Rehabilitacja dziecka niewidomego w rodzinie

Transkrypt

1

2 Małgorzata Turska: Rehabilitacja dziecka niewidomego w rodzinie Strona 2 MAŁGORZATA TURSKA Rehabilitacja dziecka niewidomego w rodzinie Copyright by e-bookowo & Małgorzata Turska 2008 ISBN Internetowe Wydawnictwo e-bookowo Kontakt: wydawnictwo@e-bookowo.pl Wszelkie prawa zastrze one. Kopiowanie, rozpowszechnianie cz ci lub cało ci bez zgody wydawcy zabronione Wydanie I 2008

3 Małgorzata Turska: Rehabilitacja dziecka niewidomego w rodzinie Strona 3 SPIS TRE CI WST P... 4 ROZDZIAŁ I: PROBLEMATYKA DZIECKA NIEWIDOMEGO W WIETLE LITERATURY PRZEDMIOTU FUNKCJONOWANIE NARZ DU WZROKU WADY WZROKU DZIECKO NIEWIDOME I SŁABOWIDZ CE SKUTKI USZKODZENIA ANALIZATORA WZROKU POTRZEBY ROZWOJOWE DZIECI Z USZKODZONYM WZROKIEM ROZDZIAŁ II RODZINA W PROCESIE REHABILITACJI RODZINA Z DZIECKIEM NIEWIDOMYM. CECHY SWOISTE OGÓLNE CELE REHABILITACJI REHABILITACJA DZIECKA NIEWIDOMEGO UDZIAŁ RODZINY WE WSPOMAGANIU DZIECKA NIEWIDOMEGO 36 ROZDZIAŁ III: METODOLOGICZNE PODSTAWY BADA CEL, PRZEDMIOT I ZAKRES BADA PROBLEMY I PYTANIA BADAWCZE METODY, TECHNIKI I NARZ DZIA BADAWCZE ORGANIZACJA PRZEBIEGU BADA CHARAKTERYSTYKA BADANEJ PRÓBY ROZDZIAŁ IV: CECHY BADANYCH RODZIN SYTUACJA SOCJOBYTOWA W RODZINACH STRUKTURA BADANYCH RODZIN WARTO CI PREFEROWANE W RODZINACH PODSUMOWANIE ROZDZIAŁ V: POSTAWY RODZICÓW WOBEC NIEPEŁNOSPRAWNO CI DZIECKA REAKCJA RODZICÓW NA NIEPEŁNOSPRAWNO Ć UDZIAŁ RODZICÓW W PROCESIE REHABILITACJI METODY POST POWANIA WYCHOWAWCZEGO ZAKRES I CHARAKTER WSPARCIA Z ZEWN TRZ PODSUMOWANIE ROZDZIAŁ VI: WNIOSKI I POSTULATY PEDAGOGICZNE SYNTEZA UOGÓLNIAJ CA POSTULATY PEDAGOGICZNE BIBLIOGRAFIA SPIS TABEL SPIS WYKRESÓW ANEKS MARIA ZIEMSKA: KWESTIONARIUSZ DLA RODZICÓW KWESTIONARIUSZ WYWIADU SKALA WARTO CI SCHELEROWSKICH... 94

4 WST P Celem niniejszej pracy jest ukazanie roli rodziny w rehabilitacji dziecka niewidomego w wieku przedszkolnym. Rodzina pełni zasadnicz rol w wychowaniu, szczególnie we wczesnym okresie ycia. Dziecko niepełnosprawne wymaga wyj tkowej opieki ze strony rodziców, która powinna być wsparta elementami rehabilitacji. Co prawda, wielu rodziców uwa a, e rehabilitacj powinny zajmować si wyspecjalizowane instytucje. Jednak najbli sza rodzina tak e odgrywa wa n rol w rozwoju dziecka. Pierwsze dwa rozdziały dotycz problemu niepełnosprawno ci zwi zanego z niewidzeniem oraz metod rehabilitacji dziecka niewidomego w rodzinie. Wczesne dzieci stwo jest bardzo wa nym okresem w yciu niepełnosprawnego dziecka, gdy wtedy wła nie najłatwiej jest zapobiec pogł bianiu si upo ledzenia i zwi zanych z nim problemów z przystosowaniem si do ycia społecznego. Trzeci rozdział opisuje zastosowan w badaniach metodologi, a tak e cel, przedmiot i zakres bada, w których wykorzystano kwestionariusze przeprowadzone w ród rodziców, ukazuj ce ich stosunek do problemów wychowawczych i rehabilitacyjnych dziecka niewidomego. Poruszony tak e został problem metod, technik i narz dzi badawczych, z których skorzystano przeprowadzonych badaniach. Opisany został przebieg bada oraz scharakteryzowana została grupa, któr poddano badaniu. A wszystko podporz dkowane nadrz dnemu celowi bada, którym jest ukazanie roli rodziny w procesie rewalidacji dziecka z upo ledzeniem wzroku.

5 Małgorzata Turska: Rehabilitacja dziecka niewidomego w rodzinie Strona 5 Z kolei czwarty rozdział opisuje rodzin, jej struktur, sytuacj materialn, socjaln, a tak e wybór warto ci preferowanych przez rodziców wychowuj cych dziecko niewidome. Ostatni rozdział skupia si na analizie przeprowadzonych bada i wnioskach z nich płyn cych, ukazuj c stosunek badanych rodzin do dziecka niewidomego, ich reakcje, metody wychowawcze, udział w całym procesie rewalidacji wraz ze współprac z wyspecjalizowanymi instytucjami oraz podej cie do zada zwi zanych z rehabilitacj. Na ko cu pracy zamieszczono Aneks zawieraj cy zastosowane w badaniach kwestionariusze, a s to: Kwestionariusz dla rodziców Marii Ziemskiej; Kwestionariusz wywiadu, zawieraj cy pytania ogólne dotycz ce sytuacji socjalnej, materialnej badanych rodzin, a tak e przygotowania samych rodziców do udziału w rehabilitacji; Skala warto ci Schelerowskich, prezentuj ca wybór pi ćdziesi ciu warto ci, które rodzice mogli oceniać na podstawie własnych do wiadcze i potrzeb.

6 Małgorzata Turska: Rehabilitacja dziecka niewidomego w rodzinie Strona 6 ROZDZIAŁ I: PROBLEMATYKA DZIECKA NIEWIDOMEGO W WIETLE LITERATURY PRZEDMIOTU 1.1 FUNKCJONOWANIE NARZ DU WZROKU Narz d wzroku ma bardzo zło on i delikatn budow. Składa si on z gałek ocznych wraz z mi niami umo liwiaj cymi ich ruchy oraz nerwów wzrokowych, ł cz cych je z odpowiedni parti komórek nerwowych, zlokalizowan w płacie potylicznym kory mózgowej, zwan o rodkiem wzrokowym. Zako czenia nerwów wzrokowych znajduj ce si w siatkówce na dnie oka stanowi receptory wzrokowe. S to tzw. czopki i pr ciki, czyli wyspecjalizowane komórki wiatłoczułe, reaguj ce na bod ce wzrokowe, którymi s fale elektromagnetyczne, czyli wiatło. Oko ma w przybli eniu kształt kuli o rednicy 24 mm, wypełnionej w wi kszo ci bezpostaciow substancj (ciałkiem szklistym), znajduj cej si pod ci nieniem pozwalaj cym na utrzymanie jego kształtu. 1 Poni szy rysunek przedstawia przekrój oka: 1 Por.

7 Małgorzata Turska: Rehabilitacja dziecka niewidomego w rodzinie Strona 7 Rys. 1. Przekrój oka. 2 Rogówka (przezroczysta błona) i soczewka dwuwypukła reguluj ostro ć obrazu przedmiotów poło onych blisko i daleko. renica, zmieniaj c rednic reguluje dopływ wiatła do oka. Je li wszystkie te czynno ci odbywaj si prawidłowo, na siatkówce powstaje odwrócony obraz przedmiotu. Oczy zbieraj informacje o otaczaj cym wiecie i przekazuj je do mózgowia, gdzie informacje te s przetwarzane na obrazy rzeczy. W miejscu gdzie poł czenia nerwowe elementów wiatłoczułych z mózgiem tworz wspólny nerw wzrokowy powstaje plamka lepa pozbawiona zupełnie czopków i pr cików. Je li obraz przedmiotu obserwowanego znajdzie si w tym miejscu wra enie wzrokowe nie zostanie odebrane i obserwator nie zauwa y tego przedmiotu WADY WZROKU Tak jak ka dy inny narz d organizmu, równie narz d wzroku i jego czynno ci mog ulec uszkodzeniu na skutek działania ró nych czynników. 2 Por. ibidem. 3 Por. ibidem.

8 Małgorzata Turska: Rehabilitacja dziecka niewidomego w rodzinie Strona 8 Zaburzenia budowy gałki ocznej, zdolno ci akomodacyjnych soczewki oraz rogówki s przyczyn najcz ciej wyst puj cych wad wzroku - krótkowzroczno ci, dalekowzroczno ci i astygmatyzmu. Korekty tych nieprawidłowo ci dokonuje si za pomoc odpowiednich szkieł. W oku normalnym promienie wietlne równolegle biegn ce od przedmiotu skupiaj si na siatkówce. Oko krótkowzroczne ma wydłu on gałk oczn, tote promienie wietlne skupiaj si przed siatkówk, daj c tym samym nieostry obraz na siatkówce. Z kolei w oku dalekowzrocznym, gałka oczna jest zbyt krótka i promienie słoneczne skupiaj si poza siatkówk. Astygmatyzm polega na tym, e na siatkówce powstaj obrazy niewyra ne i zniekształcone, gdy oko nie załamuje z jednakow sił we wszystkich płaszczyznach, czyli załamuje niesferycznie daj c nie tylko obrazy załamane, ale i zniekształcone przez sztuczne wydłu enie lub poszerzenie. Niekiedy trudne jest ustalenie, czy wada wzroku jest spowodowana nieprawidłowym rozwojem tego organu w okresie ycia płodowego, czy te jest ona przekazana dziedzicznie przez kogo z rodziny za po rednictwem którego z rodziców, którzy mog być zdrowi, ale s nosicielami kalectwa. lepota lub słabowzroczno ć mog zostać przekazane dziecku genetycznie. Ma to miejsce w przypadku dziedzicznej zaćmy (katarakty), dziedzicznego zaniku nerwu wzrokowego, dziedzicznej wysokiej krótkowzroczno ci. Uszkodzenie wzroku mo e powstać tak e w okresie płodowym, kiedy to najcz ciej spowodowane jest chorobami matki w okresie ci y. Bardzo niebezpieczne dla płodu s kiła, odra, ró yczka czy toksoplazmoza (zaka enie paso ytnicze). Ró nego rodzaju zatrucia w okresie ci y mog tak e zako czyć si uszkodzeniem wzroku nienarodzonego dziecka. Do szkodliwych dla płodu czynników nale y tak e spo ywanie alkoholu przez kobiet ci arn. Tak e w wyniku

9 Małgorzata Turska: Rehabilitacja dziecka niewidomego w rodzinie Strona 9 przebywania w inkubatorze przez dłu szy czas wzrok dziecka mo e ulec uszkodzeniu. Choroby oczu, które mog wyst pić po urodzeniu si dziecka i w pó niejszym okresie ycia to: jaskra, zaćma, jaglica, nowotwory oka, barwnikowe zwyrodnienie siatkówki itp. Do chorób ogólnych powoduj cych uszkodzenie narz du wzroku nale : cukrzyca, gru lica, choroby weneryczne, zapalenie opon mózgowych i mózgu, guz mózgu, albinizm (bielactwo) itp. 4 Przyczyn problemów ze wzrokiem mog być tak e zewn trzne urazy, b d ce wynikiem zabaw niebezpiecznymi dla oczu przedmiotami, wypadków w domu czy w szkole lub wypadków drogowych itp., a tak e niewła ciwa, pozbawiona witaminy A dieta. Mo e to powodować ró nego rodzaju uszkodzenia wzroku. Trwałe jego uszkodzenie mo e prowadzić do zupełnej lepoty. J. Sowa przytacza trzy podstawowe grupy przyczyn wad wzroku: - dziedziczne i wrodzone - patologiczne (chorobowe) - traumatyczne (urazowe). 5 Autor wyró nia tak e trzy jednostki zale nie od stopnia utraty wzroku: - niewidome - z resztkami wzroku - niedowidz ce. 6 Z punktu widzenia rehabilitacji pisze dalej J.Sowa jednostek z wadami wzroku stosuje si jeszcze podział dodatkowy na: osoby 4 Por. Popularna Encyklopedia Powszechna, Fogra, Kraków Sowa J.: Pedagogika specjalna w zarysie, Wydawnictwo O wiatowe FOSZE, Rzeszów 1997, s Por. ibidem, s. 166.

10 Małgorzata Turska: Rehabilitacja dziecka niewidomego w rodzinie Strona 10 niewidome (niewidz ce od urodzenia) oraz osoby ociemniałe (które utraciły wzrok w okre lonym momencie rozwoju). 7 Niewidomym nazywamy osob, której ostro ć widzenia nie przekracza 3/60 normy lub te k t widzenia jest ograniczony maks. do 20, tzn. jest dotkni ta lepot. lepota jest to znaczne upo ledzenie widzenia lub utrata wzroku spowodowane zm tnieniem układu optycznego oka (rogówki, soczewki, ciała szklistego), zapalnym, urazowym lub zanikowym uszkodzeniem siatkówki, nerwu wzrokowego, szlaków nerwowych lub o rodka wzrokowego w korze mózgowej ( lepota korowa, która mo e mieć charakter tylko czynno ciowy). lepot rozró nia si na: - dziedziczn (np. wskutek barwnikowego zwyrodnienia siatkówki) - wrodzon (np. wskutek niedorozwoju siatkówki) - nabyt (np. w nast pstwie urazu oka). Ponadto wyró nić mo na: lepot całkowit (brak poczucia wiatła) i lepot praktyczn - gdy ostro ć wzroku nie jest wi ksza od 3/60 normy, lub gdy pole widzenia uległo koncentrycznemu zw eniu do 20. Cz st przyczyn lepoty jest jaskra, zwyrodnienie siatkówki powstałe w nast pstwie cukrzycy, a tak e urazów gałki ocznej. Ludzie dotkni ci lepot s zaliczani w Polsce do I grupy inwalidów i otoczeni specjaln opiek. Trudna do jednoznacznego okre lenia jest granica mi dzy niewidomym i słabowidz cym. Stosuje si tu ró ne definicje, bazuj ce na ró norakich kryteriach, np. zawodowym, pedagogicznym czy medycznym. Definicja pedagogiczna uwzgl dnia [...] mo liwo ci wykorzystania zachowanej sprawno ci widzenia w realizacji programu szkolnego. W tym przypadku dziecko niedowidz ce (słabo widz ce) 7 Ibidem, s. 167.

11 Małgorzata Turska: Rehabilitacja dziecka niewidomego w rodzinie Strona 11 uwa a si takie, które zachowało zdolno ć widzenia i traktuje j jako główne ródło uczenia si. [...] Osoby uznane za niewidome i słabo widz ce mog mieć swoj niepełnosprawno ć od urodzenia lub nabyć ja w pó niejszym okresie ycia osoby ociemniałe całkowicie lub cz ciowo. [...] Nale y tak e zaznaczyć, e według ameryka skich bada, w ród osób z uszkodzonym wzrokiem jest zaledwie 6,2 % osób całkowicie niewidomych. Pozostałe 93,8 % osób posiada w wi kszym lub mniejszym stopniu zachowany wzrok. 8 Tak wi c kwestia braku wzroku jest trudna do jednoznacznego okre lenia, trudno jest te wyznaczyć wyra n granic mi dzy słabowidz cym a niewidomym. Utrata wzroku b d jego powa ne ograniczenie wpływa przede wszystkim na mo liwo ci poznawcze. Najwi cej informacji człowiek uzyskuje przy pomocy wzroku. Utrata tego zmysłu musi ograniczaj co wpływać równie na mo liwo ci wykonawcze. Zakres tych trudno ci i ogranicze jest rozległy i obejmuje czynno ci: samoobsługowe, prowadzenie gospodarstwa domowego, samodzielne orientowanie si i poruszanie w przestrzeni, czynno ci zawodowe i wiele innych. Trudno ci poznawcze wynikaj przede wszystkim z ograniczenia wzrokowej obserwacji, ograniczenia mo liwo ci czytania, pisania technikami powszechnie stosowanymi, korzystania z rysunków, filmów itp. Człowiek niewidomy ma znaczne utrudnienia w zdobywaniu informacji, niedogodno ci w samodzielnym poruszaniu si i w komunikacji interpersonalnej. Wi e si to z problemami natury psychologicznej, a tak e z trudno ciami w funkcjonowaniu 8 Sowa J., Wojciechowski F.: Proces rehabilitacji w kontek cie edukacyjnym, Wydawnictwo O wiatowe FOSZE, Rzeszów 2001, s

12 Małgorzata Turska: Rehabilitacja dziecka niewidomego w rodzinie Strona 12 społecznym. Istotnym problemem osób słabowidz cych jest obawa przed całkowit utrat wzroku. 9 U niewidomych funkcje poznawcze przejmuj w znacznej mierze słuch i dotyk. Jednak wykorzystanie nawet wszystkich zmysłów nie jest w stanie w pełni zast pić wzroku. Nie oznacza to, e ograniczenia niewidomego musz być tak wielkie, jak wynikałoby to z roli pełnionej przez wzrok. Kompensacja utraty wzroku przez pozostałe zmysły jest znaczna. Niewidomy sprawny umysłowo mo e w znacznej mierze zrekompensować ograniczenia wynikaj ce z utraty wzroku. Wa ne jest jednak wszechstronne przeszkolenie rehabilitacyjne i w trudniejszych sytuacjach zapewnienie pomocy innych osób. Zastosowanie odpowiedniego sprz tu rehabilitacyjnego mo e równie znacznie złagodzić skutki utraty wzroku. Jednym z najpowa niejszych problemów jest negatywny wpływ utraty wzroku na psychik człowieka. Ograniczenia wyst puj ce w sferze poznawczej i wykonawczej mog powodować zaburzenia funkcjonowania całego organizmu, w tym i psychiczne. Słabo widz cy równie maj znaczne ograniczenia mo liwo ci poznawczych i wykonawczych. Trudno ci ich s mniejsze ni trudno ci niewidomych, ale zdarza si, e słabo widz cy nie mog zaakceptować swojej niepełnosprawno ci. S sytuacje, w których funkcjonuj oni podobnie jak osoby pełnosprawne, jednak w innych musz zachowywać si jak niewidomi. Ich sytuacja nie jest równie jednoznaczna jak niewidomych. Mo e wywoływać to tak silne emocje, e funkcjonowanie w grupie społecznej staje si niemo liwe. Trudno ci i ograniczenia niewidomych i słabowidz cych nie przekre laj jednak ich mo liwo ci yciowych. Zadaniem rehabilitacji jest stworzenie warunków wykorzystania 9 Por. Sowa J., Wojciechowski F.: Rehabilitacja edukacyjna w zarysie. Uj cie systemowe, Wy sza Szkoła Zarz dzania i Administracji w Zamo ciu, Zamo ć 2003, s. 175.

13 Małgorzata Turska: Rehabilitacja dziecka niewidomego w rodzinie Strona 13 sprawno ci, jakie pozostały jednostce poszkodowanej dla jej pełnej samorealizacji. 1.3 DZIECKO NIEWIDOME I SŁABOWIDZ CE Zmysł wzroku stanowi dla dziecka główne ródło wiedzy o otaczaj cym go wiecie. Dzi ki obserwowaniu najbli szych mały człowiek poznaje gesty, mimik, sposoby wyra ania uczuć, zachowanie dorosłych. Ma to olbrzymie znaczenie dla jego przystosowania si do ycia w rodzinie i społecze stwie. Dziecko niewidome lub słabowidz ce jest pozbawione mo liwo ci obserwacji. Jego poznawanie otoczenia jest uzale nione od stopnia wykorzystania pozostałych zmysłów. Jak wiadomo, pisze J. Sowa niedost pne jest dla niewidomego poznanie barwy, perspektywy, poznanie przedmiotów w ruchu i ich zmienno ć sprawia znaczne kłopoty. Istotne dlatego jest działanie kompensuj ce przez poznanie dotykowe, słuchowe, a przede wszystkim werbalne. 10 Dziecko niewidome musi wszystkiego dotkn ć, dosi gn ć, przypomnieć sobie nazw przedmiotu na podstawie jego kształtu, zapachu. Nie mo e przecie kierować si danymi płyn cymi ze wzroku, jak kolor, perspektywa, oddalenie w przestrzeni, ruch, kształt poznawany wzrokowo. Dzieci niewidome od urodzenia, szcz tkowo widz ce, cz ciowo lub całkowicie ociemniałe w pó niejszym okresie ycia mog posiadać dodatkowe niepełnosprawno ci, je li pozbawione zostały odpowiedniej opieki. Mog być zatem głuchonieme, czasem te upo ledzone intelektualnie. Dodatkowym schorzeniem warunkuj cym ich rozwój mo e być cukrzyca. 10 Sowa J.: Pedagogika specjalna w zarysie, Wydawnictwo O wiatowe FOSZE, Rzeszów 1997, s. 168.

14 Małgorzata Turska: Rehabilitacja dziecka niewidomego w rodzinie Strona 14 Dzieci niewidome musz kompensować brak widzenia odbiorem bod ców pochodz cych z pozostałych zmysłów. Wiod cymi zmysłami b d dla nich przede wszystkim dotyk i słuch, które stanowi główn pomoc w orientacji w otaczaj cym wiecie. Dotyk b dzie jednak zawsze dla nich zmysłem dominuj cym, wymagaj cym wysokiej specjalizacji. Brak bod ców wzrokowych we wczesnym dzieci stwie pełni zasadnicz rol w rozwoju psychicznym dziecka. Brak pobudze wizualnych, ubogie do wiadczenie bezpo rednie oraz pozbawienie dziecka całego bogactwa informacji płyn cych z otoczenia za po rednictwem wzroku mo e prowadzić do powa nych opó nie w rozwoju umysłowym. Niewidome dziecko jest pozbawione kontaktu wzrokowego z matk i bliskimi osobami, a tak e jak e istotnej mo liwo ci nauki zachowa poprzez na ladownictwo. Czynniki te wpływaj na opó nienie jego rozwoju emocjonalnego i socjalnego. Dziecko niewidome b dzie miało znacznie wi ksze trudno ci w przystosowaniu si do ycia w społecze stwie ni dziecko widz ce. Brak wzroku znacznie ogranicza samodzielno ć i zaradno ć. Aby unikn ć dodatkowych negatywnych skutków lepoty u dzieci nale y otoczyć je prawidłow opiek, miło ci i umiej tn rehabilitacj ju we wczesnych latach ycia. Pozwoli to unikn ć opó nie w rozwoju dziecka, tak w sensie emocjonalnym, intelektualnym, jak i społecznym. Dla małego dziecka wzrok ma wprost nieocenione znaczenie w jego nauce, a wi c w poznawaniu rzeczywisto ci - przedmiotów, ludzi, zwierz t i zjawisk, a tak e w kształtowaniu ró nych umiej tno ci praktycznych, pocz wszy od tych najprostszych (czynno ci dnia codziennego), a sko czywszy na bardzo zło onych jak czytanie i pisanie. Nauka tych umiej tno ci w znacznym stopniu bazuje na

15 Małgorzata Turska: Rehabilitacja dziecka niewidomego w rodzinie Strona 15 obserwacji i demonstracji. Dziecko obserwuj c inne osoby stara si je na ladować. Dzieci całkowicie niewidome to dzieci, które nie reaguj na adne bod ce wzrokowe. Wyj tek w tej grupie stanowi dzieci, które zachowały tzw. poczucie wiatła. Potrafi one jedynie rozró niać dzie i noc lub zapalone wiatło wieczorem w pomieszczeniu. Poznanie u dzieci niewidomych ma charakter dotykowo-słuchowy. Poniewa w poznawaniu przedmiotów, ludzi i zjawisk dzieci całkowicie niewidome opieraj si głównie na zmy le dotyku i słuchu, ich spostrze enia odzwierciedlaj tylko takie cechy rzeczywisto ci, które odbierane s przez te zmysły. Obrazy przedmiotów, ludzi i zjawisk pozbawione s wi c elementów, które rejestruje zmysł wzroku, a wi c wiatła i barwy. Równie przy wykonywaniu ró nych czynno ci praktycznych dzieci całkowicie niewidome wykorzystuj dotyk i słuch, a tylko niekiedy pozostałe zmysły. U dzieci całkowicie niewidomych, z powodu braku koordynacji wzrokowo-ruchowej, mog pojawić si zaburzenia w rozwoju motorycznym. Wiele z tych dzieci ma wady postawy (kr gosłupa), znaczne opó nienia w rozwoju manipulacji i lokomocji oraz mniejsz aktywno ć motoryczn. Bardzo cz sto mo na spotkać u nich tzw. blindyzmy, przejawiaj ce si w cz stym wykonywaniu pewnych stereotypowych, bezcelowych ruchów i czynno ci, jak np. kr cenie si w kółko, kiwanie si, podskakiwanie, uciskanie gałek ocznych, chodzenie na sztywnych nogach, mru enie powiek itp. Udoskonalenie dotyku u niewidomych jest wynikiem wprawy. Zrozumiałe, e do takiej wprawy nie mog doj ć osobnicy posługuj cy si wzrokiem. W przeciwie stwie do widz cych uwaga niewidomych skierowana na dane dotykowe umo liwia im odczucie jako ci dotykowych o wiele subtelniejszych i bardziej zło onych, a

16 Małgorzata Turska: Rehabilitacja dziecka niewidomego w rodzinie Strona 16 jednocze nie ja niej zarysowuj cych si w wiadomo ci. Czucia dotykowe, które przechodz niepostrze enie u widz cych, cz sto nabieraj wyrazisto ci dla niewidomych. Niewidomy zbiera materiały dostarczone mu przez dotyk i zmysł kinestetyczny. Interpretuje jedne na zasadzie drugich, kombinuje je i kojarzy rozlicznymi sposobami, oceniaj c stosunki czasowe i przestrzenne. Niewidomi dotykiem potrafi zast pić w pewnej mierze brakuj ce zmysły, trzema zasadniczymi wła ciwo ciami: umiej tno ci dotykania, wi ksz sprawno ci kojarzenia ró norodnych elementów psychicznych z wra eniami dotykowymi i lepiej rozwini t pami ci dotykow. Za pomoc dotyku i zmysłu mi niowego niewidomy poznaje kształt, powierzchni przedmiotu, poznaje zwi zki i stosunki mi dzy ró nymi wła ciwo ciami powierzchni przedmiotów. Dotykiem rozpoznaje ró ne tkaniny, poznaje i ocenia kształty. Dotyk, słuch, smak, w ch musz być wysoko rozwini te u dzieci niewidomych, by mogły one choć w cz ci zast pić pragn cemu poznawać wiat dziecku brakuj cy mu zmysł wzroku. Aby tak si stało, aby dziecko nie zagubiło si w potoku niezrozumiałych wra e zmysłowych konieczna jest troskliwa opieka osób dorosłych, którzy w sposób umiej tny naucz niewidz ce dziecko poruszania si w wiecie ciemno ci. Konieczne jest zaakceptowanie zaistniałej sytuacji i u wiadomienie sobie, szczególnie przez rodziców, e brak wzroku nie musi być deprymuj cym ograniczeniem. Rodzice niewidomego dziecka powinni szczególnie dbać o to, by nie czuło si ono zagubione i nieszcz liwe. Powinni starać si nauczyć je korzystania z pozostałych zmysłów, aby mogło si prawidłowo rozwijać, uczyć i cieszyć si yciem.

17 Małgorzata Turska: Rehabilitacja dziecka niewidomego w rodzinie Strona SKUTKI USZKODZENIA ANALIZATORA WZROKU Termin osoba niepełnosprawna jest przez wiele osób wyra eniem interpretowanym niejednoznacznie. Powszechnie okre lenie to odnoszone jest do ka dej osoby (dziecka, osoby dojrzewaj cej lub dorosłej), która nie jest w pełni sprawna. Rozumiej c tak zagadnienie niepełnosprawno ci, trzeba byłoby zakwalifikować do osób niepełnosprawnych, tak e osoby w podeszłym wieku i niemowl ta ze wzgl du na ich nieumiej tno ć mówienia, czy poruszania si. Od 1 lutego 2003 roku zacz ły obowi zywać przepisy nowelizacji ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych. Nowelizacja została przyj ta przez Sejm 20 grudnia Nowe regulacje dotycz mi dzy innymi stopni niepełnosprawno ci. Przyj to nast puj ce definicje: - znaczny stopie niepełnosprawno ci - zalicza si do niego osob z naruszon sprawno ci organizmu, niezdoln do pracy albo zdoln do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagaj c, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w zwi zku z niezdolno ci do samodzielnej egzystencji. - umiarkowany stopie niepełnosprawno ci - zalicza si do niego osob o naruszonej sprawno ci organizmu, niezdoln do pracy albo zdoln do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagaj c czasowej albo cz ciowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych - lekki stopie niepełnosprawno ci - zalicza si do niego osob o naruszonej sprawno ci organizmu, powoduj cej w sposób istotny obni enie zdolno ci do wykonywania pracy w porównaniu do zdolno ci, jak wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełn sprawno ci psychiczn i fizyczn, lub maj ca

18 Małgorzata Turska: Rehabilitacja dziecka niewidomego w rodzinie Strona 18 ograniczenia w pełnieniu ról społecznych daj ce si kompensować przy pomocy wyposa enia w przedmioty ortopedyczne, rodki pomocnicze lub rodki techniczne. 1.5 POTRZEBY ROZWOJOWE DZIECI Z USZKODZONYM WZROKIEM Tyflos po grecku znaczy lepy niewidomy. Słowo to ma dzi szeroki zakres znaczeniowy: niewidomy, który nigdy nie widział, ociemniały, który pami ta wiat widziany przed utrat wzroku, inwalida wzroku dysponuj cy bardzo ró nie ograniczon zdolno ci odbierania i interpretowania wra e wzrokowych, osoba stopniowo trac ca wzrok, lub zszokowana nagł utrat zdolno ci widzenia, osoba, która dzi ki działaniom medycznym uzyskała ograniczon zdolno ć widzenia, ale jeszcze nie potrafi z niej korzystać i funkcjonuje bezwzrokowo. Nie istnieje wi c kategoria niewidomy, a tyflologia nie jest nauk o takiej kategorii. Jest zbiorem wiadomo ci z wielu dziedzin jak psychologia, medycyna, pedagogika, socjologia, technika, zbiorem wiadomo ci, które mog być przydatne osobom niewidomym, lub tym, które maj do czynienia z niewidomymi. Współcze nie rozumiana sprawa niewidomych i wiedza tyflologiczna zainicjowana została we Francji. Do Polski rozumienie problemu i spolszczony termin przeniosła matka El bieta Czacka. Pierwszym powa nym polskim dziełem z tej dziedziny jest Psychologia Niewidomych M. Grzegorzewskiej zało ycielki Instytutu Pedagogiki Specjalnej. Matka E. Czacka była wykształconym i do wiadczonym pionierem opieki nad niewidomymi w Polsce. To ona pierwsza u yła w Polsce terminu tyflologia na okre lenie kompleksu zagadnie