Kultura i sztuka renesansu

Transkrypt

1 Kultura i sztuka renesansu renesans 1 nazwy epoki język włoski rinascimento język francuski renaissance język polski odrodzenie ojczyzną renesansu są Włochy i Florencja miasto, w którym rządzili Medyceusze 2 początek odrodzenia wyznacza rok 1401 data konkursu na ozdobienie brązowych drzwi do baptysterium 3 katedry we Florencji w latach zwycięzca tego konkursu, Lorenco Ghiberti, wykonał drugie, środkowe drzwi, które Michał Anioł nazwał drzwiami do raju powrót do źródeł, czyli kultury antyku, której osiągnięcia kontynuowano, ale i przetwarzano, dostosowując do czasów współczesnych szwajcarski uczony Jakub Burckhard (XIX w.) określił renesans mianem stylu będącego powrotem do natury i człowieka artyści rodem z Florencji (XV w.) myśleli, że ich działalność jest powrotem do sztuki antyku, odtworzeniem geniuszu ówczesnych dokonań artystycznych cechy renesansu renesans (wraz z humanizmem) stanowił wielki przełom w dziejach cywilizacji ludzkiej sztuka szczególnie wyrafinowana, pełna odkrywczości, nowych studiów nad człowiekiem, naturą, urodą życia obok dzieł, które zajmowały się szeroko pojętą problematyką religijną, pojawiła się sztuka świecka twórcy epoki byli ludźmi wszechstronnymi pod względem wykształcenia i swych dokonań prąd ten cenił człowieka, jego prawo do indywidualności oraz wolności twórczej fascynacja pięknem człowieka, jego zmysłowością, niepowtarzalnością twórcy osiągali maestrię w sztuce przez kontynuację tradycji, obserwację i doświadczenie kompozycje dzieł malarskich cechowała intelektualna głębia; brak w nich patosu oraz nudy zerwano ze średniowieczną anonimowością w I połowie XV w. pojawił się manieryzm 4 (obecnie ceniony) prąd artystyczny jego cechy: 1 renesans, odrodzenie epoka historycznoliteracka trwająca we Włoszech od końca XIII w. do pocz. XVI w., w krajach zachodniej, północnej i środkowej Europy od XV w. do końca XVI w. Termin wprowadzony w czasach humanizmu renesansowego we Włoszech w XV w., pojmowany początkowo jako odrodzenie kultury starożytnego Rzymu (włoskie rinascità odrodzenie, obudzenie się, rozkwit ), przywrócenie ideałów republiki i cesarstwa, cnót obywatelskich, klas. wzorców wychowania i uformowania moralnego przez wykształcenie oraz harmonijnego rozwoju ludzkich zdolności (łac. humanitas człowieczeństwo ). Humanizm renesansowy był oparty na przekonaniu, iż spuścizna kulturalna antyku zawiera ideały życia ludzkiego w wymiarze jednostkowym i społecznym, które należało odtworzyć przez badania studia humanitatis, humaniora. W związku z tym bardzo ważną rolę, oprócz filozofii, odgrywała filologia, dzięki której na nowo dostrzeżono walory łaciny klasycystycznej, zbudowano podstawy biblistyki, opracowując krytycznie teksty biblijne i tłumacząc je z języka greckiego (Erazma z Rotterdamu przekład Nowego Testamentu ). 2 Medyceusze, Medici florencki ród kupiecki, bankierski, od 1532 książęcy, rządzący Florencją (z przerwami i ), która od 1569 była stolicą Wielkiego Księstwa Toskanii, utworzonego z dóbr Medyceuszów; odegrał wybitną rolę polityczną i kulturalną w dziejach Włoch (Lorenzo Medici, Cosimo Medici); Medyceusze posiadali największy w średniowiecznych Włoszech dom bankowy z filiami w Rzymie, Mediolanie i wielu miastach zachodniej Europy; byli bankierami władców europejskich, m.in. królów angielskiego; ród wydał 3 papieży (Leon X, Leon XI, Klemens VII) i 2 królowe francuskie (Katarzyna Medycejska i Maria Medycejska). 3 baptysterium (łac. z gr.) w architekturze chrześcijańskiej budynek przeznaczony do obrzędu chrztu, zwykle w pobliżu dużego kościoła (od strony zachodniej); najczęściej na planie centralnym; we wnętrzu, pośrodku znajdował się zagłębiony w posadzce zbiornik na wodę lub kamienna chrzcielnica na cokole; baptysterium występowało w IV XII w. (we Włoszech do XV w.). 4 manieryzm (fr. z wł.) termin używany w historii sztuki, wywodzący się z włoskiego maniera, przyjęty od lat 20. XX w. na określenie zjawisk w sztuce europejskiej XVI w. Jego zakres pozostaje dyskusyjny, zwłaszcza gdy stosuje się go do wielorakich zjawisk artystycznych w Europie poza Włochami. Najmniej zastrzeżeń budzi rozumienie manieryzmu jako nurtu w sztuce włoskiej ok , realizującego estetyczny ideał maniera najwyższego kunsztu oraz doskonałości formy i techniki dzieł. Sztuka ta ukształtowała się ok w Rzymie i wkrótce rozpowszechniła na dworach włoskich we Florencji, w Mantui, Parmie, a także we Francji (Fontainebleau), w środkowej Europie (Praga, Monachium) i Niderlandach (Haarlem, Utrecht). Teoria sztuki manieryzmu antyracjonalna, antymaterialistyczna, po części mistyczna całkowicie odchodziła od renesansowej wiary w naukowy charakter artystycznego poznania i odtwarzania rzeczywistości (F. Zuccari). Sztukę manieryzmu cechu- 1 z 6

2 zwrot w sztuce polegający na wydobyciu z dzieła tego, co wyszukane, niezwykłe, oryginalne sięganie do antyku w architekturze nastrój, ciekawa kolorystyka w malarstwie często określa się mianem manieryzmu zbyt wyrafinowane kreowanie dzieła sztuki twórcy renesansu Leonardo da Vinci 5 skupiał w sobie ideał artysty renesansowego, wręcz demiurga 6 malarz teoretyk sztuki badacz natury matematyk inżynier projektant prekursorskich wynalazków (czołg, helikopter, działo) twórcy byli wolni i niezależni, a ich symbolem jest Michał Anioł 7 je zerwanie z renesansowymi ideałami ładu i harmonii, tendencja do skomplikowanych układów formalnych, wyszukanej inwencji tematycznej i wykonawczej wirtuozerii. Dla malarstwa są znamienne: antynaturalistyczna deformacja postaci (zwykle nieproporcjonalnie wysmukłych), arealny koloryt, oscylacja między bardzo płytką a bardzo głęboką przestrzenią. W dziełach malarzy manieryzmu przejawia się dążenie do przesadnej ekspresji i niesamowitości (J. da Pontormo, Rosso Fiorentino, El Greco), wyszukanego wdzięku i elegancji (Parmigianino), wytwornego wyrafinowania (A. Bronzino). W rzeźbie najbardziej charakterystyczne jest stosowanie figura serpentinata dynamicznie spiętrzonego, spiralnego układu postaci (B. Cellini, G. da Bologna, A. de Vries). Architekturę manieryzmu znamionują: swoboda w operowaniu klasycznymi elementami architektonicznymi (których funkcja nie jest jasno określona, a często nawet podwójna), akonstruktywizm, abstrakcyjne schematy formalne, dążenie do tworzenia zaskakujących efektów scenograficznych, wreszcie wyrafinowana powściągliwość bądź rozpasanie ornamentyki. Cechy te najpełniej wyraziły się w budowlach o niewielkiej skali, zwłaszcza willach, gdzie architektura przeplata się z ogrodami, oraz w ogrodach, podporządkowujących naturę wymyślnej kompozycji zieleni, elementów architektury, sztucznych grot i grup rzeźbiarskich. 5 Leonardo da Vinci ( ), włoski malarz i teoretyk sztuki, rzeźbiarz, architekt, uczony i myśliciel epoki renesansu; wszechstronny i genialny artysta. Od 1466 uczeń A. del Verrocchio we Florencji, gdzie został 1472 czł. cechu malarzy; 1482 lub działał w Mediolanie na dworze L. Sforzy, zwany il Moro, we Florencji, ponownie w Mediolanie, w Rzymie pod opieką G. Medici, brata papieża Leona X; 1516 wyjechał do Francji zaproszony przez Franciszka I, zmarł w Amboise. Już w warsztacie Verrocchia (ok. 1476) namalował anioła w Chrzcie Chrystusa tego artysty. Samodzielne dzieła Leonarda da Vinci z pierwszego okresu florenckiego: Pokłon Trzech Króli, Św. Hieronim (oba nie ukończone) i Zwiastowanie, studia do Madonny z kotkiem ; z okresu pobytu na dworze mediolańskim: portret Cecylii Gallerani Dama z gronostajem ( Muzeum Czartoryskich, Kraków), Madonna w grocie skalnej (1483), malowidło ścienne Ostatnia Wieczerza ( ) w refektarzu klasztoru przy kościele S. Maria delle Grazie w Mediolanie oraz model brązowego pomnika konnego F. Sforzy i projekty architektoniczne (model kopuły katedry, plany pałacu); z drugim okresem florenckim wiąże się praca nad kartonem do obrazu Św. Anna Samotrzecia, nad kartonem i malowidłem ściennym Bitwa pod Anghiari dla Palazzo Vecchio we Florencji (obydwa nie zachowane) i nad portretem Mony Lisy (ok ); w drugim okresie mediolańskim powstały obrazy: Św. Jan Chrzciciel, Bachus, znana z kopii Leda z łabędziem: i Św. Anna Samotrzecia oraz rysunkowy autoportret; Leonardo da Vinci jako malarza interesował głównie naturalny wygląd rzeczy, ruch, ekspresja (studia twarzy), światłocień (sfumato), perspektywa linearna, barwna i powietrzna; w jego twórczości doniosłą rolę odgrywał rysunek, służący do ustalenia poszczególnych etapów pracy artystycznej, której ostateczny cel był pozaartystyczny, badawczy; gdy wynik badań naukowych zarysował się dostatecznie, dzieło sztuki zazwyczaj przestawało go interesować (stąd tak częste niewykańczanie obrazów). W czasie pierwszego pobytu w Mediolanie Leonardo da Vinci podjął systematyczne studia w dziedzinie anatomii, botaniki, matematyki, optyki i mechaniki; powstały wówczas główne części traktatu o malarstwie, architekturze i anatomii, optyce i mechanice; w drugim okresie florenckim kontynuował prace naukowe i zbierał materiały do traktatu o pierwotnych siłach natury, obejmującego całą kosmologię; jego zainteresowania naukowe wiązały się ze sztuką bądź z pracami technicznymi i były wyrazem pasji poznawczej. Leonardo da Vinci opracował projekty licznych wynalazków (często związanych z prowadzonymi przez niego badaniami naukowymi), znacznie wyprzedzających jego epokę: śmigłowca, spadochronu, opancerzonych pojazdów bojowych, łodzi podwodnej, maszyn włókienniczych, prasy dźwigniowej, walcarki, tokarki kołowej, szlifierki, zaworów, pomp; wynalazki Leonarda da Vinci nie wywarły jednak większego wpływu na rozwój techniki, gdyż uzyskanych rezultatów autor nigdy nie publikował; do nielicznych zrealizowanych projektów należały projekty dźwigów. Po śmierci Leonarda da Vinci jego uczeń i przyjaciel, F. Melzi, zebrał prace Leonarda da Vinci w 19 księgach (notatki, szkice, projekty i korespondencja); w pismach Leonarda da Vinci znalazł wyraz pogląd o jedności nauki i sztuki. W Traktacie o malarstwie (pośmiertnie zestawiony z notatek, wyd. 1651) rozwinął wiele specjalnych problemów malarskich (zagadnienia światła i cienia, koloru, perspektywy powietrznej i barwnej). 6 demiurg (gr.) w filozofii Platona i późniejszych doktrynach filozoficznych: twórca świata; (przen.) siła twórcza, twórca. 7 Michał Anioł, właściwie Michelangelo Buonarroti ( ), włoski rzeźbiarz, malarz, architekt i poeta; jeden z najznakomitszych artystów epoki renesansu; nauki początkowe we Florencji u D. Ghirlandaia (1488), potem w pracowni rzeźbiarskiej Bertolda di Giovanii, kustosza rzeźb antycznych w Ogrodach Medycejskich Św. Marka; na dworze L. Medici, zwanego Il Magnifico (Wawrzyniec Wspaniały), gdzie zetknął się ze środowiskiem humanistów Akademii Platońskiej; z 6

3 geniusz sztuki architekt malarz rzeźbiarz poeta sztuka architektura Europa Bazylika św. Piotra w Rzymie Santa Maria del Fiore - Florencja Palazzo Medici - Florencja Polska Wawel pałace Sucha Beskidzka Niepołomice Pieskowa Skała Baranów Sandomierski Kaplica Zygmuntowska na Wawelu Stare Miasto w Zamościu malarstwo Europa Leonardo da Vinci Mona Liza Dama z łasiczką Ostatnia wieczerza (fresk) Raffaelo Santi 8 95 w Bolonii (rzeźby w kościele S. Domenico), kilkakrotnie we Florencji ( , ) oraz w Rzymie ( , , od 1534 do śmierci). Już we wczesnych pracach objawiła się jego wielka indywidualność, zaznaczyły się też wpływy antyku i Donatella ( Madonna przy schodach, Walka centaurów z Lapitami obie płaskorzeźby , Bachus , Madonna z Brugii po 1501). Najsłynniejsze rzeźby Michała Anioła odznaczają się charakterystycznymi także dla dzieł malarskich cechami określanymi przez współczesnych jako divinità [ boskość ] ( Pietà Watykańska w Bazylice Św. Piotra w Rzymie ) i terribilità ( ogromna siła dramatyczna ) Dawid posąg, niegdyś przed Palazzo Vecchio, dziś w Akademii Sztuk Pięknych we Florencji , Mojżesz , Rachel i Lea 1542, te ostatnie z nie wykończonego, a realizowanego nagrobka papieża Juliusza II ustawionego ostatecznie w kościele S. Pietro in Vincoli w Rzymie); nagrobki synów: Giuliana księcia Nemours i Lorenza II, księcia Urbino z rzeźbami Dnia, Nocy, Poranka i Zmierzchu (w Nowej Zakrystii w kościele S. Lorenzo we Florencji ); kilka rzeźb otemacie Pietà (najsłynniejsza tzw. Rondanini, ostatnie nie dokończone dzieło, obecnie w Castello Sforzesco w Mediolanie 1564). Główne dzieła malarskie: obraz Święta Rodzina (1503), freski o tematyce biblijnej (m.in. Prorocy i Sybille ) na sklepieniu Kaplicy Sykstyńskiej ( ), tamże na ścianie ołtarzowej Sąd Ostateczny ( ). Główne prace architektoniczno-urbanistyczne: przedsionek Biblioteki Laurenziana we Florencji ( ), projekt urbanistyczny rozwiązania Placu Kapitolińskiego w Rzymie (1536), rozbudowa pałacu Farnese (1546), kontynuacja budowy Bazyliki Św. Piotra (projekt kopuły z 1547 zrealizowany pośmiertnie), kościół S. Maria degli Angeli w termach Dioklecjana (1561). Twórczość Michała Anioła wyrasta ponad konwencje mu współczesnych, a cechujące ją monumentalizm, ekspresja i niepokój zapowiadają barok. Utwory poetyckie Michała Anioła powstały w większości pod koniec życia artysty; pierwsze poprawne wydanie Poezji pochodzi z 1861, wcześniejsze z 1623 (przekład polski L. Staffa 1922). 8 Rafael, właściwie Raffaelo Santi ( ), włoski malarz i architekt; jeden z najwybitniejszych artystów dojrzałego renesansu; uczeń m.in. Perugina; kompozycje religijne (seria Madonn), portrety księcia Urbino; we Florencji, gdzie zetknął się z dziełami Leonarda da Vinci i Michała Anioła; w Rzymie, w służbie papieży Juliusza II i Leona X; 1515 mianowany konserwatorem starożytnych zabytków Rzymu; kierownik budowy Bazyliki Św. Piotra. Projektował m.in. w Rzymie: kościół S. Eligio degli Orefici (od 1509), kaplicę Chigi przy kościele S. Maria del Popolo (od 1512), willę Madama (1516) oraz we Florencji pałac Pandolfini (od 1518). Główne dzieła malarskie: freski w apartamentach papieskich (stanzach) w pałacu watykańskim Stanza della Segnatura ( , m.in. Szkoła Ateńska), Stanza d Eliodoro ( , m.in. Wypędzenie Heliodora ze świątyni ); freski w willi Farnesina ( Triumf Galatei 1514), w Loggiach Watykańskich ( , wraz z G. Romano i G. da Udine), gdzie wprowadził typ ornamentyki zwanej groteską; liczne obrazy sztalugowe o tematyce religijnej ( Zaślubiny Marii Sposalizio 1504, Złożenie do grobu 1507); słynne obrazy Madonny, w których dążył do stworzenia idealnego typu postaci kobiecej ( Madonna del Granduca ok. 1505, Madonna Sykstyńska ok. 1513, Madonna della Sedia 1516), oraz portrety ( La Fornarina 1515, Baldassare Castiglione 1516, Leon X z kardynałami 3 z 6

4 Madonna Sykstyńska Madonna ze szczygłem Michał Anioł fresk w Kaplicy Sykstyńskiej Stworzenie świata Sąd ostateczny Sandro Botticelli 9 Narodziny Wenus Primavera Giorgione 10 Śpiąca Wenus Tycjan 11 Piękna Włoszka Wizyta w świątyni Albrecht Dürer 12 drzeworyty Giulio Medici i Luigi Rossi ok. 1518); kartony do arrasów ( Dzieje Apostolskie ) dla Kaplicy Sykstyńskiej. Rafael stworzył styl pełenharmonii, spokoju, powagi i klasycznego piękna; jego dzieła cechuje doskonałość formy i kompozycji; w późnych pracach (m.in. Przemienienie na Górze Tabor ) wprowadził ujęcia już manierystyczne, które rozwiną jego uczniowie (np. G. Romano); twórczość Rafaela wywarła ogromny wpływ na sztukę europejską, stając się też jedną z podstaw akademizmu. 9 Botticelli Sandro, właściwie Alessandro di Mariano Filipepi ( ), malarz włoski; przedstawiciel renesansowej szkoły florenckiej; malował obrazy religijne, mitologiczne, alegoryczne oraz portrety; dzieła: Alegoria męstwa, Pokłon Trzech Króli, Wiosna ( Primavera ); freski w Kaplicy Sykstyńskiej w Rzymie; obrazy mitologiczne: Narodziny Wenus, Wenus i Mars ; tondo Madonna del Magnificat ; po 1490 pod wpływem kazań Savonaroli obrazy religijne (np. Koronacja Matki Boskiej, Złożenie do grobu ) o patetycznym i ekspresyjnym wyrazie; ilustracje do Boskiej komedii Dantego Alighieri; cechy dzieł Botticellego: chłodny, czysty koloryt, precyzja rysunku i dekoracyjny linearyzm; tondo (włoski dosłownie krąg, talerz, szt.) okrągły obraz lub okrągła płaskorzeźba; forma typowa dla renesansu, zwłaszcza we Włoszech. 10 Giorgione, właściwie Giorgio Barbarelli da Castelfranco (ok ), malarz włoski; jeden z głównych twórców renesansowego malarstwa weneckiego; uczeń G. Belliniego; tworzył obrazy religijne. ( Tronująca Madonna ze św. Franciszkiem i św. Liberalisem w kościele S.Liberale w Castelfranco Veneto 1504, Judyta ), mitologiczne ( Śpiąca Wenus, ukończona przez Tycjana), portrety oraz kompozycje figuralne w pejzażu ( Burza, Koncert, Trzej filozofowie ). Był wybitnym kolorystą, wrażliwym obserwatorem chwilowych stanów natury i świata; obrazy Giorgione cechuje harmonijne zespolenie przedstawionych postaci z krajobrazem, miękki modelunek, liryzm i nastrojowość sugerujące treści symboliczne i alegoryczne; dążył do symbiozy malarstwa, muzyki i poezji. Autorstwo wielu dzieł Giorgione jest sporne, przyjmuje się pogląd o istnieniu kręgu Giorgione (tzw. giorgioneschi) złożonego z wielbicieli i naśladowców artysty. 11 Tycjan, właściwie Tiziano Vecellio (ok lub ), malarz włoski; jeden z najwybitniejszych artystów renesansu, czołowy przedstawiciel koloryzmu weneckiego; uczeń G. Belliniego i Giorgiona; 1533 mianowany w Bolonii przez Karola V malarzem nadwornym; w Rzymie, 1548 i w Augsburgu na dworze cesarskim; we wczesnych dziełach Tycjana ( Miłość niebiańska i miłość ziemska ok. 1515) jest widoczny wpływ malarstwa Giorgiona, którego obraz Śpiąca Wenus ukończył; następnie wykształcił własny styl, pełen rozmachu i spontaniczności, o nasyconym kolorycie, bogatym światłocieniu i wielkiej swobodzie pędzla; zakres tematyczny sztuki Tycjana był bardzo rozległy, malował obrazy religijne o różnym charakterze i przeznaczeniu ( Grosz czynszowy ok. 1517, Assunta 1516, Madonna rodziny Pesaro ok. 1526, Prezentacja Marii w świątyni ), liczne przedstawienia mitologiczne, tzw. poezje, pełne cielesnego wdzięku i nieskrępowanej zmysłowości ( Bachanalia 1519, Bachus i Ariadna 1522), portrety o znakomitej psychicznej charakterystyce modela ( Pietro Aretino 1545, Karol V 1548), wreszcie sceny historyczne i alegoryczne. Późne dzieła o stłumionych barwach, szorstkiej fakturze, pozorach nieukończenia cechuje głębia religijnego przeżycia ( Cierniem koronowanie ok. 1570, Pietà ok. 1576). Za życia cieszył się wielką sławą, przyjaźnią wybitnych humanistów i możnych mecenasów, mając licznych uczniów Tycjana oddziałał na wiele pokoleń późniejszych malarzy, zwłaszcza w XVII i XIX w. 12 Dürer Albrecht ( ), niemiecki malarz i grafik; najwybitniejszy przedstawiciel przełomu późnego średniowiecza i renesansu w sztuce środkowoeuropejskiej; uczeń swego ojca i M. Wolgemuta. W podróżował po Alzacji i Szwajcarii; i przebywał we Włoszech, a w Niderlandach. Działał w Norymberdze, prowadząc warsztat malarski i graficzny; Dürer, jeden z pierwszych w Europie Północnej, przyswoił sobie zdobycze renesansu włoskiego; łącząc je z realizmem niderlandzkim i tradycją sztuki niemieckiej, stworzył odrębny język obrazowy. Najwybitniejszym dziełem pierwszego okresu twórczości jest cykl 14 drzeworytów do Apokalipsy (1498) wyróżniający się nowatorstwem techniki drzeworytniczej. W tym czasie powstały też liczne malowane portrety ( Autoportret 1498), rysunkowe pejzaże i studia przyrodnicze, miedzioryty ( Syn marnotrawny 1496) oraz cykle drzeworytnicze ( Pasja Chrystusa i Życie Marii ). W późniejszych dziełach zaznaczył się wpływ sztuki włoskiej, widoczny w kolorycie ( Święto Różańcowe 1506) i w studiach nad perspektywą i proporcjami. Arcydziełem tego okresu są miedzioryty Rycerz, śmierć i diabeł (1513), Św. Hieronim w celi (1514), Melancholia (1514), w których Dürer pragnął wyrazić swój pogląd na życie i sztukę. Wielkim dziełem malarskim popierającym idee M. Lutra były 2 obrazy przedstawiające Czterech apostołów (1526). Dürer był również teoretykiem sztuki, zajmował się perspektywą i proporcjami ludzkiego ciała ( Vier Bücher von menschlicher Proportion 1528); jego 4 z 6

5 Autoportret Piotr Brueghel 13 Upadek I kara Żniwa Polska miniatury Kodeksu Behema anonimowy obraz Bitwa pod Orszą rzeźba Michał Anioł Dawid Pięta Mojżesz Donatello 14 Dawid pomnik kondotiera 15 Gattamelaty (dał początek konnym posągom renesansowym) Andrea Verrocchio 16 pomnik Colleoniego Wenecja Utrwal terminy baptysterium - budynek przeznaczony do chrztu wiernych, najczęściej znajdował się w pobliżu większego kościoła demiurg twórca o silnej osobowości, niezwykła indywidualność artystyczna kształtująca i przetwarzająca świat, człowiek o niekonwencjonalnych metodach pracy artystycznej kondotier żołnierz najemny, dowódca najemnych oddziałów, które opłacał książę lub zarząd miasta manieryzm późnorenesansowy prąd artystyczny odznaczający się niezwykłością pomysłów, wyrafinowaniem, stylizacją W literaturze i sztukach pięknych uczniowie to m.in. H. Kulmbach i H. Schaufelein. 13 Brueghel Piotr, Bruegel, Breughel starszy, zwany Chłopskim (ok ), najwybitniejszy malarz niderlandzki XVI w.; przebywał we Włoszech, potem w Antwerpii i Brukseli. Wpływy włoskie nie odegrały większej roli w jego twórczości, rozwinął tradycje rodzime nawiązujące do stylu H. Boscha. Breugel odegrał zasadniczą rolę w sztuce dzięki nowej koncepcji pejzażowej stworzył typ pejzażu kosmologicznego, którego wyrazem jest cykl obrazów Kalendarz, symbolizujących pory roku, organicznie łączących życie człowieka z życiem przyrody. Breugel uprawiał także malarstwo figuralne, czerpiąc tematy z Biblii i życia ludu ( Budowa wieży Babel 1563, Wesele chłopskie 1566). Wielokrotnie ilustrował przysłowia ludowe ( Przysłowia, Zły pasterz, Złodziej gniazd 1567). Sens jego dzieł, nawet pozornie tylko rodzajowych, jest zawsze moralizatorski. Indywidualność Breugela wyraziła się zwłaszcza w formie plastycznej, w zależności od tematu kształtował poszczególne elementy dzieła bądź linearnie, bądź uwydatniał płynność materii malarskiej; postacie budował z uproszczonych brył geometrycznych, rozgraniczonych układem soczystych plam barwnych, przypominającym witraż ( Zabawy dziecięce 1560). W twórczości Breugela badacze często dopatrują się oskarżenia zaborczości hiszpańskiej ( Taniec pod szubienicą, Rzeź niewiniątek 1565). Breugel stworzył podstawy rozwoju rodzajowego i pejzażowego malarstwa XVII w.; kontynuatorami dzieła Breugela byli jego dwaj synowie, Pieter Brueghel (młodszy) i Jan Brueghel (starszy). 14 Donatello, właściwie Donato di Betto Bardi ( ), rzeźbiarz włoski; najwybitniejszy przedstawiciel rzeźby włoskiej XV w.; początkowo we Florencji w pracowni L. Ghibertiego; od ok w Rzymie, gdzie studiował rzeźbę antyczną, 1433 powrócił do Florencji; wczesne dzieła (posągi dla kampanili, katedry i Or San Michele we Florencji) cechuje swobodny układ postaci i realizm ujęcia; zainteresowanie antykiem uwidoczniło się w posągu Dawida (1430, pierwszy renesansowy akt męski); Donatello wykonywał nagrobki, posągi, płaskorzeźby w marmurze (m.in. trybuna śpiewacza dla katedry florenckiej), w brązie (ołtarz wielki dla bazyliki Św. Antoniego w Padwie) i w drewnie (figura św. Magdaleny), odznaczające się świetną kompozycją, doskonale zarysowaną perspektywą, wielką ekspresją i dynamizmem. Jest twórcą pierwszego, monumentalnego, renesansowe dzieła pomnika konnego kondotiera Gattamelaty w Padwie ( ). Twórczość Donatella wywarła wielki wpływ na renesansową rzeźbę włoską. 15 kondotier (wł. condottiere, hist.) w XIV XVI w. we Włoszech (zwłaszcza północnych): dowódca oddziałów najemnych w służbie miast lub dworów książęcych; żołnierz najemny. 16 Verrocchio Andrea, właściwie Andrea di Cione ( ), włoski rzeźbiarz, złotnik i malarz; przedstawiciel quattrocenta florenckiego; pracował głównie dla Medyceuszów; tworzył obrazy i rzeźby religijne, pełne harmonii, odznaczające się wytwornością i wirtuozerią techniczną; główne dzieła: nagrobki Piera i Giovanniego Medici w kościele S. Lorenzo we Florencji (1472); Niewierny Tomasz w Orsanmichele we Florencji (1483), David ( ), słynny pomnik konny B. Colleoniego w Wenecji (1481, ukończony po śmierci del Verrocchia 1496; Colleoniego posąg); nagrobek kardynała N. Fortegurri w katedrze w Pistoi ( ), obraz Chrzest Chrystusa (1470); del V. prowadził duży warsztat, jego uczniem był m.in. Leonardo da Vinci. 5 z 6

6 Michał Anioł, Sonety (wiersz) Antoni Słonimski, Michał Anioł (wiersz), Botticelli (wiersz), Rafael (wiersz) Wisława Szymborska, Dwie małpy Brueghla (wiersz) Giorgio Vasari, Żywoty najznakomitszych architektów, rzeźbiarzy i malarzy 6 z 6