těšínské divadlo scena polska

Transkrypt

1 t těšínské divadlo scena polska

2 Dyrektor TD Karol Suszka Dyrektor d.s. ekonomicznych Iris Heclová Kierownik artystyczny SP Bogdan Kokotek Kierownik literacki SP Joanna Wania W stronę Czarnolasu Na podstawie życia i twórczości Jana Kochanowskiego napisała Renata Putzlacher Reżyseria i scenografia Bogdan Kokotek Muzyka Zbigniew Siwek Kostiumy Anna Olechowska Choreografia Małgorzata Jóźwiak Spektakl zrealizowano przy wsparciu finansowym Ministerstwa Kultury RC 56. sezon Sceny Polskiej TD Prapremiera 26 maja 2007 r. Osoby: Jan Kochanowski Klaudiusz Szymiczek Łukasz Górnicki, Aleksander Dariusz Waraksa Stanisław Fogelweder, Poseł Mariusz Osmelak Depositor, mistrz ceremonii; Zygmunt August Janusz Kaczmarski Patrycy Nidecki, żak; Arlekin Jakub Tomoszek Lidia z Padwy, Colombina Anna Konieczna Żacy, Dworzanie Wojciech Kadłubiec* Andrzej Szymanik* Karczmarki, Damy dworu Katarzyna Wojczyk Agata Hladík* Roksana Jevsejčik* Małgorzata Michejda* Michaela Miech* Zuzanna Rusnok* Natalia Urbuś* Joanna Żagan* Mikołaj Rej, Dworzanin, Antenor Paweł Niedoba Jan Tarnowski, hetman wielki koronny; Priam, Stańczyk Ryszard Pochroń Kobieta I, Stara Pani Halina Pasekova Kobieta II; Anna, siostra Jana Anna Paprzyca Biskup Myszkowski, Chorus Ryszard Malinowski Jan Zamoyski, Ulisses Bartosz Dziedzic Hanna, dwórka; Helena Lidia Chrzanówna Dorota Podlodowska Izabela Kapias (gośc.) Orszulka, Ewa, Poliksena córki Kochanowskiego Łucja Pochroń ** Natalia Bajger ** Aleksandra Wania ** Inspicjent, sufler: Iwona Bajger * studenci Polskiego Gimnazjum w Czeskim Cieszynie ** uczennice Polskiej Szkoły Podstawowej w Czeskim Cieszynie

3 & Jan z Czarnolasu & Ja inaczej nie piszę, jeno jako żyję, zaświadcza Jan Kochanowski we fraszce pt. O swych rymiech. Ten zagadkowy pisarz z rozmysłem nie pozostawił po sobie żadnej innej biografii, prócz swej twórczości. We Fraszkach (II 29) ostrzega nas nawet przed próbami poszukiwania w tych utworach umysłu zakrytego ich autora, gdyż interpretator idąc tropem może po prostu zabłądzić: Bo się w dziwny labirynt i w błąd wda takowy, Skąd żadna Aryjadna, żadne kłębki tylne Wywieść go móc nie będą, tak tam ścieżki mylne. Współcześni poety także nie spisali jego życia, nie wiadomo dlaczego, bo bardzo go cenili, nagradzali, nazywali kochaniem wieku. Przed Janem Kochanowskim różni autorzy próbowali rymować po polsku. Jego znakomitymi poprzednikami byli m. in. Biernat z Lublina i Mikołaj Rej; zresztą w XVI wieku wierszowano powszechnie. Przekładano na mowę wiązaną fragmenty Biblii, opisy bitew, sejmów, pogrzebów, porady rolnicze i obrazki z zajść ro dzi n nych. Dwaj bracia Kochanowskiego, Mikołaj i Andrzej, także parali się literaturą. Andrzej przetłumaczył Eneidę Wergiliusza, a Mikołaj zostawił po sobie Rotuły i przekład Moraliów Plutarcha. Syn Mikołaja, Piotr, zasłynął później jako znakomity tłumacz Orlanda szalonego Ariosta i Jerozolimy wyzwolonej Tassa. Natomiast o Janie Kochanowskim można powiedzieć tylko to, co powtarzano przez wieki geniusz poetycki tej miary pojawił się w literaturze polskiej po raz pierwszy i pozo stał jedyny aż do czasu Romantyzmu, który eksplodował niezwykłymi talentami. Poznał się na nim od razu Mikołaj Rej, który uznał poetycką wyższość nad sobą Kochanowskiego nie tylko w swoim Źwierzyńcu, ale także chwaląc go jak mówi legenda słowami: Temu w nauce dank przed sobą dawam I pieśń Bogini Słowieńskiej oddawam. Jan Kochanowski, herbu Korwin, urodził się prawdopodobnie w 1530 roku w Sycynie koło Radomia. Nie znamy dokładnej daty jego urodzin, nieznane są też fakty z lat jego młodości. Był synem Piotra Ko cha nowskiego, prawnika i sędziego sandomierskiego i Anny Białaczowskiej. Jego ojciec, średniozamo żny szlachcic, miał na utrzymaniu liczną rodzinę Jan posiadał jedenaścioro rodzeństwa. Dla młodego szlachcica z wielodzietnej rodziny droga do kariery wiodła przez naukę i dwory ma gnackie. Tak więc w 1544 roku młody Kochanowski został przyjęty w poczet żaków na wydziale sztuk wyzwolonych Akademii Krakowskiej. Nie wiemy, jak długo tutaj studiował, ostatecznie nie uzyskał też żadnego stopnia akademickiego, ale znalazł się w jednym z ważniejszych europejskich ośrodków renesansowego humanizmu. Studia krakowskie kontynuował w Królewcu i Padwie. Na przełomie 1551 i 1552 roku Jan Kochanowski przybył do Królewca, stolicy Prus Książęcych i centrum prądów reformacyjnych. Zwią zany był z dworem Albrechta Hohenzollerna, księcia pruskiego, twórcy Akademii Króle wie ckiej, wiel kiego i możnego protektora polskiej reformacji. Do Padwy wyruszył Kochanowski z Tarnowa przez Kraków, Cieszyn, Ołomuniec do Wiednia, a potem za szeroki Dunaj i Alpy krzywe i powracać miał tu trzykrotnie: w latach , i Studiował na Wydziale Artium pod kierunkiem wybitnych humanistów (Francesco Robortello) i nawiązywał przyjaźnie z przebywającymi tam Polakami: Łukaszem Górnickim (jeden z najwybitniejszych prozaików polskiego Renesansu, przyszły twórca Dworzanina polskiego, sekretarz i bibliotekarz Zygmunta Augusta), Andrzejem Trzecieskim (poeta, tłumacz, przyszły dworzanin Zygmunta Augusta i sekretarz Henryka Walezego), Stanisławem Fogel we derem (przyszły dyplomata i wybitny humanista) i Andrzejem Patrycym Nideckim (filolog klasyczny, poeta łaciński, wydawca i komentator Cycerona na skalę europejską; w 1573 roku przyjmie święcenia kapłańskie). Jan spotykał się z nimi również po powrocie do Polski, na dworze królewskim, a do ich grona dołączy później jeszcze jeden padewczyk, Jan Zamoyski (przyszły kanclerz i hetman wielki koronny, mecenas humanistów, założyciel Zamościa i fundator Akademii Zamojskiej). W Padwie Jan chłonął idee renesansowe, których kolebką i najważniejszym ośrodkiem były właśnie Włochy. Jego studia padewskie, choć nie uwieńczone żadnym stopniem akademickim, przyniosły mu rozległą erudycję w zakresie znajomości języków klasycznych, poetyki, retoryki i filozofii, Podróże i kontakty z uczonymi i humanistami dały Kochanowskiemu wiedzę filologiczną, humanistyczną, a także ogładę i wprawę literacką. Tu przyszły autor Odprawy posłów greckich zobaczył grobowiec Antenora, uchodźcy ze zburzonej Troi i legendarnego żałożyciela Padwy. Niemniej ważne było dla niego zetknięcie się ze współczesną sceną padewską i właściwą tamtej szemu życiu teatralnemu atmosferą. Poezje zaczął pisać w Padwie, używając wytwornej łaciny; powstały wówczas ody, pieśni, elegie i epigramaty. W jednej ze swych elegii łacińskich (wracał do nich później w Czarnolesie) przyznaje: Jeślim poetą, dziełem to nie Muz jest wcale; Nie chodziłem do groty w aonijskiej skale, Jeno miłość uczyła mnie wiersz składać słodki, Naśladując starego Kallimacha zwrotki. Polski erotyk Kochanowskiego to próba przeszczepienia tradycji włoskiego petrarkizmu na grunt polski. Profesor Tadeusz Ulewicz analizując łacińskie elegie miłosne młodego poety wysunął hipotezę, że opiewaną w padewskich elegiach Kochanowskiego Lidią była prawdopodobnie słynna aktorka komedii dell arte, Vincenza Armani. W wielu utworach znajdujemy aluzje do jej umieję tno ści przebierania się (nawet w męskie szaty), malowania twarzy kramną barwą oraz do wzbu dzania powszechnego podziwu (z tych powodów prawdopodobnie otruł ją w 1569 roku zazdrosny kochanek). Gdy dodamy jeszcze to, że granica między aktorką a kurtyzaną była w Renesansie bardzo nieraz zatarta, zrozumiemy ból i ostateczne rozczarowanie zakochanego poety: Taki byłem, gdy chłodem serca mnie darzyła Lidia, co w moich pieśniach tak sławiona była. Gdy malarz chciał malować mą twarz, drżałem z lęku, Ażeby nie przedstawił razem mego jęku. Drugi pobyt włoski przerwała w początkach roku 1557 wiadomość o śmierci matki. Natomiast swój ostatni pobyt w Padwie Jan Kochanowski zakończył podróżą przez Francję i Niemcy. W Paryżu nawiązał stosunki z dworem młodego Jana Baptysty Tęczyńskiego i prawdopodobnie spotkał się z Pierrem Ronsardem, najwybitniejszym poetą Renesansu francuskiego, propagatorem twórczości w języku rodzimym, który uważany był w XVI wieku za największego liryka Europy. Ronsard prze wodził Plejadzie, grupie poetów głoszących wyższość piśmien nictwa narodowego nad łacińskim. W tamtym okresie powstał także polski Kochanowskiego Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary, nadesłany do Polski z Paryża. Ten niezwykle popularny hymn znalazł się w śpie wni kach zarówno katolickich, jak i protestanckich. W roku 1559 po wieloletnich studiach i wędrówkach poeta na dobre wraca do kraju, gdzie w odpisach krążą już jego pierwsze utwory łacińskie i polskie. W tym samym roku przed sądem grodzkim w Radomiu przeprowadzono podział majątku Kochanowskich. Janowi dostał się Czarno las, Ruda, młyn i stawy rybne. Poeta spoglądał wówczas w stronę Czarnolasu, ale jeszcze nie był gotów. W życiu Jana to początek piętnastoletniego okresu dworskiego typowa droga powracających do kraju uczonych padewczyków. Pełnili oni na dworach funkcje sekretarzy i blibliotekarzy, o ile nie nęcił ich uniwersytet lub stan duchowny. O tym dylemacie wspomina poeta we fraszce Do Piotra Kłoczowskiego: Nie chcę cię, Pietrze, do Włoch drugi raz prowadzić. Trafisz sam; a mnie też czas o sobie poradzić, Jesli mi w rewerendzie czy lepiej w sajanie, Jesli mieszkać przy dworze czy na swoim łanie? A więc księża rewerenda czy sajan krótka szata noszona przez wojskowych i dworzan? W Krako wie i na dworach magnackich kwitła wówczas kultura Renesansu, natomiast praca nad języ ka mi narodowymi postępowała w renesansowej Europie powoli i opornie. W Polsce od epoki Mieszka I do pierwszych słów zapisanych gwarą lechicką w Księdze Henry kowskiej: Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj minęło 300 lat. Sejmy obradowały po łacinie aż do czasów Zygmunta Starego; nie po polsku drukowano też ustawy. W roku 1534 Luter przetłu ma czył Biblię na niemiecki, a w 1542 roku Sperone Speroni pisze w Italii dzieło o równouprawnieniu wszystkich języków, Dialoghi del lingue. Kochanowski musiał się zetknąć z tą książką podczas studiów w Padwie. Choć nie zaprze stał pisania łacińskich tekstów, ogromna większość jego utworów powstała w języku polskim. Był to krok, który spowodował jakościową przemianę języka polskiego w ciągu zaledwie 30 lat. Polszczyzna Kochanowskiego i po nim jest inną polszczyzną niż wcześniejsza. Tak gwałtownej rewolucji językowej nie było w polskiej historii. Kto mi dał skrzydła, kto mię odział pióry I tak wysoko postawił, że z góry Wszystek świat widzę, a sam, jako trzeba Tykam się nieba. (Pieśń X) Kochanowski był świadom swojej roli w literaturze. Najdobitniej wyraził to w poemacie Muza, zawierającym

4 wiarę w nieśmiertelność własnej poezji, poczucie niepowtarzal nej misji, świadomość wielkości, która zobowiązuje wobec świata, ale też przynosi samotność na szczytach: Ja jeden niech wam służę, a za cześć poczytam Sobie, że się dróg innych niż pospólstwo chwytam. Wy mię z ziemie wzwodzicie, wy mię wyłączacie Z liczby nieznacznej i nad obłoki wsadzacie. W poemacie złożony został hołd biskupowi Piotrowi Myszkowskiemu, który hojnie wspierał poetę, umożliwiając mu swobodną pracę. Tym samym wyrażone zostało uznanie dla instytucji, jaką był mecenat możnych, przyczyniających się do rozwoju kultury. Instytucja ta rozkwitła właśnie w Renesansie i kontynuowana była w następnych wiekach. Tak oto Kochanowski znalazł się w kręgu mecenatu magnackiego był dwo rza ninem wojewody lubelskiego i wielkiego marszałka koron nego Jana Firleja, przywódcy kalwinów małopolskich, potem przebywał na dworze Mikołaja Czar nego Radziwiłła, protektora kalwinizmu na Litwie, bawi też na dworach Tarnowskich, Tęczyń skich i biskupa krakowskiego Filipa Padniewskiego. W końcu dzięki poparciu renesansowego humanisty, biskupa i polityka, kanclerza Piotra Myszkowskiego (z tym starszym o 20 lat padewczykiem łączyła Jana serdeczna przyjaźń, wspólnota myśli i ideałów literackich) mianowano go sekretarzem królewskim Zygmunta II Augusta. W tym okresie (lata sześćdziesiąte) wokół osoby króla, szczególnie w jego kancelarii, w osobach sekretarzy, dworzan, przewijali się najwybitniejsi twórcy z Kochanowskim i Górnickim na czele. Godność sekretarza była godnością tytularną; król miał wielu sekretarzy, którzy się zbytnio nie przepracowywali. W podobny zresztą sposób poeta został pro bo szczem poznańskim i zwoleńskim. Obo wią zki duszparsterskie pełnili opłacani przez niego kapłani, a on sam czerpał zyski pobierając dziesięciny z gruntów miejskich i wsi szlacheckich. Naduży cia tego rodzaju były w Renesansie na porządku dziennym, na przykład podziwiany przez Kochanowskiego Pierre Ronsard piastował jako osoba świecka godność kanonika i opata. I w tym wypadku pomógł Janowi (który stał się świeckim probo szczem) biskup Myszko w ski, któremu poeta wypłacił się wieloma dziękczynnymi apostrofami jak m. in. ta, Do Piotra Myszkowskiego: Nie w puste karty wpiszę imię twe jedynie. Wyryta jest w mym sercu i nigdy nie zginie Dobrodziejstw twoich pamięć, czas jej nie zagładzi, Czy żyć będę, czy śmierć mnie do zmarłych wprowadzi. Jan służył przy dworze Zygmunta II Augusta do 1574 roku. Towarzyszył królowi podczas burzliwych sejmów, zajmował się działaniami politycznymi, czego ślady widać w jego utworach. Opisywał ważne dla Ojczyzny wydarzenia, w tym drugi hołd pruski księcia Albrechta Hohen zo llerna u stóp Zygmunta II Augusta, unię Korony i Litwy w 1569 roku. Jego stosunek do króla był niejednoznaczny: w pismach są ślady zarówno aprobaty, jak i rozczarowania być może nie do statecznym rozwojem kariery dworskiej. Towarzyszył jednak królowi jako przypasany do miecza rycerz podczas manewrów wojskowych na Litwie skierowanych przeciwko Iwanowi Groźnemu w 1567 roku. Poglądy polityczne Kochanowskiego cechowało to, co w ogóle stanowiło istotę jego wizji świata: umiar, poczucie harmonii i potrzeba ładu. Był umiarkowanie reformatorski i umiarko wanie katolicki. Choć krytyczny wobec szlachty, unikał przesady i zacietrzewienia w dyskusji. Ja miewam czasem wizyję. Ukazują mi się dwie boginie: jedna jest Necessitas, konieczność, w ręce spiżowej niosąca haki i kliny, a druga Po e t i c a, poezja tchnąca niewysłowionym czarem. Te dwie, kiedy mię obstąpią, nie wiem, co z niemi czynić (Z listu do Stanisława Fogelwedera) Poeta zdawał sobie sprawę z niebezpieczeństw grożących literackiej twórczości w zgiełku i gwarze nadwornym. Damy bardzo go lubiły, bo Jan był wytworny, wykształcony, wesoły, nie stroniący od zabawy. Znane są nazwiska paru kochanek poety, w tym Agnieszki Kryski i Katarzyny Wodyń skiej, wpisanych w akrostychy, którymi Jan z Czarnolasu chętnie się bawił. Trzeba pamiętać, że znaczna część twórczości Kochanowskiego ma charakter rozrywko wy, biesiadny oczywiście w dwornym sensie tego wyrażenia. W okresie dworskim rozpoczął, a kontynuował przez całe życie, pisanie fraszek, które są znakomitym, barwnym obrazem obyczajowości epoki, świadectwem życia. Ich celny i lapidarny język jest jedynym obszarem, w którym poeta pozwalał sobie czasem na szlachecką rubaszność. Kochanowski wprowadził też do polskiej kultury model tragedii antycznej jego Odprawa posłów greckich jest też wielką patetyczną przestrogą dla Rzeczpospolitej szlacheckiej. Rzecz dzieje się w Troi, do której przybyli posłowie z greckiej Sparty, którzy żądają wydania Heleny, żony Menela osa, którą uprowadził Parys-Aleksander, gwałcąc tym samym święte prawo gościnności. W razie odmowy grożą wojną. Dwór trojański jest pełen swa

5

6 rów, prywaty i przekupstwa. Dramat ma zakończenie otwarte: zagłada należy do możliwej przyszłości. W tej właśnie otwartości zawarta jest najgroźniejsza przestroga dla polskiego króla i szlachty: jeśli zaraz czegoś nie zrobicie, skończycie jak Trojanie. Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie, A ludzką sprawiedliwość w ręku trzymacie, Wy, mówię, którym ludzi paść poruczono I zwierzchności nad stadem bożym zwierzono: Miejcie to przed oczyma zawżdy swojemi, Zeście miejsce zasiedli boże na ziemi, Z którego macie nie tak swe własne rzeczy, Tako wszytek ludzki mieć rodzaj na pieczy. Sztuka doczekała się inscenizacji za życia poety, była podana na teatrum przed królem Jego Mością. Aktorami byli młodzieńcy z zacnych rodzin, a w chórze wystąpiły panny, również dobrze urodzone. Z wielkim uznaniem mówił o tym dramacie Adam Mickiewicz w wykładach paryskich. Odkąd Piotr Myszkowski objął w 1570 roku biskupstwo płockie i opuścił dwór, Jan rozluźnił związek z dworem królewskim i zaczął przebywać w Czarnolesie. Zawsze wątły król Zygmunt August od 1568 roku chorował już niemal bez przerwy. Zmarł w Knyszynie w 1572 roku. Tak opisano jego odejście: Ostatni z Jagiellonów został pochowany na Wawelu. Jako osoba prywatna, Zygmunt August był martwy. Jako osoba publiczna jechał za własnym pogrzebem w postaci swego sobowtóra. Drzewce królewskiego sztandaru zostało przełamane na dwoje i wraz z króle wskimi klejnotami wrzucone do grobu. Akt ten stał się symbolem przeistoczenia Królestwa Polskiego. Zygmunt August rządził jako monarcha dziedziczny dwoma odrębnymi księstwami. Pozostawiał je zjednoczone w obrębie jednej Rzeczypospolitej elekcyjnej. Po śmierci Zygmunta Augusta Kochanowski był zwolennikiem Henryka Walezego, w którego koronacji uczestniczył w 1573 roku. Po haniebnej ucieczce króla rozczarowany wycofał się z życia dworskiego i osiedlił się na wsi w Czarnolesie: Uprawiam łan ojczysty. Żegnaj, złudny dworze. Już żadna z twych obietnic znęcić mnie nie może. Mimo że karierę dworską uważał za niezbyt udaną, zakończył ją jako człowiek zamożny. Przyczy niła się do tego jego świecka kariera kościelna. Rezygnując z kariery dworskiej około roku 1575 Kochanowski zrzekł się również swych tytularnych probostw i ożenił się z Dorotą Podlodowską, córką stolnika sandomierskiego. Miał wówczas 45 lat, Dorota około 25. Według legendy ofiarował młodej żonie ukończoną właśnie Pieśń świętojańską o Sobótce, gdzie w części XI umieścił adresowaną wprost do ukochanej apostrofę: Nieprzepłacona Doroto, Co między pieniędzmi złoto, Co miesiąc między gwiazdami, Toś ty jest między dziewkami. Rok 1576 rozpoczął ostatni, przeszło ośmioletni okres życia Jana Kochanowskiego. Lata te spędził on przede wszystkim jako stateczny ziemianin w odziedziczonym w Czarnolesie, dużo czasu po świę cając życiu rodzinnemu i pracując nad największym dziełem swego życia: tłumaczeniem Psałterza Dawidowego. Wracał również do dawnego cyklu wierszy o Lidii, czytał je na nowo i poprawiał, choć Padwa była już wówczas dla niego tylko dalekim wspomnieniem. W 1579 roku król Stefan Batory nomi nował poetę na honorowy urząd wojskiego sandomierskiego, co domowi Kochano wskich dało podstawy znacznej zamożności. Okres czarnoleski był pełen harmonii i spokoju. Znalazło to odbicie w twórczości poety, najbogatszej i najdojrzalszej właśnie w tych latach. W Pieśni XXIV (z Ksiąg wtórych) dumnie zapewnia o swej przyszłej sławie: O mnie Moskwa i będą wiedzieć Tatarowie, I różnego mieszkańcy świata Anglikowie; Mnie Niemiec i waleczny Hiszpan, mnie poznają, Którzy głęboki strumień Tybrowy pijają. W pieśni tej słyszy się echa słynnego Exegi monumentum Horacego. I tak jak Horacy powiada: ja z nizin wyrosły pierwszy doprowadziłem nurt eolskiej pieśni do Italów, tak Jan Kochanowski pisze: I wdarłem się na skałę pięknej Kalijopy, Gdzie dotychmiast nie było znaku polskiej stopy. Szczę śli wy rok 1579 jest zarazem czasem głębokiej osobistej tragedii i klęski. Umiera utalentowana córeczka poety Orszulka, Safo słowieńska, jak ją ojciec potem nazwał. Nagle ów rene sansowy czło wiek wierzący w dobroć Boga, harmonię świata, w to, że życie etyczne i pełne umiaru gwarantuje niczym nienaruszone szczęście, staje w obliczu czegoś tak absurdalnego, jak śmierć małego, niewinnego dziecka. Wydaje się, że cały światopogląd poety legł w gruzach, rodzą się dramatyczne pytania o sens wyznawanego dotychczas systemu wartości. Ale po przejściu przez zwątpienie i rozpacz, musi on w końcu zaakceptować to doświadczenie jako również

7 Kwiaty na premiery dostarcza firma Art Work Jaromír a Marcela Pščolkovi Hlavní třída 34 Český Těšín tel.: do każdej polskiej rodziny informacje, publicystyka, ogłoszenia, sport tel , sekretariat@glosludu.cz KLUB POLSKIEJ PRASY I KSIĄŻKI KSIĘGARNIA Danuta Wirth ul. Czapka 7 ~ Czeski Cieszyn Godziny otwarcia: Po-Pt w soboty księgarnia nieczynna tel.: ksiegarnia@polonica.cz Partner těšínského di va dla TŘINECKÉ ŽELEZÁRNY, a.s., PrůmY slová 1000, , Třinec tel.: , fax: ,

8 przynależne do ludzkiej egzystencji. Dramat renesansowego rozumu zostaje przez tenże rozum rozwiązany: śmierć należy do porządku życia, a wyroki boskie, nawet te niezrozumiałe, człowiek winien akceptować: Fraszki to wszytko, cokolwiek myślemy, Fraszki to wszytko, cokolwiek czyniemy; Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy, Próżno tu człowiek ma co mieć na pieczy. Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława, Wszystko to minie jako polna trawa; Naśmiawszy się nam i naszym porządkom, Wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom. (O żywocie ludzkim) W 1580 roku w drukarni Łazarzowej w Krakowie ukazują się słynne Treny, najczęściej tłuma czone dzieło Kochanowskiego. Kunsztowny cykl 19 utworów zróżnicowanych wersyfikacyjnie jest nie tylko poetyckim pomnikiem wystawionym zmarłemu dziecku i świadectwem ojcowskiej rozpaczy. Jest także zapisem egzystencjalnego dramatu poety i sposobu jego przeżywania. Jan Kochanowski zakończył życie nagle, w pełni sił twórczych, w wieku 54 lat. Zmarł na atak serca 22 sierpnia 1584 w Lublinie, gdzie na zjeździe senatorów dochodził u Stefana Batorego sprawie dli wości za śmierć szwagra, Jakuba Podlodowskiego, koniuszego królewskiego, zabitego w drodze do Turcji. Kronikarz Bielski zanotował wówczas: Na tejże konwokacyjej w Lublinie umarł Jan Kochanowski herbu Korwin, poeta taki polski, jaki w Polszcze jeszcze ani był, ani sie takiego drugiego spodziewać możem. W Lublinie odbyły się uroczystości pogrzebowe, w których uczestniczyli liczni dostojni cy świeccy i duchowni, w tym również król Stefan Batory. Poeta pochowany został w kaplicy kościoła w Zwoleniu, obok rodziców, gdzie do dziś znajduje się nagrobek z jego podobizną. Miał sześć córek, z których trzy zmarły w dzieciństwie. Już po śmierci poety jego żona Dorota urodziła syna. W Zwoleniu na nagrobku Jana z Czarnolasu około roku 1610 wyryto łacińską inskrypcję, która we współczesnym przekładzie głosi: Jan Kochanowski, wojski sandomierski tu spoczywa. Niechaj ten nagrobek będzie znakiem widocznym, by światły przechodzień nie przeszedł bez uczczenia prochów tak wielkiego męża, którego pamięć u ludzi wykształconych trwać będzie wiecznie. W najwnikliwszej charakterystyce Kochanowskiego, w Kamiennych rękawiczkach Wacława Borowego czytamy: Był on sam świadom tego, że jest ze dwojej złożony natury, w jednym ze swoich wczesnych utworów mówił o tym, że w człowieku są mocarki dziwne, nie tylko sobie różne, ale i przeciwne, a w elegii do Firleja wywodził, że dwukształtne potwory mitologiczne, takie jak Sfinks, Scylla lub Centaury, są wyobrażeniami dwojakości wewnętrznej człowieka. Staraliśmy się w naszym spektaklu spojrzeć również w ten sposób na poetę z Czarnolasu, którego legenda często prezentuje bardzo jednostronnie, jako starszego pana tworzącego pod czarnoleską lipą. A przecież nie wiemy nawet, jak Kochanowski wyglądał. Jego najbardziej praw do podobną podobizną jest marmurowe popiersie w Zwoleniu z 1610 roku poeta ma wydłużoną twarz, duże oczy, wąskie czoło, sumiasty wąs i ufryzo wa ną brodę. We wstępie do książki Z łacińska śpiewa Słowian Muza (poezje Jana Kochanowskiego w prze kła dzie Leopolda Staffa) zatytułowanym Pamięci Lidii Padewskiej Zygmunt Kubiak snuje zaskakujące przypuszczenie: Myślę, że nasz mistrz ową Lidię z Padwy pamiętał także wtedy, gdy umierał jak i Orszulę. Wczytując się w jego dzieło, niewiele mam wątpliwości co do tego, że były to dwie istoty ludzkie, które w swym życiu najbardziej pokochał. Lektura łacińskich elegii w przekładach Staffa nie tylko pozwoliła nam znaleźć język, jakim powinni mówić bohaterowie scenicznej opowieści o Janie z Czarnolasu. Przypomniała nam również innego poetę, wieszcza, który pomimo upływu lat nadal wracał myślami do swojej Maryli, do miejsc, w których cząstkę swej duszy zostawił. Wers zamieszczony poniżej nie pochodzi ze znanego wiersza Do M*** Adama Mickiewicza. To łacińska elegia XII z księgi trzeciej, adresowana do Lidii, której autorem jest mistrz z Czarnolasu: A teraz, gdy przebiegam zimne Litwy kraje, Myśl o mnie za przykładem, jaki ja ci daję. Bo do ciebie powracać chcę o każdej dobie, Choć znaczna część mej duszy została przy tobie Pochylenie się nad wielką poezją, którą poznawaliśmy w szkole i jakże często nie rozumieliśmy. Dziś, po latach, takie pochylenie często oznacza pokłon. Pokłon w stronę Mickiewicza, Słowackiego, Kochanowskiego. W stronę Czarnolasu. renata putzlacher Bibliografia: Mieczysław Jastrun: Poeta i dworzanin (1954) Janina Porazińska: Kto mi dał skrzydła (książka biograficzna o Janie Kochanowskim, 1967) Jadwiga Rytel: Jan Kochanowski (1974) Janusz Pelc: Jan Kochanowski w tradycjach literatury polskiej (1965) Janusz Pelc: Jan Kochanowski (1987) Tadeusz Ulewicz: Na śladach Lidii padewskiej (1962) Wiktor Weintraub: Rzecz czarnoleska (1977)

9 Prawa autorskie dotyczące wystawienia tego spektaklu reprezentuje agencja DILIA, ul. Krátkého 1, Praha. Kierownik działu organizacji widowni Dagmar Pavlíková Kierownik pracowni artystycznych Jiří Jež Kierownicy pracowni: elektryczno-akustycznej Vladimír Rybář ślusarsko-modelarskiej Soňa Navrátilová krawieckiej Marie Urbaniecová perukarskiej Eva Radová rekwizytorskiej Józef Kurek kierownik techniczny Antonín Benek brygadier sceny Roman Sekula światło Martin Walenta, Kamil Cienciala dźwięk Richard Damek, Josef Mikulášek garderobiana Kamila Kumpanová fryzjerka Jarmila Držíková rekwizyty Silvie Urbaniecová montażyści dekoracji Stanisław Kupczak, Roman Sekula, Josef Rada redakcja projekt okładki zdjęcia opracowanie graficzne i skład druk Joanna Wania Marian Siedlaczek Kateřina Czerná Marian Siedlaczek Proprint, s. r. o. Český Těšín Těšínské divadlo Český Těšín, příspěvková organizace, zřizovatel Moravskoslezský kraj, Ostravská Český Těšín tel.: , fax: info@tdivadlo.cz, cena 15 Kč