatunków zbóż, niektórymi cechami i specyficznymi wymaganiami siedliskowo-agrotechnicznymi, dotyczącymi warunków klimatycznych, stosunków wodno-powietrznych i ph gleby oraz terminu i gęstości siewu. Słaba zimotrwałość, duża wrażliwość na zakwaszenie gleby i niedostatek w niej powietrza, podatność na wyleganie oraz wymaganie wcześniejszego siewu od innych gatunków zbóż ozimych powodują konieczność ścisłego przestrzegania zasad uprawy jęczmienia ozimego (Noworolnik 2007b). Oprócz wymienionych właściwości jęczmień ozimy posiada wiele zalet. Wczesne jego dojrzewanie warunkuje dużą odporność na wiosenną suszę dzięki lepszemu wykorzystaniu zapasu wody pozimowej, a wczesne zejście z pola (5 15 czerwca) umożliwia uprawę międzyplonu ścierniskowego, bądź daje więcej czasu na uprawę roli pod wymagający wczesnego siewu rzepak ozimy (nabierający znaczenia w aspekcie produkcji biopaliw). Wcześniejsze rozpoczęcie żniw sprzyja dłuższemu wykorzystaniu kombajnów. Wysokiemu plonowaniu jęczmienia ozimego sprzyja uzyskanie optymalnej obsady roślin i kłosów z dostosowaniem do danych warunków siedliskowych i odmiany oraz ukształtowanie odpowiedniej architektury łanu przy dobrym wyrównaniu pędów kłosonośnych (Kozłowska-Ptaszyńska 1992, 1994; Noworolnik 2007a). Dobra kondycja roślin poprawia ich odporność na choroby. Pełne i wyrównane wschody, dodatnio wpływające na architekturę łanu i plonowanie jęczmienia można uzyskać przez staranne wykonanie uprawy roli oraz dotrzymanie optymalnego terminu i gęstości siewu. Prawidłowa agrotechnika jęczmienia ozimego powinna kompleksowo ujmować wszystkie czynniki decydujące o wysokim jego plonowaniu, z uwzględnieniem współdziałań między czynnikami ustalonymi w badaniach, co jest zgodne z zasadami integrowanej produkcji roślin uprawnych. 2. Uprawa roli Do niedawna uprawa roli była podstawowym elementem agrotechniki, przyczyniającym się do wielkości i stabilności plonowania roślin, gdyż powodowała udostępnianie dla roślin składników pokarmowych (głównie azotu), w wyniku lepszego napowietrzania gleby i szybszej mineralizacji resztek pożniwnych i glebowej substancji organicznej (próchnicy) oraz ograniczała zachwaszczenie. Jednak uprawa roli jest elementem agrotechniki bardzo energochłonnym i pracochłonnym, ponieważ pochłania, w zależności od gatunku uprawianej rośliny i warunków glebowych od 30 do 70% całkowitej ilości paliwa zużywanego na produkcję, a jej udział w nakładach pracy wynosi 20 50%. Ze względu na dużą praco- i energochłonność uprawy roli, praktyka rolnicza ciągle poszukuje nowych sposobów modyfikacji uprawy roli i ograniczania nakładów. Aktualnie w rolnictwie dostępne są środki produkcji (nawozy mineralne, herbicydy, itp.),

9 Uprawa roli i siew w integrowanej produkcji jęczmienia ozimego 9 które mogą w pewien sposób kompensować wpływ uprawy roli na plonowanie roślin. Ponadto coraz częściej spotyka się maszyny i narzędzia do precyzyjnego umieszczania roślin w różnie uprawianej glebie. Z wymienionych względów znaczenie uprawy roli wśród czynników kształtujących plon jest obecnie mniejsze. Jednak należy liczyć się z tym, że zła uprawa roli zwiększa wahania plonów w latach, a w dłuższych okresach czasu przyczynia się do zachwaszczenia pól i do obniżenia stopnia kultury roli. We współczesnym rolnictwie uprawa roli powinna przyczynić się do osiągnięcia optymalnego zagęszczenia poszczególnych warstw gleby, poprawy struktury gleby, ograniczenia strat wody z gleby, wyeliminowania ujemnych następstw technologii produkcji rośliny przedplonowej, wymieszania z glebą resztek pożniwnych rośliny przedplonowej oraz nawozów naturalnych i organicznych, zwiększenia biologicznej aktywności gleby oraz ograniczenia nasilenia erozji wodnej i wietrznej. Ponadto racjonalna uprawa roli pod jęczmień ozimy w integrowanej produkcji powinna stworzyć korzystne warunki wzrostu i rozwoju roślin przy wykonaniu możliwie ograniczonej liczby zabiegów uprawowych. Zaleca się postępowanie zgodne z zasadą zabiegów uprawowych należy stosować tak dużo, jak to jest konieczne, a zarazem tak mało jak to jest możliwe (Kuś 2007). O sposobie uprawy decydują: warunki glebowe, przebieg pogody, ocena stanu pola po zbiorze przedplonu i wymagań jęczmienia ozimego, okres od zbioru przedplonu do wysiewu jęczmienia ozimego, wyposażenie gospodarstwa w sprzęt do uprawy roli i siewu (Michalski 2009). Jęczmień ozimy, spośród wszystkich zbóż, wymaga staranniejszej uprawy i jest bardzo wymagający pod względem kultury roli. Duża wrażliwość na kulturę gleby dotyczy zwłaszcza odczynu i stosunków wodno-powietrznych. Wszystkie uprawki pożniwne i przedsiewne powinny być wykonane starannie, w zależności od rośliny przedplonowej oraz terminowo. Zakres uprawy roli powinien redukować intensywność i częstotliwość uprawy. Po rzepaku i roślinach zbożowych, głównie pszenicy (najczęściej stosowanych przedplonach w praktyce) należy wykonać podorywkę z bronowaniem, która powinna być powtórzona po wzejściu chwastów. Słoma, która ma być wymieszana z glebą powinna być dobrze rozdrobniona i równomiernie rozprowadzona po powierzchni pola. Uprawę pożniwną najlepiej wykonać używając pługa, grubera lub brony talerzowej. Orkę siewną należy wykonać, co najmniej na 2 3 tygodnie przed siewem jęczmienia ozimego, aby umożliwić naturalne wydobrzenie roli (Parylak 2005). Na glebach lżejszych okres odleżenia się gleby może być krótszy, około 10 dni (Noworolnik 1991). Po rzepaku orkę należy wykonać na głębokość cm, a po roślinie zbożowej na głębokość 25 cm (aby osypane ziarno rośliny przedplonowej zostało umieszczone na głębokości uniemożliwiającej jego wzejście). W przypadku, gdy wcześniej nie wykonano podorywki, orkę siewną najlepiej wykonać pługiem z przedpłużkiem, jako tzw. razówkę. Po wczesnych ziemniakach orka może być płytsza, na cm. Osiadanie gleby można przyspieszyć, stosując zamiast orki agregat uprawowy zawierający wał strunowy. Zalecane jest zastosowanie zestawu składającego się z kultywatora o wąskich łapach i wału strunowego lub ciężkiej brony i wału strunowego. Takim zestawem można przygotować rolę do wykonania siewu w czasie jednego przejścia roboczego. Warto podkreślić, że wał strunowy zagęszcza górną

10 10 Integrowana produkcja jęczmienia ozimego i jarego warstwę gleby, dzięki czemu możliwe jest umieszczenie wysiewanego ziarna na jednakową głębokość. W miarę możliwości pożądane jest, aby ciągniki używane do prac wykonywanych w celu przedsiewnego przygotowania roli były wyposażone w spulchniacze śladów lub koła bliźniacze. Należy pamiętać, aby zabiegów uprawowych nie rozpoczynać przy zbyt dużej wilgotności gleby, szczególnie na glebach ciężkich i średnich. Takie warunki wilgotnościowe mogą spowodować nadmierne zagęszczenie gleby po śladach kół ciągnika i przyczynić się do osłabienia wschodów i zahamowania wzrostu roślin. Należy podkreślić, że w integrowanej produkcji jęczmienia ozimego stawia się duże wymagania względem przygotowania roli pod zasiew ta forma jęczmienia wymaga gleby pulchnej, sprawnej, nieprzesuszonej. Jest to gwarancją szybkich, wyrównanych wschodów, prawidłowego rozwoju systemu korzeniowego, dobrego przezimowania roślin, a w rezultacie otrzymania łanu o optymalnym zagęszczeniu roślin i wydania dobrego plonu (Leszczyńska i wsp. 2008). 3. Siew Ważnym elementem integrowanej technologii produkcji jęczmienia ozimego są zasady siewu, na które składa się zarówno jakość materiału siewnego, jak i termin oraz gęstość siewu. Parametry jakości materiału siewnego są takie same jak dla jęczmienia jarego. Do siewu powinno być użyte ziarno kwalifikowane bądź standardowe Termin siewu Wyniki badań nad terminem siewu jęczmienia ozimego wskazują na zależność tego czynnika głównie od warunków klimatyczno-glebowych, a ponadto od doboru odmiany. W starych podręcznikach zalecano siew jęczmienia ozimego pod koniec sierpnia, później termin ten przesunięto na I dekadę września. W niedawno wykonanych przez IUNG PIB doświadczeniach (Noworolnik 1988, 1991, 2007a), stwierdzono zależność między reakcją jęczmienia ozimego na termin siewu a jakością gleby. Na glebach zwięźlejszych, należących do kompleksu pszennego dobrego i żytniego bardzo dobrego, plony ziarna przy terminie siewu w I dekadzie września były podobne, jak przy terminie w II dekadzie września. Na glebach kompleksu żytniego dobrego wystąpiła nieduża zniżka plonu, a w przypadku kompleksu żytniego słabego znaczna zniżka plonu przy terminie w II dekadzie września. Przy terminie w III dekadzie września plony ziarna były istotnie niższe niezależnie od gleby. Dodatni wpływ odleżenia się gleby silniej zaznaczył się przy późnym terminie siewu. Reakcja jęczmienia ozimego na termin siewu zależy w dużym stopniu od warunków pogodowych (Noworolnik 1988, 1991, 2007a; Noworolnik i Pecio 1990). Większe plony ziarna przy wczesnym terminie siewu (I dekada września) osiągano w sezonach o krótkiej jesieni, natomiast w przypadku długiej jesieni oraz długo zalegającej pokrywy śnieżnej w czasie zimy jęczmień wysiany wcześnie plonował niżej niż wysiany później. Przyczyną słabszego plonowania wczesnych zasiewów jęczmienia ozimego w przypadku długiej i ciepłej jesieni jest nadmierne rozrastanie się roślin i two-

11 Uprawa roli i siew w integrowanej produkcji jęczmienia ozimego 11 rzenie dużej masy liści, przez co jęczmień staje się bardziej podatny na wymarzanie w przypadku braku okrywy śnieżnej w zimie, a w warunkach długiego zalegania śniegu często ulega wyprzeniu i porażeniu przez pleśń śniegową. Ponadto jęczmień wysiany wcześnie bywa przy ciepłej jesieni atakowany przez szkodniki (ploniarka zbożówka, skoczek sześciorek i inne) lub przez sprawcę mączniaka prawdziwego, a w przypadku małej powierzchni zasiewu jego wczesne wschody mogą być niszczone przez ptactwo (Noworolnik 1988, 2007a). Jęczmień siany późno w warunkach krótkiej jesieni rośnie wolno, słabo się krzewi i niedostatecznie hartuje przed zimą. Gorsze w takim przypadku jego przezimowanie, wykształcenie mniejszej liczby kłosów wskutek krótszego okresu wegetacji, jest powodem słabszego plonowania. Im dłuższa i cieplejsza jesień w danym rejonie, przy korzystnym rozkładzie opadów, tym później przypada optymalny termin siewu jęczmienia ozimego. Również na lepszych glebach jego siew może być wykonany później niż na słabszych, ponieważ gleba lekka jest bardziej podatna na przemarzanie i na takiej glebie rośliny słabiej się krzewią (Noworolnik 1988, 1992). Większej tolerancyjności na opóźnienie siewu sprzyja lepsza zimotrwałość niektórych odmian oraz ich zdolność do silniejszego krzewienia się (Leszczyńska i Noworolnik 2002, 2005). Tolerancyjne na opóźnienie siewu są odmiany: Bursztyn, Lomerit, Traminer, Bażant, Maybrit, Epoque, Wintmalt i Karakan. Bardziej wrażliwe są odmiany dwurzędowe: Nickela, Wintmalt i Tiffany. W badaniach nad architekturą łanu jęczmienia ozimego stwierdzono jej zależność głównie od warunków pogodowych w czasie wegetacji, a także od terminu siewu (Kozłowska -Ptaszyńska 1992, 1994). Gorsze wyrównanie łanu przy późnym terminie siewu występowało w latach o mniej sprzyjających warunkach pogodowych. Przy dużym rozwarstwieniu pionowym łanu rośliny niskie są zacieniane przez rośliny wysokie, co jest powodem niższej plenności tych pierwszych. Optimum terminu siewu jęczmienia ozimego jest trudne do ustalenia, ze względu na jego ścisły związek z długością trwania jesieni, która nie jest przewidywalna. W przypadku wczesnego nadejścia zimy, wyższe plony jęczmienia otrzymuje się z wczesnych jego zasiewów (5 10 września). W warunkach długiej i ciepłej jesieni wysoki plon jęczmienia można uzyskać z późnych jego zasiewów (20 25 września). Najlepiej wysiewać jęczmień w terminie średniowczesnym, tj września, w rejonach wschodnich, września, w rejonie centralnym i września, w rejonach zachodnich Ilość wysiewu W licznych wieloletnich i wielopunktowych (w różnych rejonach) doświadczeniach IUNG PIB, badano reakcję jęczmienia ozimego na gęstość siewu w różnych warunkach siedliskowo-agrotechnicznych (Noworolnik 1988, 1992, 2007c; Noworolnik i Strzelec 1991). Wpływ gęstości siewu na plonowanie jęczmienia ozimego był zależny głównie od jakości gleby, zwłaszcza od jej składu granulometrycznego i kwasowości, a ponadto od terminu siewu i warunków pogodowych. Wpływ gęstości siewu na plonowanie jęczmienia ozimego był mniej zależny od innych czynników agrotechnicznych niż w przypadku jęczmienia jarego.

12 12 Integrowana produkcja jęczmienia ozimego i jarego Istotny wpływ gęstości siewu na plon ziarna jęczmienia wynika stąd, że decyduje ona o stopniu konkurencji między roślinami o światło, wodę i składniki pokarmowe. W miarę zwiększania zagęszczenia roślin w łanie zmniejsza się penetracja światła, ogranicza krzewistość roślin, wzrasta ich wypadanie oraz podatność na wyleganie i porażenie chorobami. Nadmiernemu zwiększaniu obsady roślin i kłosów towarzyszy spadek liczby ziaren w kłosie i masy 1000 ziaren (MTZ). Zbyt mała ilość wysiewu nie pozwala na uzyskanie dużego plonu, z powodu niewystarczającej obsady kłosów, pomimo dużej w tych warunkach produkcyjności kłosa (Leszczyńska i Noworolnik 2002; Noworolnik 1988, 1992, 2007c; Noworolnik i Pecio 1990). Słabszą reakcję jęczmienia ozimego na wzrastającą gęstość siewu obserwowano w dobrych warunkach glebowych (Noworolnik 1988; Noworolnik i Strzelec 1991). W efekcie właściwego zaopatrzenia roślin w wodę i składniki mineralne, występuje silne ich krzewienie się, co warunkuje uzyskanie optymalnej liczby kłosów na jednostce powierzchni przy mniejszej obsadzie roślin. Na gorszych glebach (mała zawartość próchnicy, luźniejszy skład granulometryczny, kwaśny odczyn) racjonalne jest stosowanie większej ilości wysiewu ziarna, z uwagi na słabsze w takich warunkach krzewienie się jęczmienia. Jest to szczególnie ważne w przypadku niskiego ph gleby, na co jęczmień ozimy jest najbardziej wrażliwy, w porównaniu z innymi gatunkami zbóż. Opóźnienie terminu siewu jęczmienia ozimego jest powodem skrócenia fazy krzewienia się roślin i tym samym zmniejszenia liczby kłosów na jednostce powierzchni, szczególnie w przypadku wczesnego nadejścia zimy. Wówczas racjonalne jest stosowanie większej ilości wysiewu. W latach o długiej jesieni można uzyskać odpowiednią liczbę kłosów także przy opóźnionym terminie siewu. Współdziałanie gęstości siewu z terminem siewu jęczmienia ozimego jest więc słabsze niż w przypadku jęczmienia jarego. W rejonach o większym nasileniu chorób i częstszym zjawisku wylegania roślin (przy obfitych opadach deszczu o charakterze burzowym), zaleca się stosowanie rzadszego siewu jęczmienia ozimego. Stwierdzono niejednakową reakcję odmian jęczmienia ozimego na gęstość siewu (Leszczyńska i Noworolnik 2002; Noworolnik 1988, 1992, 2007c; Noworolnik i Pecio 1990). Niektóre odmiany wyżej plonują przy większym, a inne przy mniejszym zagęszczeniu roślin. Wiąże się to ze zróżnicowanymi wymaganiami świetlnymi, niejednakową zdolnością do rozkrzewienia się roślin, odpornością na wyleganie i choroby. Na ogół większej ilości wysiewu wymagają odmiany o większej tolerancji na wzajemne zacienianie się roślin, słabiej krzewiące się, odporniejsze na wyleganie i choroby. Zróżnicowanie wymagań odmian jęczmienia ozimego, co do gęstości siewu jest mniejsze niż wśród odmian jęczmienia jarego. Z obecnie zrejonizowanych odmian tego jęczmienia tylko cztery wymagają większej ilości wysiewu (tab. 1). Norma wysiewu jęczmienia ozimego zależy głównie od jakości gleby, przedplonu i terminu siewu (tab. 1). Gęściej należy wysiewać zboża na gorszych glebach, po słabszym przedplonie i przy opóźnieniu terminu siewu. Rozstawa rzędów wynosi 12 cm, a głębokość siewu 3 4 cm.

13 Uprawa roli i siew w integrowanej produkcji jęczmienia jarego 13 Tabela 1. Normy wysiewu jęczmienia ozimego w kg/ha* (dla odmian: Epoque, Fridericus, Traminer i Scarpia). Ilości wysiewu podane w tabeli należy zwiększyć o 5%) Termin siewu Kompleks glebowo-rolniczy optymalny Przedplon opóźniony niezbożowe zboża niezbożowe zboża Pszenny bardzo dobry ** ** Pszenny dobry Żytni bardzo dobry, zbożowo-pastewny mocny Pszenny wadliwy Żytni dobry *wysiew obliczono przy masie 1000 ziarn 40 g i zdolności kiełkowania 95%. W miarę wzrostu MTZ i zmniejszania zdolności kiełkowania należy proporcjonalnie zwiększyć ilość wysiewu. **gęstszy wysiew przy większym opóźnieniu siewu, gorszym wykonaniu uprawy roli i mniejszym zachwaszczeniu pola 1. Wprowadzenie III. UPRAWA ROLI I SIEW W INTEGROWANEJ PRODUKCJI JĘCZMIENIA JAREGO (K. Noworolnik) Wysoki plon ziarna zbóż przy dobrym wykorzystaniu warunków siedliska i niedużych kosztach uprawy można uzyskać przez racjonalne wykonanie zabiegów agrotechnicznych oraz kompleksowe ujęcie wszystkich czynników siedliskowych, agrotechnicznych i biologicznych, decydujących o wielkości i jakości plonu ziarna. Jest to zgodne z zasadami integrowanej produkcji roślin. Zalecenia dotyczące poszczególnych zabiegów agrotechnicznych dla jęczmienia jarego są oparte o syntezy wyników licznych doświadczeń polowych (wieloletnich i wielopunktowych) prowadzonych w doświadczalnictwie terenowym Ośrodków Doradztwa Rolniczego (w warunkach szerokiej praktyki) z uwzględnieniem współdziałań między różnymi czynnikami agrotechnicznymi i edaficznymi (Kukuła i Pecio 1998; Noworolnik 1998, 1999, 2003), a także w zakładach doświadczalnych różnych placówek naukowych w kraju. Plon ziarna jęczmienia jest silnie dodatnio skorelowany z liczbą kłosów na jednostce powierzchni (do pewnej granicy), a słabiej skorelowany z pozostałymi elementami struktury plonu ziarna (liczba ziaren w kłosie, masa 1000 ziaren). Duży wzrost obsady roślin i kłosów pod wpływem danego czynnika może wiązać się ze zmniejszeniem wartości

14 14 Integrowana produkcja jęczmienia ozimego i jarego cech produkcyjności kłosa (Noworolnik 2008; Noworolnik i Leszczyńska 2004). Szczególnie ważne jest więc uzyskanie optymalnej obsady kłosów dostosowanej do warunków glebowych i odmiany, przez zastosowanie zalecanej ilości wysiewu (Noworolnik 1999, 2003, 2007a). Niezależnie od tego możliwości wysokiego plonowania jęczmienia sprzyja ukształtowanie optymalnej architektury łanu uwarunkowanej dobrym wyrównaniem pędów kłosonośnych (Noworolnik 2007b; Pecio 2002). Niskie pędy produkcyjne jęczmienia są zacieniane przez wyższe pędy i słabiej konkurują z nimi o składniki pokarmowe, co powoduje mniejszą plenność kłosów na krótszych pędach. Pełne i wyrównane wschody jęczmienia dodatnio wpływające na architekturę łanu można otrzymać dzięki dobrej sprawności roli, przez prawidłowe wykonanie uprawy gleby. Zazwyczaj duże rozwarstwienie pionowe łanu ujemnie wpływające na plonowanie, występuje wskutek niestarannej uprawy roli i opóźnienia terminu siewu. 2. Uprawa roli Zadaniem uprawy roli jest stworzenie dobrych warunków dla równomiernych wschodów oraz wzrostu i rozwoju roślin przez: poprawę stosunków wodno-powietrznych gleby, ograniczenie ilości chwastów i samosiewów rośliny przedplonowej, umożliwienie wymieszania z glebą resztek pożniwnych i nawozów mineralnych bez obniżenia aktywności pożytecznych mikroorganizmów glebowych (Dzienia i wsp. 2006; Małecka 2006). Jęczmień wyróżnia się wśród zbóż większą wrażliwością na niedostateczne napowietrzenie gleby i wymaga większej jej pulchności. Dlatego uprawa roli pod jęczmień jary powinna być bardzo staranna, szczególnie w przypadku jęczmienia browarnego (Noworolnik 2007a). Metody jej uprawy zależą od terminu zbioru przedplonu oraz od rodzaju posiadanych przez rolnika narzędzi uprawowych Uprawa pożniwna i jesienna Możliwość uprawy jęczmienia jarego po różnych przedplonach powoduje zróżnicowanie metod uprawy roli. Po przedplonach wcześnie schodzących z pola należy wykonać uprawki pożniwne. Jęczmień pastewny i konsumpcyjny (na kaszę i płatki) jest uprawiany przeważnie po zbożach (głównie po pszenicy, a także po pszenżycie, a na glebach słabszych po owsie), które są zbierane wcześnie. Lepsze stanowiska (po roślinach niezbożowych) przeznacza się pod pszenicę. Jęczmień browarny ma większe wymagania glebowe i przedplonowe (dla uzyskania dobrej jakości ziarna), uprawia się go na ogół po okopowych, a w przypadku dużego udziału zbóż w płodozmianie (powyżej 70%), także po pszenicy. Zdecydowana większość plantacji jęczmienia jarego jest zakładana po przedplonach wcześnie schodzących z pola, co sprawia konieczność uprawy pożniwnej. Pierwszym zabiegiem tradycyjnej uprawy jest podorywka. Jest ona mniej wydajna i bardziej energochłonna w porównaniu z zastosowaniem agregatu uprawowego (kultywator, talerze wyrównujące, wał strunowy), który zaleca się w aspekcie uprawy integrowanej. W przypadku braku agregatu można stosować kultywator ścierniskowy lub talerzówkę. Zabieg ten powinien być wykonany za-

15 Uprawa roli i siew w integrowanej produkcji jęczmienia jarego 15 raz po zbiorze przedplonu, na głębokość 6 9 cm. Zadaniem jego jest przykrycie ścierniska, przerwanie parowania z gleby, przykrycie osypanych nasion chwastów i zboża przedplonowego w celu pobudzenia ich do kiełkowania, wyrównanie i wtórne zagęszczenie gleby (Dzienia i wsp. 2006). Następnym zabiegiem jest bronowanie po wzejściu chwastów i samosiewów zbóż w celu ich zniszczenia, należy je powtarzać po każdym ukazaniu się kolejnych wschodów chwastów. Alternatywą uprawek pożniwnych jest uprawa międzyplonu ścierniskowego (gorczyca biała, rzodkiew oleista, rzepak lub facelia), jeśli zbiór przedplonu nie był zbyt opóźniony i gleba ma odpowiednią wilgotność. W niektórych stanowiskach lepszym rozwiązaniem jest wsiewka poplonowa. Gęsto rosnąca roślina poplonowa zagłuszy samosiewy zbóż i chwastów oraz poprawi biologię gleby. Korzystne jest pozostawienie tej rośliny na zimę (mulcz) i tym samym rezygnacja z orki zimowej. Po zespole uprawek pożniwnych wykonuje się orkę przedzimową (na głębokość cm) pozostawiając ją w ostrej skibie. Powoduje ona rozluźnienie roli i zwiększenie porowatości gleby, co sprzyja większemu gromadzeniu wody i lepszemu oddziaływaniu mrozu na tworzenie struktury gruzełkowatej gleby. W rolnictwie integrowanym dużą rolę przypisuje się naturalnej żyzności gleby i jej dużej aktywności biologicznej, dlatego liczbę orek należy ograniczać, wystarczy jedna na trzy lata. W pozostałych dwu latach orkę należy zastąpić narzędziami głęboko spulchniającymi glebę, bez jej odwracania (ciężkie grubery, głębosz). Głębsze spulchnianie jej głęboszem na cm wystarczy wykonać raz na 4 5 lat Uprawa wiosenna Pierwszym możliwie wczesnym wiosennym zabiegiem powinno być bronowanie lub włókowanie (na glebach zwięzłych). Zmniejszają one parowanie wody z gleby i przyspieszają jej ogrzewanie się. Przed siewem zaleca się użycie agregatu uprawowego. Zawarty w nim wał strunowy tworzy zagęszczoną warstwę gleby tuż pod powierzchnią, co umożliwia umieszczenie wysiewanego ziarna na podobnej głębokości i sprzyja wyrównanym wschodom (Małecka 2006). Zastosowanie agregatu jest uzasadnione ekonomicznie (obniżenie kosztów paliwa i robocizny). Nie powinno się uprawiać gleby zbyt wilgotnej. Na glebie zbrylonej należy wykonać dwa przejazdy robocze lub użyć agregat aktywny. Na glebach lekkich uprawki wiosenne powinny być zredukowane do minimum ze względu na możliwość zbytniego ich przesuszenia. Na glebach ciężkich korzystne jest stosowanie agregatu aktywnego. W przypadku uprawy kultywatorem (bez agregatu) zaleca się wyposażenie ciągnika w spulchniacze śladów lub koła bliźniacze, aby zmniejszyć ugniatanie gleby. Prawidłowo wykonana uprawa roli jest ważnym elementem integrowanej produkcji jęczmienia jarego ograniczającym zachwaszczenie. Możliwość uzyskania w takich warunkach optymalnej architektury łanu dodatnio wpływającej na kondycję roślin, sprzyja lepszej odporności jęczmienia na choroby.

16 16 Integrowana produkcja jęczmienia ozimego i jarego 3.Siew 3.1. Przygotowanie materiału siewnego Wysoka wartość materiału siewnego decyduje o pełnych i wyrównanych wschodach, prawidłowym wzroście i rozwoju roślin. Nasiona przeznaczone do siewu powinny charakteryzować się: czystością nie mniejszą niż 98%, wysoką masą 1000 ziaren (powyżej 40 g), dobrą zdrowotnością, zdolnością kiełkowania nie mniejszą niż 95%. Najwłaściwsze jest zaopatrzenie się w nasiona kwalifikowane bądź standardowe jednolite pod względem pochodzenia i odmiany. W produkcji zaleca się nabywać nasiona w stopniu oryginału. Materiał taki można wysiewać przez 3 4 lata, bez obawy o spadek plonu, jeżeli jego reprodukcja będzie staranna Termin siewu Termin siewu jest jednym z głównych czynników agrotechnicznych. Uzyskanie wysokiego plonu ziarna zbóż jarych jest możliwe przy ich wysiewie w optymalnym terminie (Noworolnik 1999, 2003; Noworolnik i Leszczyńska 2004), który zależy głównie od długości trwania zimy i waha się w granicach od 20 marca do 10 kwietnia. Dodatni wpływ wczesnego terminu siewu na plonowanie jęczmienia jest warunkowany dłuższym okresem jego wegetacji, możliwością większego przez to pobrania składników pokarmowych, lepszym wykorzystaniem wody pozimowej i mniejszą podatnością na suszę wiosenną oraz lepszymi warunkami jarowizacji (przy niższych temperaturach wczesnej wiosny). Wielkość zniżki plonu pod wpływem opóźnienia siewu zależy od różnych czynników siedliskowych, agrotechnicznych i biologicznych. Jęczmień jest rośliną ciepłolubną, źle znosi nadmiar wilgoci i związany z tym niedobór powietrza w glebie; dlatego może być wysiewany później niż inne zboża. W przypadku późnej wiosny racjonalne jest wysiewanie, na większej powierzchni, bardziej tolerancyjnego na opóźnienie siewu (do 20 kwietnia) jęczmienia jarego na cele pastewne i kaszarskie, kosztem innych gatunków zbóż pastewnych. Opóźnienie siewu źle wpływa na jakość browarną ziarna, wskutek podwyższenia zawartości białka w ziarnie ujemnie wpływającego na parametry jakości słodu. Dlatego siew jęczmienia browarnego powinien być możliwie jak najwcześniejszy (Noworolnik 2003, 2007a). W przypadku opóźnienia terminu siewu skraca się okres wegetacyjny jęczmienia, wskutek oddziaływania wydłużonego dnia i wyższej temperatury na przyspieszenie rozwoju i dojrzewania roślin, co przyczynia się do zniżki plonu ziarna, głównie z powodu zmniejszenia rozkrzewienia produktywnego i liczby kłosów w łanie. Wielkość tej zniżki plonu zależy od wielu czynników wpływających na stopień rozkrzewienia roślin, co decyduje o różnej tolerancji na opóźnienie siewu w zależności od warunków ich uprawy. Współdziałania między terminem siewu a innymi czynnikami w aspekcie wpływu na plonowanie

17 Uprawa roli i siew w integrowanej produkcji jęczmienia jarego 17 jęczmienia, określone na podstawie licznych doświadczeń polowych, omówione są poniżej. Zróżnicowanie cech fizjologiczno-pokrojowych odmian (w szczególności dotyczy to niejednakowej zdolności do krzewienia się roślin) powoduje różną tolerancję odmian na opóźnienie siewu. Niektóre odmiany Nagradowicki, Rataj, Mauritia, Sebastian, Granal, Żeglarz, Kirsty, Justina i Rabel, charakteryzują się mniejszymi zniżkami plonu przy wysiewie w terminie opóźnionym i można zalecać ich uprawę w sezonach z występującym przedłużeniem zimy. Jest to spowodowane zachowaniem lepszej zdolności do rozkrzewienia produkcyjnego roślin w warunkach skróconego okresu ich krzewienia. Opóźnienie siewu wywiera większy ujemny wpływ na plonowanie jęczmienia na glebach słabszych niż na lepszych. Większa żyzność gleby wpływa dodatnio na rozkrzewienie roślin, łagodząc w pewnym stopniu ujemny wpływ na tę cechę opóźnienia siewu. Wczesny termin siewu w połączeniu z dobrymi warunkami glebowymi sprzyja wytwarzaniu większej masy wegetatywnej zbóż, co powoduje zagrożenie wylegania roślin. W takim przypadku ważny jest dobór odmiany odpornej na wyleganie. Konieczności przestrzegania wczesnego terminu siewu, szczególnie na glebach lżejszych, sprzyja szybsze tempo przesychania takich gleb po zimie i możliwość wcześniejszej ich uprawy. Przy wczesnym terminie siewu zboża jare spotykają się z silniejszą konkurencją chwastów w porównaniu ze stwierdzoną przy późnym wysiewie. Spowodowane jest to niższą temperaturą występującą na przełomie marca i kwietnia, która nie sprzyja szybkim wschodom zbóż, zwłaszcza ciepłolubnego jęczmienia. W takich warunkach chwasty mogą wschodzić szybciej od jęczmienia, co wymusza stosowanie pielęgnacji mechanicznej (brona lekka) tuż przed jego wschodami, a następnie na początku ich krzewienia i w dalszej kolejności stosowania oprysku herbicydem. W przypadku uprawy jęczmienia na polu zachwaszczonym racjonalny jest jego wysiew w terminie trochę późniejszym, gdy wystąpi odpowiednie ocieplenie. W miarę opóźnienia terminu siewu coraz korzystniejszy wpływ na plonowanie zbóż wywiera zwiększenie dawki azotu. Silniej zaznacza się to w gorszych warunkach glebowych. Azot jest czynnikiem pobudzającym rośliny do lepszego krzewienia się, natomiast opóźnienie siewu przez skrócenie fazy krzewienia roślin wpływa na to odwrotnie. Dlatego wzrastający poziom nawożenia azotem (do pewnej granicy) zmniejsza ujemny wpływ opóźnienia terminu siewu na liczbę kłosów na jednostce powierzchni. Jednak przy dużym opóźnieniu terminu siewu (po 20 kwietnia) wysokie dawki azotu nie mogą być wykorzystane przez rośliny. Duża obniżka plonu ziarna przy znacznym opóźnieniu siewu wiąże się z mniejszym pobraniem azotu przez rośliny w krótszym okresie wegetacji. W miarę opóźniania terminu siewu coraz efektywniejsze stają się większe gęstości siewu. Jest to spowodowane słabszym krzewieniem się roślin i gorszym zwarciem łanu. Uzyskanie optymalnej liczby kłosów w łanie przy opóźnieniu siewu jest możliwe przez zwiększenie gęstości siewu. Skuteczniejsze jest to na glebach słabszych. Zwiększenie wysiewu ziarna nie wyrównuje w pełni ujemnego wpływu opóźnienia siewu na plony zbóż jarych, zwłaszcza przy dużym opóźnieniu, gdyż oprócz spadku liczby kłosów z przeciętnej rośliny, zmniejsza się także liczba ziaren w kłosie, a także nasila się wypadanie roślin.

18 18 Integrowana produkcja jęczmienia ozimego i jarego 3.3. Gęstość siewu Stwierdzono, że wśród czynników agrotechnicznych, gęstość siewu najsilniej współdziała z innymi czynnikami agrotechnicznymi, siedliskowymi i biologicznymi w aspekcie wpływu na plony zbóż. Wiąże się to z zależnością optymalnej liczby kłosów w łanie od różnych czynników siedliskowo-agrotechnicznych (Noworolnik 1998, 1999, 2003, 2007c, 2008). Liczba kłosów jest tym elementem struktury plonu ziarna, który jest najsilniej dodatnio powiązany z wielkością plonu. Jednak przy nadmiernym zagęszczeniu pędów produkcyjnych zbóż występują zjawiska ujemne, jak: wyleganie roślin, porażenie ich przez choroby, zmniejszenie liczby ziaren w kłosie i masy 1000 ziaren. Można na to wpływać, stosując właściwą ilości wysiewu nasion przy uwzględnieniu zdolności roślin do rozkrzewienia się produkcyjnego, która zależy od odmiany oraz od wielu czynników siedliskowo-agrotechnicznych. Optymalne gęstości siewu w zróżnicowanych warunkach W słabszych warunkach glebowych (gorsza żyzność, luźniejszy skład granulometryczny gleby, kwaśny odczyn) należy siać jęczmień gęściej niż na glebach lepszych, co jest spowodowane gorszym rozkrzewieniem roślin rosnących na glebach o mniejszej zasobności w składniki pokarmowe i wodę. Duża gęstość siewu na glebach bardzo słabych (przepuszczalnych) może być nieefektywna w latach suchych, wskutek niedostatecznego zaopatrzenia w wodę zwiększonej liczby roślin w łanie. W warunkach kwaśnego odczynu gleby uaktywnia się toksyczne oddziaływanie jonów glinu, manganu i wanadu na system korzeniowy zbóż. Im mniejszy system korzeniowy, tym słabsze krzewienie się roślin skutkujące niedostateczną liczbą kłosów w łanie i dlatego skuteczniejsze stają się zwiększone ilości wysiewu. Na glebach żyznych występuje silniejsze krzewienie się roślin i bujniejszy ich wzrost, w efekcie dobrego zaopatrzenia w składniki pokarmowe i wodę, co potęguje stopień wylegania (szczególnie najwrażliwszego na to jęczmienia) w przypadku dużej obsady roślin. Nadmierne zagęszczenie łanu i słabe jego przewietrzenie sprzyjają nasileniu się porażenia zbóż przez choroby, które wraz z wyleganiem przyczyniają się do znacznych strat plonu ziarna. Uzasadnia to potrzebę rzadszego siewu jęczmienia na lepszych glebach. Przy uprawie jęczmienia w stanowisku po zbożach, które zalicza się do gorszych przedplonów, racjonalne jest zwiększenie ilości wysiewu. Przy uprawie zbóż w stanowisku po motylkowych podnoszących zasobność gleby w azot, który wzmaga rozkrzewienie roślin, zaleca się zmniejszenie normy wysiewu. Zboża konkurują z chwastami o światło, składniki pokarmowe i wodę, dlatego na polach silnie zachwaszczonych zaleca się stosowanie większej gęstości siewu, aby umożliwić przewagę zboża nad chwastami w łanie w celu ograniczenia rozwoju chwastów przez zmniejszenie ich przestrzeni życiowej. Odmiany różnią się wymaganiami, co do normy wysiewu, z powodu niejednakowej tolerancji na wzajemne zacienianie się roślin, zdolności do krzewienia się i różnej odporności na wyleganie roślin. Gęściej należy wysiewać odmiany słabiej krzewiące się, o mniejszych wymaganiach świetlnych oraz odporniejsze na wyle-

19 Uprawa roli i siew w integrowanej produkcji jęczmienia jarego 19 Tabela 2. Normy wysiewu* nasion jęczmienia jarego pastewnego w kg/ha Odmiany Binal, Kirsty, Rabel, Refren, Annabell, Bies, Boss, Bryl, Justina, Orthega, Poldek, Rastik, Rodos, Antek, Frontier, Mercada, Nagradowicki, Rataj, Rubinek, Skarb, Start, Stratus, Tocada Jakość gleby dobra średnia słaba dobra średnia słaba dobra średnia słaba Termin siewu 25 III 5 IV 6 12 IV IV Normy wysiewu obliczono przy uwzględnieniu masy 1000 ziaren 45 g. W przypadku nasion o wyższej masie 100 ziarn należy zwiększyć normę wysiewu o tyle (procentowo), o ile jest wyższa MTZ *górne granice przedziałów ilości wysiewu stosować w przypadku zmniejszonej zdolności kiełkowania nasion i w warunkach gorszej kultury gleby, dolne granice przedziałów stosować w warunkach dobrej kultury gleby i starannej uprawie roli Źródło: opracowanie własne Tabela 3. Normy wysiewu ziarna jęczmienia jarego browarnego w kg/ha Basza, Blask, Odmiany Brenda, Nuevo, Toucan, Żeglarz Annabell, Barke, Binal, Class, Johan, Mauritia, Nadek, Poldek, Rasbet, Ryton, Sebastian, Xanadu, Beatrix, Granal, Gwarek, Jersey, Marthe, Prestige, Sezam, Signora, Stratus, Termin siewu 27 III 3 IV 4 IV 10 IV 27 III 3 IV 4 IV 10 IV 27 III 3 IV 4 IV 10 IV pszenny bardzo dobry * Kompleks glebowo-rolniczy pszenny dobry * żytni bardzo dobry * Normy wysiewu obliczono przy uwzględnieniu masy 1000 ziaren 45 g. W przypadku nasion o wyższej masie 100 ziarn należy zwiększyć normę wysiewu o tyle (procentowo), o ile jest wyższa MTZ *górne granice przedziałów ilości wysiewu stosować w przypadku zmniejszonej zdolności kiełkowania nasion i w warunkach gorszej kultury gleby, dolne granice przedziałów stosować w warunkach dobrej kultury gleby i starannej uprawie roli Źródło: opracowanie własne

20 20 Integrowana produkcja jęczmienia ozimego i jarego ganie i choroby (tab. 2, 3). Jęczmień browarny sieje się trochę gęściej niż pastewny, aby ograniczyć nadmierne rozkrzewienie się osłabiające wyrównanie ziarna, gdyż kłosy głównego i pierwszego bocznego pędu zawierają dorodniejsze i celniejsze ziarno niż później wyrosłe niższe pędy (Noworolnik 2003, 2007a; Pecio 2002). Zarówno przy nawożeniu niskimi dawkami azotu, jak i przy opóźnieniu terminu siewu obserwuje się słabe rozkrzewienie się roślin i niedostateczną liczbę kłosów w łanie, co można zrekompensować w pewnym stopniu większą gęstością siewu (tab. 4). Większe podwyższenie normy wysiewu stosuje się przy dużym opóźnieniu siewu (do 20 kwietnia) i na słabszych glebach. Dalsze zwiększenie ilości wysiewu przy bardzo dużym opóźnieniu terminu siewu, zwłaszcza w warunkach suszy, nie jest jednak efektywne z powodu słabych wschodów, dużego wypadania roślin i zmniejszenia liczby ziaren w kłosie. Słabe wschody jęczmienia są też skutkiem mało starannej uprawy roli (nierównomierna głębokość umieszczenia nasion) i w takich warunkach racjonalne jest zwiększenie ilości wysiewu. Tabela 4. Zakres zwiększania (+ %) lub zmniejszania ( %) normy wysiewu jęczmienia jarego (pastewnego i browarnego) w zależności od różnych warunków i czynników Warunki siedliskowe i agrotechniczne Mniejsze ujemne oddziaływanie czynnika Większe ujemne oddziaływanie czynnika Kwaśny odczyn gleby + (3 5 %) + (6 7 %) Opóźniony termin siewu + (2 4 %) + (5 8 %) Mało staranna uprawa roli + (3 5 %) + (6 7 %) Duże zachwaszczenie pola + (2 3 %) + (4 5 %) Duże nasilenie chorób w rejonie (2 3%) (4 6 %) Rejon o klimacie sprzyjającym wyleganiu roślin Źródło: opracowanie własne (1 3 %) (4 6 %) W rejonach o nasilonym występowaniu chorób zbóż zaleca się zmniejszenie normy wysiewu, gdyż nadmierne zwarcie łanu pogarsza jego przewiewności i sprzyja wyleganiu. Takie warunki ujemnie wpływają na mikroklimat łanu zbóż, gdyż podnosi się wilgotność powietrza i temperatura w obrębie łanu, co sprzyja rozprzestrzenianiu się chorób, które mogą znacznie ograniczyć plon ziarna. Jeśli planuje się chemiczne zwalczanie chorób, należy wysiewać zboża trochę gęściej. W miarę podwyższania poziomu nawożenia azotem, słabnie efektywność dużej gęstości siewu, gdyż wysokie dawki N potęgują rozkrzewienie zbóż. Nadmierne zwarcie łanu sprzyja ponadto rozprzestrzenianiu się chorób (wskutek gorszego przewietrzenia łanu) oraz nasileniu wylegania roślin. W takich warunkach obniża się dorodność ziarna i zwiększają się straty podczas zbioru. W warunkach niedoboru azotu rośliny słabo się krzewią i występuje niedostateczna liczba kłosów na jednostce powierzchni będąca przyczyną niskiego plonowania zbóż i sprzyjająca rozwojowi chwastów napotykających na słabszą konkurencję zbóż w rzadszym ich łanie. W takich warunkach skuteczne jest zagęszczenie łanu przez stosowanie większej ilości wysiewu.

21 IV. DOBÓR ODMIAN DLA POTRZEB INTEGROWANEJ PRODUKCJI JĘCZMIENIA (A. Najewski) W Polsce uprawia się głównie jarą formę jęczmienia. W latach powierzchnia jego uprawy wynosiła średnio około miliona ha, przy czym w roku 2009 odnotowano niewielki spadek. W strukturze zasiewów zbóż (z mieszankami) stanowi on 12,4%, największy udział ma w województwach: świętokrzyskim (21%), małopolskim (19%) i kujawsko-pomorskim (18%), najmniejszy: podlaskim (4%), mazowieckim (6%) i łódzkim (7%). W Polsce dużą popularnością cieszą się mieszanki zbożowe, których podstawowym składnikiem jest jęczmień jary w strukturze zasiewów zajmują około 18% (dane GUS). Powierzchnia uprawy jęczmienia ozimego jest znacznie mniejsza, w latach wynosiła, wg GUS, ponad 170 tys. ha, natomiast w roku 2009 wzrosła do 227 tys. ha. Jęczmień ozimy w strukturze zasiewów zbóż stanowi 2,4%. Ze względu na wyraźnie gorszą niż u innych zbóż ozimych zimotrwałość, jego znaczenie w poszczególnych rejonach kraju jest zróżnicowane. Największy udział gatunek ten ma w strukturze zasiewów w zachodniej części kraju (szczególnie w województwie opolskim 7,5%), najmniejsze zaś w województwach wschodnich (podlaskim, lubelskim i podkarpackim poniżej 1%). Jęczmień jest zbożem o wszechstronnym zastosowaniu. Ziarno jest wykorzystywane głównie na cele paszowe, zarówno do sporządzania mieszanek treściwych bezpośrednio w gospodarstwach, jak i w przemyśle paszowym. Na ten cel można uprawiać wszystkie odmiany, a głównym kryterium wyboru jest plon ziarna. Drugim ważnym kierunkiem użytkowania jęczmienia jest wykorzystanie w przemyśle spożywczym, w tym przede wszystkim do produkcji słodu. Poza tym jęczmień wykorzystuje się na cele konsumpcyjne w postaci płatków, kiełków zbożowych oraz w niewielkim stopniu, jako dodatek do makaronów, odżywek dla dzieci i w piekarstwie. W kaszarniach jęczmień przerabiany jest na szereg produktów, takich jak: pęczak, kasza, otręby jęczmienne oraz mąka jęczmienna. Wybór odmiany zależy przede wszystkim od kierunku użytkowania. Słodownie są zainteresowane tylko odmianami o bardzo dobrej wartości technologicznej. Najczęściej skupują ziarno tylko kilku wybranych przez siebie odmian, w oparciu o umowy kontraktacyjne. Ich wartość browarną określa ocena syntetyczna, na którą składa się pięć cech: ekstraktywność, lepkość brzeczki, stopień ostatecznego odfermentowania, liczba Kolbacha i siła diastatyczna. Mają one różną wagę; ekstraktywność 40%, pozostałe po 15%. Wszystkie wskaźniki oraz ocena syntetyczna wyrażane są w skali 9-stopniowej. Poza tym ważny jest szereg innych parametrów, jak: zawartość białka, wyrównanie ziarna, energia kiełkowania, czystość odmianowa. Wartość browarną określa się na etapie badań rejestrowych, które trwają dwa lub trzy lata. Próby do badań technologicznych pobierane są z przeciętnego poziomu agrotechniki (a 1 ). Dla zapewnienia odpowiedniej zawartości białka, w doświadczeniach, z których pobierane są próby, nawożenie azotowe, z reguły, nie przekracza 40 kg N/ha (jęczmień jary) lub 50 kg N/ha (jęczmień ozimy). Na cele browarne uprawia się głównie jęczmień jary, gdyż odmiany tej formy cechują się, zazwyczaj, wyraźnie lepszymi wskaźnikami wartości technologicz-

22 22 Integrowana produkcja jęczmienia ozimego i jarego nej. W znacznie mniejszym stopniu na cele browarne wykorzystuje się jęczmień ozimy, choć hodowla dąży do uzyskania coraz lepszych odmian pod tym względem. Aktualnie do uprawy na ten cel zarejestrowane są jedynie trzy odmiany. W doświadczeniach COBORU ilość wysiewu ziarna ustala się indywidualnie dla każdej odmiany. Uwzględnia się pożądaną obsadę na 1m 2, zdolność kiełkowania i masę 1000 ziaren. Jest to ważny element agrotechniki, w praktyce często niedoceniany. Zarówno zbyt duża, jak i zbyt mała gęstość siewu prowadzi do obniżki plonu. W łanach nadmiernie zagęszczonych występuje większe porażenie chorobami oraz wzrasta podatność na wyleganie, zmniejsza masa 1000 ziaren. W przypadku zbyt rzadkiego siewu zmniejsza się obsada kłosów na jednostce powierzchni, a tym samym plon. Obsada roślin zależy przede wszystkim od jakości gleby im lepsza, tym obsada powinna być niższa, a jej zwiększenie stosuje się w przypadku opóźnionych terminów siewu oraz po gorszych przedplonach (o 10 15%). W doświadczeniach COBORU z jęczmieniem jarym na glebach dobrych (kompleksy 1, 2, 3, 4, 8, 10) stosuje się obsadę 300 szt./m 2, a na słabszych (kompleksy 5, 6, 11, 12, 13) 350 szt./m 2. W doświadczeniach, z których są pobierane próby ziarna do badań technologicznych, na wszystkich typach gleb obsada wynosi 350 szt./m 2, dla jęczmienia ozimego uprawianego na glebach kompleksów pszennych 350 szt./m 2, na glebach żytnich bardzo dobrych 400 szt./m 2, a na żytnich dobrych i słabych 450 szt./m 2. Doświadczenia COBORU z jęczmieniem, zarówno ozimym, jak i jarym, od wielu już lat prowadzone są na dwóch poziomach agrotechniki. Przeciętny poziom (a 1 ) obejmuje zaprawianie nasion oraz stosownie herbicydów i insektycydów. Nawożenie azotem jest dostosowane do konkretnych warunków w danej stacji doświadczalnej. Uwzględnia się przy tym szereg czynników, takich jak: rodzaj gleby, wartość przedplonu, ilość opadów w okresie jesienno-zimowym, kierunek użytkowania, a także rodzaj doświadczenia. Na intensywnym poziomie agrotechniki stosuje się dodatkowo dwa zabiegi fungicydowe połączone z nawożeniem dolistnym, chemiczną ochronę przed wyleganiem oraz wyższe nawożenie azotowe (o 40 kg N/ha). W poszczególnych doświadczeniach wszystkie odmiany są zaprawiane taką samą zaprawą nasienną. Dopuszcza się stosowanie wszystkich aktualnie zalecanych zapraw, z wyjątkiem długo działających zapraw systemicznych. Podane wyżej warunki prowadzenia doświadczeń wskazują, że najbardziej zbliżona do wymogów rolnictwa integrowanego jest technologia stosowana na poziomie a 1. Stąd też wyniki plonowania odmian na przeciętnym poziomie agrotechniki mogą stanowić podstawowe kryterium wyboru odmian jęczmienia do tego systemu gospodarowania. Na obu formach jęczmienia najczęściej występującymi chorobami są: mączniak prawdziwy, plamistość siatkowa i rdza jęczmienia (60 80% wszystkich prowadzonych doświadczeń). Stosunkowo często występuje także rynchosporioza i czarna plamistość (50 60% doświadczeń). Znacznie rzadziej obserwowana jest głownia pyląca (kilkanaście doświadczeń). Na ozimej formie jęczmienia występuje także pleśń śniegowa (w zależności od roku od kilku do ponad 20 doświadczeń) oraz sporadycznie pałecznica traw. W ostatnich latach bardzo rzadko obserwuje się porażenie jęczmienia przez rdzę źdźbłową i rdzę żółtą.