Specjalnie dla szkół

Transkrypt

1 ... Specjalnie dla szkół 2010 INDEKS ISSN X most w tczewie ogród we włochach małe arcydzieła stilusy i tabliczki woskowe Zabytek inżynierii budowlanej w gronie światowych arcydzieł techniki (ss ) Miniatury zabytkowych budowli (ss ) Zabytkowe solniczki w Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce (ss ) Dawne przybory do pisania (ss.55-56)

2 Spotkania z Zabytkami dla szkół 2010 Spis treści Pomówmy o zabytkach Maria Lewicka Most nad mostami Waldemar J. Affelt Słynne budowle w warszawskich Włochach Małgorzata M. Przybyszewska Z warsztatu historyka sztuki: Kilka faktów z historii fabryki fajansów na Dębnikach w Krakowie Bożena Kostuch 1 Od redakcji z wizytą w muzeum 2 przeglądy, poglądy 44 Małe arcydzieła zabytkowe solniczki K O-D 32 Spotkania na wschodzie Siedziba hrabiów Pusłowskich w Piaskach K J S Spotkanie z książką: Muzealnictwo Galeria Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach zaprasza publiczność rozmaitości zabytki w krajobrazie 49 Światowe dziedzictwo W odwiedzinach w pałacu w Kłębowcu N G Spotkanie z książką: Skarby Podkarpackie Świątynia w pełnym blasku K Z to też są zabytki Akcja zabytki poprzemysłowe: Zabytki hutnictwa i odlewnictwa J P Spotkanie z książką: Śladami Baczyńskiego Warszawska Syrena jako motyw ozdobny biżuterii I Z Z kryminalnej kroniki: Zagadka śmierci księżnej Ludgardy H W Z Dźwiniaczki do Warszawy J K Stilusy i tabliczki woskowe dawne przybory do pisania M K 43 Spotkanie z książką: Znaki na srebrze czwarta edycja 57 Listy

3 Od Redakcji... N C K. S - W. (+), : Numer Specjalny dla szkół Warszawa 2010 ADRES REDAKCJI Warszawa, ul. Marszałkowska 4 lok. 4 tel./fax redakcja@spotkania-z-zabytkami.pl REDAKCJA Wojciech Przybyszewski Lidia Bruszewska Ewa A. Kamińska Jarosław Komorowski Piotr Berezowski Magdalena Barańska WSPÓŁPRA COWNICY Stanisław Grzelachowski Monika Nowakowska Janusz Sujecki Tomasz Urzykowski... Hanna Widacka Wanda Załęska RA DA RE DAK CYJ NA prof. dr hab. Andrzej Tomaszewski (przewodniczący) prof. dr hab. Dorota Folga-Januszewska dr Dominik Jagiełło prof. dr hab. Stanisław Januszewski prof. dr hab. inż. arch. Robert M. Kunkel prof. dr hab. Małgorzata Omilanowska prof. dr hab. Maria Poprzęcka prof. dr hab. Jacek Purchla prof. dr hab. Andrzej Rottermund prof. dr hab. Bogumiła Rouba mgr Andrzej Sołtan dr Marian Sołtysiak prof. dr hab. inż. Bogusław Szmygin WYDAWCA Warszawa, ul. Marszałkowska 4 lok. 4 tel , fax fundacja@fundacja-hereditas.pl Redakcja zastrzega sobie prawo wprowadzania zmian i skrótów w materiałach przeznaczonych do publikacji oraz publikowania wybranych artykułów w wersji elektronicznej. Materiałów niezamówionych redakcja nie zwraca. Za treść reklam i ogłoszeń redakcja nie odpowiada. Nakład: 6000 egz. NA OKŁADCE: Wędrówka po Warszawie w ramach projektu Fundacji Hereditas Ale historia! Czyli aktywnie poznajemy dziedzictwo Warszawy (zajęcia przy dawnym gmachu mennicy, w głębi biurowiec Aurum). (fot. Katarzyna Komar-Michalczyk) Ten numer przekazujemy naszym stałym młodym Czytelnikom oraz tym, którzy po raz pierwszy zetkną się ze Spotkaniami z Zabytkami i dlatego otwiera go artykuł, zawierający podstawowe informacje z zakresu ochrony polskiego dziedzictwa kulturowego. Stanowi on nieco zmienioną, uaktualnioną wersję tekstu zamieszczonego przed ponad trzydziestu laty w pierwszym numerze naszego czasopisma. Jego autorka dr Maria Lewicka, znakomita popularyzatorka wiedzy o zabytkach, wieloletnia była pracownica Instytutu Sztuki PAN w Warszawie, charakteryzując ogólny zasób polskiego dziedzictwa i przedstawiając w zwięzłych sformułowaniach zasadnicze problemy z nim związane, chce wzbudzić wobec polskiego dziedzictwa kulturowego respekt oraz uświadomić potrzebę jego opieki i ochrony. Nasze zabiegane «dziś» pisze jest nierozerwalnie związane z naszym «wczoraj». Kontakt z zabytkiem tę prawdę jednoznacznie uświadamia. W tym numerze staraliśmy się też powtórzyć działy i cykle tematyczne, które stanowią budulec edycji każdego numeru Spotkań z Zabytkami. I tak np. dział Zabytki w krajobrazie reprezentuje wizyta w ruinach niegdyś wspaniałego, barokowego pałacu w Kłębowcu niedaleko Wałcza, w dziale To też są zabytki mowa jest o urządzeniach dawnej techniki hutnictwa i odlewnictwa eksponowanych w Muzeum Zagłębia Staropolskiego w Sielpi, w dziale Z wizytą w muzeum możemy przeczytać o stałej wystawie w Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce pt. Solniczki małe arcydzieła sztuki, jest też zaproszenie do otwartej po trzyletnim remoncie Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku w krakowskich Sukiennicach. Zabrakło, niestety, działu Zabytki i młodzież, w którym zamieszczane są relacje z rozmaitych działań na rzecz ochrony zabytków, podejmowanych przez Waszych rówieśników. Mając na uwadze udział młodzieży w redagowaniu tego działu, liczymy na przysyłanie materiałów. Wszystkie zasługujące na zainteresowanie ukażą się na łamach kolejnych numerów Spotkań z Zabytkami, a aby je systematycznie śledzić, zachęcamy do zamówienia prenumeraty naszego czasopisma (warunki prenumeraty na s. III okładki). Zatem do następnego spotkania z zabytkami.... P N C K. I,, N C K....

4 PRZEGLĄDY, POGLĄDY Przeglądy, poglądy... ODNOWA KOŚCIÓŁKA W CIĘCINIE Drewniany kościół św. Katarzyny wcięcinie wwoj. śląskim stanowi jeden z cenniejszych zabytków na Żywiecczyźnie. Powstał w1542r. W późniejszych latach był rozbudowywany w1667r. otrzymał wieżę, w1893 wydłużona została nawa idostawiony nowy babiniec, adwa lata później dobudowano kaplicę św. Franciszka z Asyżu. W pięknym wnętrzu znajduje się drewniany ołtarz pokryty polichromią, barokowa ambona, organy, atakże kamienna chrzcielnica z 1705r. Świątynię szpeci jednak dach wpierwszych latach XX w. zaczęto z niego demontować stary gont, a zamiast niego układano brzydkie, eternitowe płytki. Parafia z Cięciny przy współpracy z gminą Węgierska Górka postanowiły cały dach pokryć modrzewiowym gontem. Wynajęci cieśle z Harkabuza koło Raby Wyżnej na Podhalu użyli w tej pracy starej metody nie cięli gontu na mechanicznej pile, tylko ręcznie wycinali wzdłuż słojów drewna. W przyszłości planuje się także wprowadzenie zmian wotoczeniu świątyni odtworzenie plebanii, organistówki, stodoły iwozowni oraz ogrodu. Jest też pomysł utworzenia na terenie przyległym do kościoła parku drewnianych rzeźb sakralnych. Całość ma zostać ogrodzona izamontowany system antywłamaniowy. GLIWICCY KRESOWIANIE W Muzeum wgliwicach, wramach projektu Gliwiccy Kresowianie zorganizowana została pod tym samym tytułem wystawa, ukazująca życie mieszkańców wschodnich obszarów Drugiej Rzeczypospolitej, ich przymusową emigrację, a także wpływ Kresowian przybyłych do Gliwic na powojenny kształt tego miasta. Zgromadzono na niej liczne pamiątki rodzinne związane z Kresami, historyczne i współczesne fotografie, kopie archiwalnych dokumentów, atakże filmy dokumentalne iarchiwalne nagrania. Zwiedzający mogą też cofnąć się do wydarzeń minionego wieku, oglądając m.in. wagon towarowy, zbudowany na wzór tych, którymi przewożeni byli Kresowianie. Wystawa czynna będzie do 31 grudnia br.; jej kuratorem jest Bożena Kubit. Wśród wydarzeń towarzyszących wystawie w gliwickim muzeum znalazły się m.in. promocja książki Gliwiccy Kresowianie autorstwa Bożeny Kubit oraz zorganizowana wspólnie z katowickim Oddziałem Instytutu Pamięci Narodowej 28października br. konferencja naukowa Kresowianie na Górnym Śląsku. ŁAZIENKI KRÓLEWSKIE W WARSZAWIE POD NOWYM KIEROWNICTWEM Od 16 lipca br. Łazienki Królewskie w Warszawie mają nowego dyrektora. Został nim Tadeusz Zielniewicz, historyk sztuki i konserwator zabytków architektury. W latach pełnił funkcję generalnego konserwatora zabytków w Ministerstwie Kultury, w latach był kierownikiem biura Polskiej Rady Biznesu, doradzał też dyrektorowi Zamku Królewskiego w Warszawie w sprawach pozyskiwania funduszy z Unii Europejskiej. W 2007 r. został prezesem zarządu spółki Wejchert Golf Club. Jest członkiem Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków (ICOMOS). Powołanie Tadeusza Zielniewicza na stanowisko dyrektora warszawskich Łazienek odbyło się wsytuacji, kiedy wymagają one przeprowadzenia wielu prac inwestycyjnych ikonserwatorskich. Przy decyzjach związanych z podejmowaniem tych prac niezwykle ważne jest nie tylko przygotowanie merytoryczne, ale także umiejętności menedżerskie. W audycji w programie 2 Polskiego Radia Tadeusz Zielniewicz zadeklarował, że Łazienki powinny DNI MUZEUM POLSKIEGO W RAPPERSWILU W ramach obchodów w tym roku 140. rocznicy utworzenia Muzeum Polskiego wrapperswilu (zob. Spotkania z Zabytkami, nr 11, 2009, ss ) odbyły się w Warszawie w dniach września br. Dni Muzeum Polskiego w Rapperswilu; ich organizatorem było Towarzystwo Rapperswilskie, a koordynatorem Archiwum Polskiej Akademii Nauk. W czasie tych Dni dwanaście warszawskich instytucji kultury, m.in. Polska Akademia Nauk, Biblioteka Narodowa, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, Muzeum Narodowe, Zamek Królewski, przygotowały wystawy, wykłady, filmy, sesje, koncerty. Biblioteka Publiczna być równie dobrze zarządzane, jak Wilanów czy Zamek Królewski iwyraził nadzieję, że wszystkie te placówki kultury będą wkrótce liderami nie tylko w Warszawie ipolsce, ale wszerszym wymiarze. Obiecał, że uczyni z Łazienek miejsce wyjątkowe, coś na miarę parku królewskiego. Redakcja Spotkań z Zabytkami życzy nowemu Dyrektorowi utrzymania zapału wpodejmowaniu działań isukcesów wich realizacji. m.st. Warszawy zorganizowała wystawę Polska w Rapperswilu Rapperswil wpolsce, Muzeum Historyczne zaprezentowało ze swoich zbiorów woluminy pochodzące z Muzeum wrapperswilu, a Muzeum Narodowe wybrane muzealia i archiwalia ze zbioru rapperswilskiego. Z kolei wzamku Królewskim wwarszawie odbyło się zwiedzanie kaplicy Królewskiej, wktórej przechowywana jest urna z sercem Tadeusza Kościuszki (serce Naczelnika spoczywało od 1895 do 1927r. wrapperswilskim zamku), oraz mieszkanie Stefana Żeromskiego, bibliotekarza w Rapperswilu w latach Wszystkie imprezy cieszyły się dużym zainteresowaniem mieszkańców Warszawy oraz gości spoza stolicy. Spotkania z Zabytkami dla szkół

5 PRZEGLĄDY, POGLĄDY STARY KANAŁ BYDGOSKI Fragment parku nad Starym Kanałem Bydgoskim od ronda Grunwaldzkiego do ul. Wrocławskiej dzisiaj zaniedbany, zanieczyszczony i mało funkcjonalny, ma w przyszłym roku zamienić się w miejsce do wypoczynku, podziwiania ioswajania się z bogatą przyrodą, atakże aktywnego spędzania czasu. Historia Kanału Bydgoskiego sięga XVI w. Wtedy to powstał pomysł spięcia sztucznym przekopem dwóch największych polskich rzek Wisły iodry, ale projekt ten doczekał się realizacji dopiero za czasów panowania króla Prus Fryderyka II Wielkiego w latach Nowe połączenie otworzyło miastu drogę do terytorialnego i ekonomicznego rozwoju. Dodatkowo przyległe do niego tereny stały się ulubionym miejscem bydgoszczan, gdzie mogli bawić się i spędzać czas w wybudowanych tam restauracjach isalach tanecznych. I tak ma być znowu, dzięki pomocy finansowej Unii Europejskiej. Przygotowany projekt został poprzedzony konsultacjami oraz ankietami, które miały określić, czego bydgoszczanie oczekują wtym miejscu. W opracowaniu koncepcji specjalistom pomogli także studenci architektury zpoznania iholandii. Głównym zadaniem projektu jest uatrakcyjnienie kanału, jednak równie ważnym jego celem jest ochrona przyrody. Całe przedsięwzięcie będzie realizowane wramach programu Reuris Revitalisation of Urban River Spaces, czyli Rewitalizacja Miejskich Terenów Nadrzecznych. WIELOKULTUROWOŚĆ PRAWOBRZEŻNEJ WARSZAWY Obecność-spotkanie-dialog pod takim hasłem odbyła się 18 listopada br. konferencja naukowa, poświęcona zagadnieniom wielokulturowości prawobrzeżnej Warszawy. Zorganizowało ją Muzeum Warszawskiej Pragi, nowo powstający oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy wraz z Fundacją Hereditas, przy współpracy miejskiego Biura Funduszy Europejskich oraz Centrum Kultury Praga Południe. W konferencji uczestniczyło interdyscyplinarne grono badaczy, zajmujących się historią, historią sztuki, socjologią, etnografią ipsychologią. Problematyka zróżnicowania narodowościowego iwyznaniowego należy do najważniejszych elementów opisu krajobrazu kulturowego prawobrzeżnych dzielnic Warszawy. Wielokulturowość stanowi bowiem jeden z wyznaczników ich tożsamości. Historia i współczesność tych terenów związana jest z obecnością różnych społeczności, których przedstawiciele współtworzyli zawsze niepowtarzalny klimat Pragi, Grochowa, Gocławia, Saskiej Kępy, Tarchomina, Targówka czy Bródna. Uczestnicy spotkania zaprezentowali wyniki swoich badań, odnoszące się do zamieszkujących te tereny Żydów, Romów, Wietnamczyków, Rosjan, ewangelików czy prawosławnych. Przedstawione na konferencji materiały mają istotne znaczenie dla tworzenia założeń merytorycznych projektowanych ekspozycji wprzyszłej siedzibie Muzeum Warszawskiej Pragi. Projekt został zrealizowany dzięki współfinansowaniu przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego wramach Programu Infrastruktura iśrodowisko. REZYDENCJA DONNERSMARCKÓW Dawna rezydencja Donnersmarcków w Nakle Śląskim doczekała się remontu; wjej murach powstanie Centrum Kultury Śląskiej. Zaprojektowany w bardzo efektownym stylu Tudorów pałac wyglądem kojarzy się z bajkami Walta Disneya. Właściciele budowli Donnersmarckowie przez mieszkańców Nakła nazywani CZĘŚĆ ZABUDOWY GORZOWSKIEGO ZAWIERCIA ZABYTKIEM Część starej zabudowy dzielnicy Zawiercie w Gorzowie kwartał ulic Fabrycznej, Waryńskiego, część Śląskiej itowarowej oraz ul. Jasna została wpisana do rejestru zabytków. Jest to szansa dla tej dzielnicy na rewitalizację, pociągającą jednak za sobą olbrzymie koszty, których nie są wstanie ponieść same wspólnoty mieszkaniowe. Ponadto remont kamienic usytuowanych na chronionym obszarze może odbywać się tylko według wskazań konserwatora zabytków, a to oznacza często duże ograniczenia irównież wyższe koszty. byli polskimi Donnersmarckami, bo utrzymywali dobre stosunki z Wojciechem Korfantym, jednym z przywódców powstań śląskich. Ich bajkowy pałac, z wieżą ozdobioną malowniczymi blankami i sterczynami, po drugiej wojnie światowej, gdy wprowadziła się tu szkoła rolnicza, mocno podupadł. W ostatnich latach na parterze działała galeria śląskiej sztuki naiwnej ze zbiorów Gerarda Trefonia. Obecnym właścicielem pałacu jest starostwo wtarnowskich Górach. Prowadzony remont przywróci układ dawnych pałacowych sal (podzielonych wcześniej na potrzeby szkoły), wymienione zostaną stropy, dach i odnowiona cała stolarka. Pałac zyska też nowoczesne instalacje grzewcze, elektryczne i przeciwpożarowe. W kolejnych latach starostwo chce wpałacu urządzić hotel z restauracją albo centrum rehabilitacji. Rozpoczęto już rozmowy z fundacją Donnersmarcków, która pomaga chorym wymagającym zabiegów rehabilitacyjnych. Decyzja ouznaniu części starej zabudowy Zawiercia za obszar zabytkowy wpisuje się wprzyjęty przez Radę Gorzowa program rewitalizacji terenów poprzemysłowych. Spotkania z Zabytkami dla szkół

6 Pomówmy o zabytkach Maria Lewicka... Słowo zabytek nie ma ścisłego odpowiednika w językach obcych. U nas jest w powszechnym użyciu. Znalazło nawet miejsce w polskim ustawodawstwie. W obowiązującej obecnie ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami czytamy, że jest to nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzeń, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową....

7 . Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ma ogromną wagę dla sprawy zabytków, stanowi bowiem podstawę prawną ich ochrony i konserwacji, nakładając na instytucje państwowe i obywateli obowiązek troski o wspólną własność narodową dobra kultury, które są efektem pracy i myśli minionych i współczesnych pokoleń. Rejestr dóbr kultury podlegających ochronie jest bardzo długi. Obejmuje założenia urbanistyczne miast i osiedli, zespoły architektoniczne i pojedyncze budowle o walorach historycznych i artystycznych, parki, ogrody; dzieła sztuk plastycznych malarstwa, rzeźby, grafiki, dekoracje, wytwory rzemiosł artystycznych. Mieszczą się w nim wszelkie pamiątki historyczne i militarne, pola sławnych bitew, miejsca upamiętnione walkami o niepodległość i sprawiedliwość, obozy zagłady, a także budowle i przedmioty związane z wydarzeniami historycznymi. W rejestrze znajdują się obiekty archeologiczne ślady osadnictwa i działalności człowieka pierwotnego (jaskinie, grodziska, cmentarzyska itp.). Obejmuje również wszelkie materiały biblioteczne, kolekcje, zbiory, pracownie, warsztaty wybitnych twórców, jak również materiały archiwalne rękopiśmienne i drukowane, tak z zakresu literatury, jak i muzyki, akta, korespondencje, fotografie, filmy. Zawiera przedmioty związane z techniką i kulturą materialną, np. stanowiska pracy (kopalnie, warsztaty) oraz charakterystyczne dla dawnych i nowoczesnych form gospodarki maszyny, narzędzia, środki transportu itp. Do dóbr kultury należą również obiekty związane z etnografią zespoły zabudowy, pojedyncze, charakterystyczne budowle, urządzenia, narzędzia, przedmioty użytkowe informujące o gospodarce, twórczości artystycznej, obyczajach i kulturze wsi. Rejestr obejmuje nawet rzadkie okazy przyrody żywej i martwej, o ile nie podlegają ochronie przyrody. Zapytamy teraz, które z wymienionych dóbr kultury można nazwać zabytkami? Łatwiej będzie może zacząć od eliminacji, odpowiadając na pytanie których nie obejmiemy tym mianem? Wśród przykładów podane zostaną te, które powstały współcześnie. Słusznie, bowiem dla zabytku obowiązujący jest pewien dystans czasowy, dzielący go od współczesności. Ten moment przynależności do przeszłości uwzględnia prof. Witold Doroszewski w Słowniku języka polskiego, określając mianem zabytek dzieło sztuki lub Rekonstrukcja osady z epoki kultury łużyckiej w Biskupinie, lata - - p.n.e. Kolegiata romańska w Tumie pod Łęczycą, XII w.. Spotkania z Zabytkami dla szkół

8 Szczerbiec miecz koronacyjny królów polskich, pierwsza połowa XIII w. (w Państwowych Zbiorach Sztuki na Wawelu) Karta recto z inicjałem B[eatus vir...] ( Dawid grający na harfi e ) Psałterza Potockich, połowa XIII w., Francja (w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie) literatury (np. budowla, obraz, rzeźba, grafika, książka), mające wartość muzealną, historyczną, jako dokument przeszłości. Granica czasowa dla zabytków nie została określona. Obecnie wyraźna jest tendencja przybliżania jej. Postęp techniki, szybkie przemiany w naszym wieku nieproporcjonalnie oddalają nam przeszłość. Stawia się często znak równości między pojęciami zabytek sztuki i dzieło sztuki. Oto wypowiedź współczesnego historyka sztuki, który mówiąc o konieczności sprecyzowania poglądów na ten temat dla celów praktycznych tak formułuje określenie: [...] obcując z dziełem sztuki na co dzień, musiała historia sztuki opracować jego praktyczną definicję. Dzisiaj za dzieło sztuki zgodnie uważa się przedmiot materialny będący wytworem rąk ludzkich, tak ukształtowany, iż posiada wartość artystyczną (oddziaływuje estetycznie) (Piotr Skubiszewski, Pojęcia, kierunki i metody historii sztuki, [w:] Wstęp do historii sztuki, Warszawa 1973). Niezbędną cechą dzieł sztuki są więc ich walory artystyczne, ich zdolność oddziaływania, te wartości i cechy, które wywołują nasz podziw, zachwycają, sprawiają, że kontakt z tymi dziełami stanowi przyjemność. Wynika stąd, że ogromny procent dzieł sztuki stanowią zabytki właśnie. O zabytkowych dziełach czy wręcz arcydziełach mówi się czy pisze bardzo dużo. W 2007 r. wydawnictwo Arkady wydało obszerny album o posiadanych w naszych kolekcjach dziełach szczególnych i wyjątkowych (W kręgu arcydzieł. Zbiory sztuki w Polsce, Warszawa 2007). Wiele zabytków powiązanych ze swoją epoką udziela nam o niej historycznych informacji. Można je porównać do zwierciadła, w którym ta epoka znajduje odbicie układy polityczno-społeczne, ideologia, stopień wiedzy, sposób patrzenia i widzenia świata. W zwierciadle tym znajduje też swoje odbicie zarówno indywidualność twórcy, jak i człowieka, na którego zlecenie albo za którego sprawą dzieło powołane zostało do życia. Istnieje bardzo wiele zabytków powstałych w celu przekazania informacji. Należą do nich np. ilustracje książkowe, plakaty, grafika czy malarstwo tego typu, który dziś został zastąpiony przez fotografię prasową. Przykładem może tu być zdobycz wojenna z lat , słynna Rolka sztokholmska fryz malarski przedstawiający wjazd Spotkania z Zabytkami dla szkół

9 Fragment romańskiej kolumny w bazylice Trójcy Świętej w Strzelnie, XIII w.

10 Madonna z Krużlowej, około r., rzeźba w drewnie, polichromowana i złocona (w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie, eksponowana w Pałacu biskupa Erazma Ciołka) Fragment murów obronnych w Paczkowie, XIV w. króla Zygmunta III Wazy do Krakowa która w 1974 r. z inicjatywy ówczesnego premiera Szwecji Olofa Palmego powróciła do Polski. Większość zabytków udziela nam komunikatów pośrednich. Na przykład z malarstwa o treści religijnej poznajemy niejednokrotnie akcesoria życia współczesnego tworzącemu artyście. Fantazja nie zastąpiła mu bowiem realnej wiedzy o znanym świecie, przedstawiał więc otaczające go życie, ludzi, sprzęty, wtapiając w nie religijne przedstawienie. Przypatrzmy się np. twórczości Stanisława Samostrzelnika, wybitnego naszego malarza, działającego na przełomie XV i XVI w., twórcy miniatur we wspaniale iluminowanych modlitewnikach króla Zygmunta Starego i królowej Bony, a uzyskamy zwięzłą informację o epoce, wydarzeniach, życiu dworskim, zwyczajach i strojach. Nie będzie przesadą twierdzenie, że przedstawienia plastyczne mają wartość źródeł pisanych dla historii, a nawet często przewyższają je swoją komunikatywnością. Miejsce tu na przypomnienie malarstwa Jana Matejki. Prawie każdy z nas wymienić potrafi jakieś jego ogromne płótno z muzeów Warszawy czy Krakowa, ukazujące wydarzenie ważne w dziejach narodu. Artysta studiował akcesoria z epoki, dlatego jego dzieła stawały się wiarygodne. Opis literacki daje dopiero podstawę do wytworzenia w naszej wyobraźni tego, co przedstawienie plastyczne daje w formie gotowej. Warto zwrócić też uwagę na jedną Spotkania z Zabytkami dla szkół

11 Niklas Haberschrack (?), Trzy Marie u grobu Chrystusa z Niegowici, około r., tempera na desce (w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie, eksponowana w Pałacu biskupa Erazma Ciołka) Spotkania z Zabytkami dla szkół

12 Renesansowy ratusz w Sandomierzu, połowa XIV w., przebudowany w XVI w. specyficzną i wyróżniającą zabytek sztuk plastycznych uniwersalną cechę jest nią przynależność nie tylko do epoki narodzin, ale również epok następnych, kiedy to w ten czy inny sposób był zauważany, doceniany, stawał się wzorem i stanowił przedmiot doznań estetycznych. Okoliczności powstania lub historia zabytku decydują niejednokrotnie o naszym emocjonalnym do niego stosunku szacunku dla jego wiekowości, wzruszenia wywoływanego przez świadomość jego współuczestnictwa w wypadkach dziejowych. Szczególnie silny ładunek przeżyć emocjonalnych tego typu sprawia, że zabytek urasta czasem do rangi symbolu w dziejach narodu tak jest z Wawelem, tak jest z odbudowanym Zamkiem Królewskim w Warszawie; podobny przykład stanowi Szczerbiec przechowywany na Wawelu miecz koronacyjny królów polskich. Zabytek widomy dowód narodowej kultury, potwierdzający jej cechy indywidualne, stawał się często argumentem historycznym. Zdarzało się, że był podstawą roszczeń terytorialnych. Odwieczna tendencja niszczenia i grabienia zabytków przez najeźdźców (czego tak liczne przykłady mamy w naszej historii) jest jeszcze jednym wymownym dowodem. Nie od dziś wiadomo, że dzieła sztuki mają często ogromną, z niczym nieporównywalną wartość pieniężną. O astronomicznych sumach, jakie osiągają na rynkach światowych, dowiadujemy się z codziennej prasy. Oto zakończenie komunikatu prasowego o stwierdzeniu autentyczności dzieła El Greca Ekstaza św. Franciszka, odkrytego w 1964 r. przez Izabelę Galicką i Hannę Sygietyńską, pracownice Instytutu Sztuki PAN podczas inwentaryzacji zabytków jako ciekawostkę podać warto, iż o wiele gorszy obraz pędzla El Greca sprzedany przed kilku laty na jednej z zachodnich aukcji osiągnął cenę... półtora miliona dolarów. Ale i tej szokującej wówczas kwocie pieniędzy daleko jest do rekordu. Obecnie najdroższym w historii dziełem sztuki sprzedanym na aukcji jest obraz Pabla Picassa z 1932 r. Nagość na płycie rzeźbiarza, za który w maju br. w nowojorskiej siedzibie Christie s anonimowy kupiec zapłacił ,4 miliona dolarów (!). Wartością materialną jest również wartość użytkowa przedmiotów przede wszystkim zabytkowych budowli. Ileż wiekowych, zadbanych, pięknych gmachów służy nam dzisiaj! Wiele nawet ma tę samą funkcję, jak np. Uniwersytet Jagielloński w Krakowie. Niektóre zabytki zmieniły gospodarzy, jak np. toruński ratusz gotycki przekształcony na siedzibę muzeum. Nie jest rzeczą przypadku, że instytucje państwowe o dużych tradycjach chętnie wybierają zabytkowe gmachy na swoje siedziby. Liczne są na to przykłady za granicą i u nas, w kraju. Trwająca obecnie akcja wykorzystywania niezagospodarowanych budowli zabytkowych przeprowadzana jest z obustronnymi korzyściami i daje wspaniałe rezultaty. Zaniedbane, chylące się ku ruinie zamki, pałace, klasztory, zajazdy, wiatraki czy kuźnie, fachowo odbudowywane, przywracane do dawnej świetności, zyskują nowych użytkowników, stając się siedzibami szkół, domów kultury, urzędów, domów wypoczynkowych, hoteli lub restauracji na atrakcyjnych szlakach turystycznych. Skoro mowa o turystyce, nie sposób pominąć roli, jaką odgrywają zabytki w jej Spotkania z Zabytkami dla szkół

13 Arras z kolekcji króla Zygmunta Augusta, z serii portier monogramowych satyry podtrzymujące inicjał SA (Sigismundus Augustus), według kartonu z około r. (w Państwowych Zbiorach Sztuki na Wawelu) Spotkania z Zabytkami dla szkół

14 Fragment Rolki sztokholmskiej ( Rolki Wazowskiej, Rolki szwedzkiej ) kareta panny młodej, arcyksiężniczki Konstancji Austriackiej, po r., miniaturowe malowidło gwaszem na papierze (w zbiorach Zamku Królewskiego w Warszawie) Drewniany kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Dąbczu, r. Pałac w Wilanowie rezydencjonalne dzieło sztuki barokowej, po rozbudowie z końca XVII w., ostatecznie ukształtowane w latach trzydziestych XVIII w. rozwoju. Turystyka stała się źródłem wzbogacenia wielu krajów. Wystarczy wspomnieć Hiszpanię, nie mówiąc o Włoszech dla tych państw turystyka stanowi jedno z podstawowych źródeł dochodu narodowego. To zabytki właśnie stają się głównym magnesem przyciągającym turystów. Wystarczy przejrzeć plakaty biur turystycznych, aby przekonać się, czym są zabytki dla reklamy turystycznej. O pięknie, indywidualnym obliczu kraju stanowią nie tylko jego warunki krajobrazowe, ale również wtopione w naturalny pejzaż budowle. Klimat miasta nierozerwalnie związany jest z jego pomnikami kultury. Mówimy Warszawa myślimy kolumna Zygmunta, mówimy Paryż widzimy wieżę Eiffla, mówimy Moskwa widzimy Kreml. Wspomnienie każdego niemal miasta kojarzy się nam z jego czołowymi zabytkami. Istnieje wiele zabytków czy też zespołów zabytkowych, które zyskały sobie szczególną sławę i przyciągają rzesze turystów, zwiedzających. Znane są także sławne dzieła w obrębie kraju z tytułu związanej z nimi historii i specyficznych uczuć narodowych. Do takich należy niezawodnie Stary Rynek z Kościołem Mariackim w Krakowie, Panorama Racławicka we Wrocławiu i wiele innych. Są również dzieła, które zdobyły sławę w zasięgu światowym, stając się niejako własnością ogółu ludzkości np. portret Mony Lizy (zwanej Giocondą), pędzla Leonarda da Spotkania z Zabytkami dla szkół

15 Vinci, przechowywany w paryskim Luwrze. Mona Liza odbywa podróże, udostępniana jest zwiedzającym w wielu krajach świata. Podróżuje pod eskortą, ubezpieczana jest na ogromne sumy, witana i żegnana z wielkimi honorami. Podobnie jest z portretem Damy z gronostajem, własnością Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie, jedynego w Polsce dzieła Leonarda, która wizytowała ostatnio Zamek Królewski w Warszawie. Zabytkowe dzieła sztuki wyodrębniliśmy przede wszystkim ze względu na ich wartości artystyczne. Mówimy, że oddziaływają estetycznie. Jak? Odpowiedź jest trudna do sprecyzowania, obejmuje bowiem bardzo zindywidualizowane i spontaniczne na ogół odczucia emocjonalne, zależne od tego, kto i w jakich okolicznościach patrzy. Właściwy odbiór przeżycie związane z oglądanym dziełem sztuki angażuje naszą wrażliwość. Można mówić o wrażliwości wrodzonej, można mówić o wrażliwości ukultywowanej częste kontakty ze sztuką bardzo ją wzmagają. Wrażliwość ma nie tylko inny stopień nasilenia u poszczególnych osób, ale dotyczy różnych elementów dzieła. W malarstwie np. ktoś jest wyczulony na kolor, ktoś inny na grę linii, ktoś następny angażuje się w temat, kogoś jeszcze fascynuje gra świateł i cieni czy doskonałość rysunku oddającego prawdę, kogoś innego genialna deformacja. Blisko stąd do indywidualnych gustów i upodobań. Słowem jest oczywiste, że nie wszystkim podoba się jednakowo i to samo. Niezależnie od tego doceniono współcześnie wartość odczuć estetycznych, jako ogromnie ważnych w domenie ludzkich przeżyć, pomocnych w kształtowaniu osobowości i charakteru. Zabytki mają swoje własne życie. Niezwykle to ciekawy i pasjonujący rozdział wiedzy o zabytkach, ubarwiający je nieraz w naszych oczach narodziny, przyjęcie przez współczesnych i następne pokolenia, okresy powodzenia, zapomnienia, a czasem i bogate przygody o zabarwieniu kryminalnym. Wiele posiadamy zabytków o niezwykle burzliwych dziejach wymieńmy choćby Arrasy Wawelskie czy Hansa Memlinga Sąd Ostateczny, przechowywany w Muzeum Narodowym w Gdańsku. Wojny, zmiany granic, grabieże i kradzieże sprawiły, że duża część naszych zabytków znalazła się poza granicami państwa, w Europie (w Rosji, na Białorusi, Ukrainie, w Szwecji, Niemczech) i poza nią (Stany Zjednoczone). Rewindykacja prawne żądanie zwrotu własności należy do spraw pozostających w gestii państwa. Nie ma niestety w tej dziedzinie zbyt wielu sukcesów. Jan Matejko, Hołd pruski, r. (w Państwowych Zbiorach Sztuki na Wawelu) Spotkania z Zabytkami dla szkół

16 obowiązkiem jest dbałość o zabytek na określonym terenie w związku z tym powstaje dużo problemów spornych. Jest jeszcze problem rekonstrukcji. Podstawowym warunkiem decyzji o jej podjęciu jest posiadanie wystarczających materiałów naukowych dla przywrócenia obiektowi pierwotnego wyglądu. Sukces odbudowy leży nie Świątynia Diany w parku pałacowym Arkadia w Nieborowie, XVIII w. Fragment elewacji dworku Fryderyka Chopina w Żelazowej Woli, przełom XVIII i XIX w., przebudowany w r. Wiatrak zabytek drewniany, XIX w. Ochrona i konserwacja zabytków wymagają finansowego udziału państwa. Czas, brak dbałości, a niekiedy ręka ludzka sprawiają, że zabytek niszczeje. Niezbędna staje się ich konserwacja. Do niej powołani są specjaliści konserwatorzy. Kształceni są na wyższych uczelniach, których w Polsce jest kilka. Są to ludzie, których celem jest przywrócenie zabytkom ich pierwotnego wyglądu, odnowienie i zabezpieczenie przed dalszym niszczeniem. W czasie zabiegów konserwatorskich odkrywa się niekiedy przemalowane fragmenty pierwotne, spod późniejszych przemalowań. Zdarza się konserwatorom odnaleźć podpis twórcy, jak to np. stało się przy konserwacji wymienionego już obrazu Ekstaza św. Franciszka. Służba konserwatorska angażuje specjalistów, których Spotkania z Zabytkami dla szkół

17 tylko w rękach naukowców, ale także inżynierów, rzemieślników, no i oczywiście artystów. Zamek Królewski w Warszawie to doskonały przykład udanej rekonstrukcji. Przywróciła ona stolicy tak ważny dla niej obiekt. Wraz z odbudowanym Placem Zamkowym i zespołem Starego Miasta może być dumą tych, którzy wzięli udział w tym przedsięwzięciu. Państwo musi mieć wiedzę i świadomość posiadanych zabytków. Konieczna staje się ich inwentaryzacja. Efektem pracy historyków sztuki jest od 1951 r. wydawnictwo Katalog zabytków sztuki w Polsce. Wydane dotąd tomy stanowią informacje o naszym dziedzictwie narodowym. Prace trwają dalej, bo nie cała jeszcze Polska została nimi objęta. Koncepcja katalogu, szczegółowość i bogactwo ilustracji stanowią unikat w skali Europy. Do zabytków sięgają artyści wszystkich sztuk plastycznych, aby wzbogacić swoje wizje; inspiracji i natchnienia dostarczają wszystkim twórcom sztuki literatom, poetom, muzykom. Informacji szukają w zabytkach naukowcy, plastycy, ludzie teatru, filmu, kostiumolodzy, scenografowie, aktorzy... A my? Są wśród nas tacy, którzy świadomie i z przygotowaniem traktują zabytek, doceniając jego wszechstronne wartości. Są też niezaangażowani ignoranci. Jednak chcemy czy nie chcemy, mamy z zabytkami kontakt. Warto przemyśleć swój stosunek do zabytków uświadamiając sobie, że nasze zabiegane dziś jest nierozerwalnie związane z naszym wczoraj. Kontakt z zabytkiem tę prawdę jednoznacznie uświadamia. Maria Lewicka Fragment koła wodnego zabytek techniki, XIX w. (w zbiorach Muzeum Zagłębia Staropolskiego w Sielpi) (zdjęcia: -,,,,, Mirosław Wiśniewski;,,,,, archiwum redakcji;, Małgorzata M. Przybyszewska; Jan Pańczyk) Spotkania z Zabytkami dla szkół

18 Most nad mostami Waldemar J. Affelt... Podróżujący pociągiem na trasie Malbork-Gdańsk podczas przejazdu przez Wisłę ma sposobność obejrzenia przez okno imponującej budowli oddalonej zaledwie kilkadziesiąt metrów. Jej skomplikowane dzieje ujawnia silne zróżnicowanie: jedne fi lary murowane z kamienia, a na nich wieże z żółtej cegły, zaś inne fi lary po prostu betonowe, a przęsła na nich też rozmaite aż w pięciu typach. Jest to Most Tczewski. Najstarszy jego fragment wpisany został do rejestru zabytków woj. pomorskiego 21 marca 2000 r., a w 2004 r. American Society of Civil Engineers uznało go za międzynarodowy zabytek inżynierii budowlanej i umieściło pośród światowych arcydzieł techniki, takich jak np. wieża Eiffl a w Paryżu, Statua Wolności w Nowym Jorku czy Kanał Sueski w Egipcie.... Most Tczewski na litografi i z r., wydanej przez Verlag v. Ernst & Korn in Berlin (ze zbiorów Biblioteki Gdańskiej PAN)

19 W dziejach europejskiego budownictwa mostowego sześć przęseł o rozpiętości po 130,88 m uczyniło Most Tczewski największym kratowym mostem belkowym z żelaza na kontynencie, a jego rozwiązanie konstrukcyjne szybko znalazło liczne naśladowania w Anglii, Austrii, Niemczech, Rosji i USA. Egzaltowane wrażenia, jakie niegdyś powodowała ta budowla, opisała dwudziestokilkuletnia Jadwiga Łuszczewska Deotyma w Tygodniku Ilustrowanym (nr 109) z 1861 r. Ale już w 1859 r. prenumeratorzy Księgi Świata w części II przeczytali obszerny opis Mostu Tczewskiego, w następnym roku Przegląd Polytechniczny poświęcił mu wzmiankę. Wówczas Warszawa ekscytowała się rozpoczynaną właśnie budową mostu Kierbedzia, powtarzającego wzór tczewski. Wtedy nowinki techniczne jako sceneria były en vogue, więc Aleksander Gierymski umieścił widok na most warszawski w obrazie Piaskarze z około 1880 r. Pewną reminiscencją kraty mostowej i cienia, jaki rzuca, jest jego obraz W altanie z 1882 r. W pow. tczewskim znajdują się trzy przeprawy przez Wisłę. Najstarsza z nich, otwarta w 1857 r., była pierwotnie mostem drogowo-kolejowym o przęsłach żelaznych w postaci trzech par belek zespolonych, złożonych z ażurowych kratownic z ukośnych, gęsto rozstawionych płaskowników i długości całkowitej z przyczółkami wynoszącej 837,30 m. Wkrótce konstrukcja ta okazała się niewystarczająca dla potrzeb nieustannie rozwijanego kolejnictwa i w odległości kilkudziesięciu metrów wzniesiono nowy most kolejowy, otwarty w 1891 r. W 1908 r. poziom wysokiej wody powodziowej niebezpiecznie zbliżył się do mostów tczewskich i zdecydowano o powiększeniu pojemności terenów zalewowych. Zbudowano nowy wał przeciwpowodziowy na prawym brzegu, a oba mosty wydłużono, dodając trzy stalowe przęsła kratowe nitowane w postaci belek wolno podpartych, wobec czego w 1911 r. długość tych budowli przekroczyła 1030 m. Druga Rzeczpospolita przejęła oba mosty, ale w ramach akcji odprusaczania w latach dwudziestych zdemontowano patetyczne płaskorzeźby z bram portalowych obiekty stricte artystyczne, a dziś zaginione. Jedynym obecnie świadectwem pierwotnej koncepcji architektonicznej Fridricha A. Stülera ( ), następcy Karla Fridricha Schinkla ( ) na stanowisku architekta królewskiego Prus, są dwie pary wież murowanych, górujące nad żuławską równiną. Po wysadzeniu mostów przez polskich saperów rankiem 1 września 1939 r. okupant w odległej od Tczewa o kilka kilometrów na południe Knybawie szybko wzniósł z elementów przygotowanych jeszcze przed wybuchem wojny 9-przęsłowy most drogowy o stalowych belkach blachownicowych i całkowitej długości 982,5 m. W 1945 r. uciekające wojsko niemieckie wysadziło dopiero co odbudowany most kolejowy i ten nowy drogowy. Po drugiej wojnie światowej przywrócono użytkowanie wszystkich trzech mostów poprzez kolejne remonty i przebudowy, Wrangel Brunnen wg projektu Hugo Hagena z r., fontanna Czterech rzek detal z postacią alegoryczną Wisły trzymającej model portalu i przęsła Mostu Tczewskiego Spotkania z Zabytkami dla szkół

20 Most Tczewski na rycinie w Księdze Świata,, cz. II, s. co ostatecznie zakończono w latach siedemdziesiątych. Jednakowoż walory zabytkoznawcze tych budowli o niemieckiej proweniencji umknęły uwagi władz i ludności, w znacznej mierze napływowej. W latach dziewięćdziesiątych XX w. pracownicy Wydziału Budownictwa Lądowego Politechniki Gdańskiej we współpracy z prof. Wielandem Rammem z politechniki w Kaiserslautern w Niemczech przystąpili do badań technicznych i historycznych Mostu Tczewskiego, którego właścicielem jest skarb państwa, a zarządcą Starostwo Powiatowe. W 1998 r. ograniczono użytkowanie mostu, a następnie całkowicie zamknięto go dla ruchu kołowego; zaistniała groźba powtórzenia kazusu wyszogrodzkiego, gdzie w 1999 r. rozebrano najdłuższą w Europie drewnianą budowlę mostową. Kluczowym przedsięwzięciem promującym wartości kulturowe Mostu Tczewskiego była międzynarodowa konferencja Preservation of Engineering Heritage Gdańsk Outlook 2000, zorganizowana na Politechnice Gdańskiej we wrześniu 1999 r. Jej trwałym efektem, oprócz publikacji, są: zestaw 50 plansz ilustrujących dzieje tej budowli, przygotowanych jako dar Technische Universität Kaiserslautern dla Politechniki Gdańskiej, oraz makieta nieistniejącej bramy portalowej wykonana w skali 1:10 przez uczniów Technikum Kolejowego w Tczewie, obecnie eksponowana w tamtejszym Centrum Wystawienniczo-Regionalnym Dolnej Wisły. Latem 2000 r. plansze i makieta były wystawione w Muzeum Techniki w Warszawie był to element lobbingu na rzecz pozyskania środków budżetowych na niezbędny remont mostu. Przy poparciu marszałka sejmu Macieja Płażyńskiego uzyskano dotację na pilne roboty i w 2002 r. przywrócono użytkowanie mostu przez pojazdy o masie do 3,5 t i skrajni wysokości do 2,5 m. W następnych latach uporządkowano bulwar nadwiślański, a w okolicy mostu urządzono skwer. 12 października 2007 r., w 150. rocznicę otwarcia mostu odbyło się międzynarodowe seminarium, a jego dorobek pt. Zabytkowy Most Tczewski. Konteksty opublikowało wydawnictwo Bernardinum. Odsłonięto okolicznościową inskrypcję na głazie narzutowym, a nieopodal na stanowisku widokowym umocowano planszę z panoramą mostu i zwięzłymi opisami jego różnorodnych przęseł. Przez kilkanaście lat konsekwentnej promocji przywrócono temu zabytkowi mostownictwa należne mu miejsce w świadomości społecznej. Dzisiaj wizerunek mostu na materiałach promocyjnych pow. tczewskiego i miasta Tczewa jest już zwyczajem. Wykładnią postępu i nowoczesności w połowie XIX w. była kolej i jej mosty, w czym przodowało Zjednoczone Królestwo. Budowa przepraw przez Wisłę i Nogat stanowiła część bardzo kosztownej inwestycji państwa pruskiego, budującego kolej wschodnią Ostbahn na trasie Berlin Królewiec. Wiązał się z tym trwający dziesiątki lat program robót hydrotechnicznych regulujących Dolną Wisłę od Gniewa aż do zbudowania jej sztucznego ujścia, tzw. przekopu Wisły w 1895 r. oraz pełnej kanalizacji Nogatu z pięcioma stopniami wodnymi, co ukończono dopiero podczas pierwszej wojny światowej. Most Tczewski był dumą królestwa Prus, nie dziwi zatem, iż już w 1855 r. opublikowano obszerny jego opis (Die im Bau begriffenen Brücken über die Weichsel bei Dirschau und über die Nogat bei Marienburg, Zeitschrift für Bauwesen, Berlin 1855, ss ), czyli na dwa lata przed ukończeniem budowy. Uczynił to Carl Lentze ( ), kierownik projektu, jak powiedzielibyśmy dzisiaj, przybyły z Berlina do Tczewa w 1845 r. Wykorzystał on w swojej koncepcji konstrukcyjnej wzorzec drewnianej kratownicy o środniku z ukośnie krzyżujących się desek, na którą amerykański inżynier i architekt Ithiel Town ( ) uzyskał patent w 1820 r. W Tczewie deski zastąpiono płaskownikami żelaznymi, podobnie jak to Spotkania z Zabytkami dla szkół