PISMO POŚWIĘCONE NAZEWNICTWU GEOGRAFICZNEMU I OSOBOWEMU ORAZ INNYM NAZWOM WŁASNYM ROCZNIK LVII

Transkrypt

1 P O L S K A A K A D E M I A N A U K K O M I T E T J Ę Z Y K O Z N A W S T W A I N S T Y T U T J Ę Z Y K A P O L S K I E G O PISMO POŚWIĘCONE NAZEWNICTWU GEOGRAFICZNEMU I OSOBOWEMU ORAZ INNYM NAZWOM WŁASNYM ROCZNIK LVII KRAKÓW 2013

2 KOMITET REDAKCYJNY Redaktor Naczelny ALEKSANDRA CIEŚLIKOWA Sekretarz Redakcji BARBARA CZOPEK-KOPCIUCH Członkowie EDWARD BREZA, MARIA KARPLUK, WŁADYSŁAW LUBAŚ, MARIA MALEC, ROBERT MRÓZEK, KATARZYNA SKOWRONEK, RUDOLF ŠRÁMEK, JüRGEN UDOLPH Adres Redakcji: Kraków, al. Mickiewicza 31 Publikacja dofinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Redakcja i korekty: Ewa Bednarska-Gryniewicz Skład i łamanie: Adam Bania, Regina Wojtyłko Tłumaczenie streszczeń na język angielski: William F. Hoffman Redakcja informuje, że wszystkie teksty zamieszczone w niniejszym tomie rocznika Onomastica podlegają ochronie wynikającej z przepisów prawa autorskiego. Autorzy nie otrzymują honorariów. Copyright by Polska Akademia Nauk Komitet Językoznawstwa and Instytut Języka Polskiego, Kraków 2013 Druk: Wydawnictwo FALL Kraków, ul. Garczyńskiego 2

3 SPIS TREŚCI Vincent Blanár (1 XII IX 2012). Odišiel nestor slovenskej jazykovedy a onomastiky Prof. Phdr. Vincent Blanár DrSc Vincent Blanár a onomastyka teoretyczna i Onomastica... 9 Zygmunt Zagórski (16 VIII III 2013) ROZPRAWY I MATERIAŁY P. S w o b o d a: Imiona częste w Polsce w latach oraz ich zróżnicowanie w czasie i przestrzeni B. Czopek-Kopciuch: Frekwencja i geografia imion najrzadziej nadawanych w Polsce w latach K. S k o w r o n e k: Imiona wielkomiejskie w latach w perspektywie statystyczno-onomastycznej i społeczno-kulturowej A. C i e ś l i k o w a: Oficjalność i wariantywność imion nadawanych w Polsce M. G u z: Identyfikacja osób w księdze chrztów parafii reszelskiej z lat M. Magda-Czekaj: Nazwiska kobiet w Polsce dawniej i dziś U. W ó j c i k: Dziad i formy pochodne jako wyrazy motywujące w onimii polskiej. 167 D. Lech- K i r s t e i n: Śląskie nazwy geograficzne jako przedmiot badań lingwistyki kulturowej K. Kołodziejczyk: Niefortunne rozwiązania toponomastyczne na przykładzie nazw ulic i placów Wrocławia B. R. Zagórski: Sea Names of the Arab World as a System J. C h o j n a c k i: Nazwy toni rybackich na Pojezierzu Gnieźnieńskim Recenzje, omówienia i polemiki B. C z o p e k - K o p c i u c h: R. Šrámek, Beiträge zur allgemeinen Namentheorie. Schriften zur diachronen Sprachwissenschaft L. S e l i m s k i: Л. Димитрова-Тодорова, Собствените имена в България (изследвания, анализ, проблеми) P. D u d e k: Language Policy, Dialect and Bilingualism: A focus on Hungarian lan - guage use in Slovakia B.R. Z a g ó r s k i: Toponyms in Cartography. Proceedings of the Toponymic Sessions at the 25 th International Cartographic Conference, Paris, 3 8 July P. S w o b o d a: M. Choroś, Nazwy złożone w toponimii śląskiej H. G ó r n y: D. Bieńkowska, E. Umińska-Tytoń, Nazewnictwo miejskie Łodzi U. W ó j c i k: A. Czapla, Nazwy miejscowości historycznej ziemi lwowskiej

4 4 SPIS TREŚCI P. S w o b o d a: J. David, Paměť města názvy míst. Ostrava; Paměť města názvy míst. Havířov A. C i e ś l i k o w a: Studia onomastyczne i dialektologiczne R. P r z y b y t e k: Û. А. Gurskaâ, Drevnye familii sovremennogo belorusskogo areala na slavânskom i baltijskom fone I. N o b i s: B. Afeltowicz, Nazwy miejscowe byłego powiatu łobeskiego M. M a l e c: E. Palinciuc-Dudek, Nazwiska i imiona Polaków z Kiszyniowa i okolicy w XIX i XX wieku M. M a l e c: M. Magda-Czekaj, Wybrane typy słowotwórcze nazwisk (na -icz, -owicz, -ewicz i z podstawowym -k-) okresu średniopolskiego w ujęciu historyczno-społecznym R. M r ó z e k: A. Siwiec, Nazwy własne obiektów handlowo-usługowych w przestrzeni miasta A. C i e ś l i k o w a: M. Rutkowski, Słownik metafor i konotacji nazw własnych B. C z o p e k - K o p c i u c h: The Great Toponymic Divide. Reflections on the definitione and usage of endonyms and exonyms K. Z i e r h o f f e r: P.-H. Billy, Dictionnaire des noms de lieux de la France Z. K l i m e k: M. Niemeyer, Deutsches Ortsnamenbuch H. G ó r n y: L. B. Sudakiewicz, Słownik nazwisk mieszkańców Ziemi Złotowskiej. 294 B. H r y n k i e w i c z - A d a m s k i c h: I. A. Kûršunova, Slovar nekalendarnyh ličnyh imen, prozvišč i famil nyh prozvanij Severo-Zapadnoj Rusi XV XVII vv B. C z o p e k - K o p c i u c h: I. Bily, Potsdam bis München. Die Ausfahrten der A-9 ihre Namen kurz erklärt K. Z a w o d z i ń s k a - B u k o w i e c: U. Bijak, P. Swoboda, Nazwiska mieszkańców powiatu grójeckiego B. C z o p e k - K o p c i u c h: Lexicon der Vornamen R. M r ó z e k: Jazykovedné štúdie XXIX: Život medzi apelatívami a propriami R. P r z y b y t e k: Nouvelle revue d onomastique, N o 53, E. J a k u s - B o r k o w a: Acta onomastica, ročník LII A. G a ł k o w s k i: Rivista Italiana di Onomastica, vol. XVIII, 2012, no U. B i j a k: Voprosy Onomastiki, nr 11 (2), 12 (1) W.T. S t e f a ń c z y k: Névtani Értesìtő, nr 33, P. S w o b o d a: Folia onomastica Croatica, knj STAN BADAŃ NAZEWNICZYCH A. G a ł k o w s k i, R. G l i w a: Najnowsze osiągnięcia badawcze w zakresie badań nad mikro- i makrotoponimią podsumowanie xviii Ogólnopolskiej i Między - narodowej Konferencji Onomastycznej B.R. Z a g ó r s k i: Toponimia i antroponimia w Algierii. Polityka i praktyka 50 lat od uzyskania niepodległości

5 VINCENT BLANÁR (1 XII IX 2012) ODIŠIEL NESTOR SLOVENSKEJ JAZYKOVEDY A ONOMASTIKY Pred niekoľkými dňami, 27. septembra 2012 skončil svoju životnú púť bývalý popredný dlhoročný vedecký pracovník Jazykovedného ústavu Ľudovíta Štúra SAV univerzitný profesor PhDr. Vincent Blanár, DrSc. Odišiel vo veku nedožitých 92 rokov, iba nedávno mu bývalí spolupracovníci, priatelia a známi osobitným vedeckým seminárom pripomínali deväťdesiate narodeniny a hodnotili jeho mimoriadne bohaté, tematicky široko rozvetvené a teoreticky hlboko založené vedecké dielo, jeho osobnostný prínos do európskej, slovanskej, no najmä slovenskej jazykovedy, jazykovednej slavistiky a onomastiky, ale aj jeho ľudské hodnoty a vzťahy. Pripomeňme, že tento náš popredný slovenský jazykovedec, priekopník slovenskej lexikológie a náuky o vlastných menách onomastiky sa narodil 1. decembra 1920 v obci Hul v okrese Nové Zámky. Po štúdiách pôsobil najdlhšie na Filozofickej fakulte Univerzity Komenského ( ) a v r v Jazykovednom ústave Ľudovíta Štúra (predtým Ústave slovenského jazyka) SAV. Je autorom monografií z onomastiky Príspevok ku štúdiu slovenských osobných

6 6 Milan Majtán a pomiestnych mien v Maďarsku (1950), Živé osobné mená na strednom Slovensku. I.1. Designácia osobného mena ; I.2. Distribúcia obsahových modelov (1978, 1983 v spolupráci s J. Matejčíkom), Teória vlastného mena (Status, organizácia a fungovanie v spoločenskej komunikácii) (1996) a Vlastné meno vo svetle teoretickej onomastiky (2008, 2009) a z lexikológie monografie Zo slovenskej historickej lexikológie (1961), Lexikálno- -sémantická rekonštrukcia (1984) a Porovnávanie lexiky slovanských jazykov z diachrónneho hľadiska (1993), okrem toho napísal stovky štúdií a odborných článkov zo všetkých oblastí jazykovedy, ktoré vyšli v domácich i zahraničných časopisoch, zborníkoch a kolektívnych monografiách. Aj Historický slovník slovenského jazyka je od svojich počiatkov spätý s menom prof. Vincenta Blanára. On hral vedúcu úlohu pri príprave a formovaní koncepcie veľkého historického slovníka slovenčiny, ktorého ukážkový zväzok vyšiel pod jeho vedením r. 1973, on bol aj popredným tvorcom koncepcie realizovaného variantu slovníka stredného typu, ktorý vychádzal ako Historický slovník slovenského jazyka v r Historický slovník slovenského jazyka po prvý raz v dejinách slovenčiny podáva pomerne podrobný obraz o rozsahu a členení slovnej zásoby jazyka slovenskej národnosti v predspisovnom období. Spracúva predspisovné obdobie do konca 18. storočia. Od 11. do 15. storočia sú doložené spravidla lexémy (menej slovné spojenia) len v cudzojazyčných (latinských) jazykových pamiatkach, súvislé texty sú doložené až od 15. storočia. Pre obdobie storočia bolo charakteristické používanie kultúrnej (kultivovanej) slovenčiny s viacerými modifikáciami (bol tu rozličný stupeň vplyvu slovenských nárečí západoslovenského, stredoslovenského, východoslovenského, ale aj češtiny, latinčiny, príp. iných jazykov). Najrozšírenejší bol variant západoslovenskej kultúrnej slovenčiny. Išlo v podstate o hybridné útvary, ktoré však stále výraznejšie smerovali k systému slovenského národného jazyka na všetkých rovinách. Pamiatky, ktoré dokumentujú tento jazyk, predstavujú širokú paletu jeho modifikácií. Ako sme povedali, V. Blanár stál roky ako vedúca mysliteľská osobnosť pri zrode Historického slovníka slovenského jazyka. Preto sme tu naznačili aspoň niekoľko myšlienok koncepcie slovníka, ktoré veľmi stručne charakterizujú zvlášť citlivú otázku spracovania vzťahu slovenčiny a češtiny v predspisovnom období slovenčiny a formovania jej predspisovných kultúrnych útvarov v slovníku. Práve táto kardinálna otázka koncepcie Historického slovníka slovenského jazyka nesie aj výraznú pečať osobnosti V. Blanára. V centre bádateľských aktivít V. Blanára bola nesporne teória výskumu vlastných mien. On tejto vedeckej disciplíne vdýchol nový život svojím ne-

7 ODIŠIEL NESTOR SLOVENSKEJ JAZYKOVEDY A ONOMASTIKY 7 tradičným pohľadom, ktorý sa ukázal ako neobyčajne nosný, moderný a ktorý vedie k prehĺbenému a komplexnému pohľadu na samotnú podstatu a na fungovanie vlastných mien a onymických sústav v ľudskej spoločnosti. Blanárova monografia Teória vlastného mena (Status, organizácia a fungovanie v spoločenskej komunikácii), ktorú sme pokladali za zavŕšenie jeho bohato rozkošateného vedeckého diela, sa stala novým odrazovým mostíkom jeho vedeckej tvorby. Jej slovenská verzia vyšla vo Vede iba r. 1996, a už r ju európska lingvistická a onomastická verejnosť dostala v nemeckej verzii vydanej v Nemecku a v tom istom roku vyšiel tam aj súbor vybraných Blanárových lexikologických a onomastických štúdií s názvom Selecta Linguistica et Onomastica. Do nového storočia a tisícročia vstúpil osemdesiatročný V. Blanár už spomenutými dvoma nemeckými publikáciami. Okrem toho publikoval v Jazykovednom časopise mimoriadne cennú teoretickú štúdiu Pragmatickolingvistické metódy a problematika v onomastike (2004) a v monotematickom zborníku ( Jazykové kategórie v teórii a praxi ) rozsiahlu tridsaťstranovú monografickú štúdiu Morfologické kategórie vlastných mien (2005). V nej syntetizoval svoje staršie myšlienky a úvahy o gramatických vlastnostiach vlastných mien a systematizoval morfologické gramatické kategórie vlastných mien, spôsoby skloňovania jednotlivých druhov proprií, o onymizácii, transonymizácii a o apelativizácii vlastných mien. Vo svojej poslednej monografii Vlastné meno vo svetle teoretickej onomastiky, ktorú vydali Slovenská jazykovedná spoločnosť pri SAV spolu s Jazykovedným ústavom Ľudovíta Štúra SAV (2008) a hneď potom aj Matica slovenská (2009) s paralelným anglickým prekladom, sa V. Blanár venuje vymedzeniu problematiky výskumu vlastných mien so zreteľom na vývin filozofického a lingvistického myslenia, osvetľuje základné pojmy a atribúty svojej vedecko-výskumnej práce v oblasti onomastiky, predovšetkým lingvistický a onomastický status vlastného mena, obsahovú a jazykovú stránku onymického znaku, funkčný a systémový pohľad na vlastné mená, modelovanie onymie a využitie jazykových prostriedkov v jednotlivých sústavách vlastných mien. Vyrovnáva sa aj s najnovšími európskymi pohľadmi na výskumné ciele a metódy onomastických výskumov. Osobitná pozornosť sa v monografii venuje jazykovej a gramatickej stránke a špecifickému využitiu gramatických kategórií v jednotlivých triedach vlastných mien. Primerane sa osvetľujú aj onymické príznaky pragmaticko-komunikačnej povahy, výrazne a rozlične sa prejavujúce v rozličných triedach proprií, ako sú ustálenosť, príbuzenský vzťah, dedičnosť, obligatórnosť,

8 8 Milan Majtán expresívnosť a i., ako aj špecifické využitie jazykových prostriedkov v jednotlivých triedach vlastných mien so zreteľom na lexikálny výber a slovotvornú a či morfematickú stavbu vlastného mena. Upozorňuje sa aj na rozličné možnosti lexikografického spracúvania onymie. Modelovanie v oblasti vlastných mien má v slovenskej onomastike už dlhšiu a dobre rozvinutú tradíciu. Ako jedna z výskumných metód účinne pomáha pri explanačných osvetľovaniach a chápaní onymických javov a procesov. To sú všetko otázky, ktorým venoval V. Blanár v ostatných rokoch najväčšiu pozornosť pri svojej rozsiahlej, do šírky rozkošatenej a do hĺbky rozvinutej bádateľskej činnosti. Napriek tomu, že monografia rieši a vysvetľuje výsostne teoretické východiská a postoje, autor formuloval svoje myšlienky tak, aby mohli poslúžiť aj bádateľskej praxi. Predstavil ňou odbornej a kultúrnej verejnosti teoretické základy slovenskej onomastickej školy. Vydanie bolo takto významným prínosom pre slovenskú onomastiku a paralelná anglická verzia textu mohlo ešte výraznejšie prispieť k poznávaniu výsledkov slovenskej onomastiky v zahraničí a v európskom vedeckom spoločenstve. Žiada sa ešte pripomenúť, že od začiatku r bol V. Blanár nositeľom štátneho vyznamenania Pribinov kríž I. triedy za významné zásluhy o kultúrny rozvoj Slovenskej republiky. Odišla vynikajúca a rozhľadená vedecká osobnosť, odišiel vzdelaný a pracovitý človek, dobrý priateľ a učiteľ. Jeho odkaz a jeho vedecké dielo ostáva. Možno sa z neho stále učiť a rozvíjať ho. Česť jeho pamiatke! Milan Majtán

9 VINCENT BLANÁR A ONOMASTYKA TEORETYCZNA I ONOMASTICA 9 VINCENT BLANÁR A ONOMASTYKA TEORETYCZNA I ONOMASTICA Profesor Vincent Blanár jest tym szczególnym przedstawicielem świata nauki, który swoją teoretyczną koncepcję lingwistyczno-onomastyczną upowszechnił skrótowo w polskim środowisku językoznawczym już niemal przed półwieczem, podejmując kontakt autorski z komitetem redakcyjnym pisma Onomastica (rocznik XXI, 1976), tworzonym przez Witolda Taszyckiego (redaktor honorowy), Karola Dejnę, Mikołaja Rudnickiego, Zdzisława Stiebera, Stanisława Urbańczyka (członkowie), Mieczysława Karasia (redaktor naczelny), Kazimierza Rymuta (sekretarz). Otwierająca w owym tomie dział Rozprawy i materiały (s. 5 18) rozprawa Lingvistický a onomastický status vlastného mena, która w zestawie literatury obcej obok m.in. prac A. V. Superanskej czy R. Šrámka przywoływała także polskie teksty: J. Kuryłowicza, M. Karasia (o klasyfikacjach nazw własnych), W. Lubasia (o onimii w systemie językowym), J. Pelca (o użyciu wyrażeń), S. Rosponda (o słowotwórstwie onomastycznym i apelatywnym), sygnalizuje stanowisko wyjściowe V. Blanára, iż nazwy własne należy analizować z uwzględnieniem dwojakiej stratyfikacji ich wartości semantycznej: 1) pod względem statusu lingwistycznego (proprium : appellativum), 2) w kontekście onimicznym (proprium : proprium danego systemu i innych systemów) pod względem wyznaczników onimicznej specyfiki (statusu onomastycznego). W następnym dwudziestoleciu stanowisko to znalazło rozwinięcie w kompleksowej koncepcji proprialnej V. Blanára Teória vlastného mena (Status, organizácia a fungovanie v spoločenskej komunikácii) (1996). Struktura treściowa monografii odzwierciedla głównie rezultaty dwóch ostatnich faz rozwojowych teorii, w której ujmowanie istoty nazw własnych uwzględnia założenie, że owe nazwy stanowią jedną z zasadniczych warstw leksyki każdego języka i wyrastają z systemu języka ogólnonarodowego, podobnie jak nazwy pospolite obejmowane procesami onimizacji, ich efekty zaś w niektórych wypadkach procesem apelatywizacji. Nazwy własne jednak, tworząc elementy odpowiednich kształtujących się podsystemów onimicznych, wydzielają się z leksyki apelatywnej jako samodzielna warstwa zasobu słownikowego w procesie coraz wyraźniejszej polaryzacji. Eksponowane w rozprawie zagadnienia szczegółowe dotyczą: związków onimicznej nominacji z obiektem onimicznym (kategorie obiektów i podstawowe kategorie nazw, specyfika procesu nominacji) oraz relacji i różnic

10 10 Robert Mrózek między apelatywami a nazwami własnymi w ujęciu semantyki leksykalnej i onimicznej. W trzech blokach problemowych autor przedstawia trzy najistotniejsze ogniwa interpretacyjne propriów. Kompleksowe ujęcie językowych wyznaczników właściwościowych nazw własnych jako pierwsze z nich uwzględnia następujące aspekty: genetyczno-etymologiczny, diachroniczny i synchroniczny. W obrębie synchronii rozpatrywane są swoiste onimicznie cechy językowej struktury nazw (w tym specyfika kategorii liczby mnogiej i fleksji), a także zjawiska decydujące o językowej strukturze wytworów procesu onimizacji uzależnionych od modeli motywacyjnych, które determinują właściwości strukturalne ojkonimów oraz antroponimów i ich typów w formacjach nieurzędowych. Pojmowanie tworzonego przez nazwy własne systemu proprialnego, jego elementów składowych, ich związków i zależności, stanowi zawartość problemową drugiego ogniwa interpretacyjnego. Koncepcja teoretyczna uwzględnia tu pojęcia normy systemu onimicznego, modeli onimicznych, a także onomastycznie zdefiniowane pojęcia polisemii, homonimii, synonimii i antonimii. Zjawiska systemotwórcze w obrębie mikrosystemowych powiązań i dystrybucji frekwencyjnej elementów danego systemu (subsystemu) zilustrowane są na przykładzie antroponimii. Wewnętrzne dyspozycje systemu według owej koncepcji przejawiają się w trzech wymiarach: w stratyfikacji przestrzennej (por. np. funkcjonowanie toponimów w areale geograficznym i antroponimów w areale socjalnym), w wymiarze czasowym (por. rozwojową stratygrafię systemu onimicznego), w produktywności i frekwencji różnych modeli czy typów nazwotwórczych (por. miejsce centralne i marginalne typów). Ujęcie systemu proprialnego ze stanowiska społeczno-komunikacyjnego dopełnia jako trzecie ogniwo teoretyczną całość po przedstawieniu nazw własnych w dwóch kontekstach: apelatywnym i proprialnym. Socjolingwistyczne spojrzenie na nomina propria przez interpretację nazewnictwa osobowego w obiegu komunikacyjnym uwzględnia urzędowe (prawne) i nieurzędowe (środowiskowe) ustalanie się dwóch odrębnych systemów nazewniczych. Badacz rozróżnia więc obieg nazw urzędowych w formie standaryzowanej, w sferach komunikacyjnych ważnych z punktów widzenia ogólnopaństwowej organizacji i administracji, oraz używanie nazw własnych w kontaktach nieoficjalnych, w których o ich formie decyduje nieskodyfikowany społeczny uzus. Na tym tle pojęcie i termin norma ma dwojakie odniesienia do systemu onimicznego i jego społecznego funkcjonowania. Z jednej strony w zna-

11 VINCENT BLANÁR A ONOMASTYKA TEORETYCZNA I ONOMASTICA 11 czeniu powszechnie i ujednolicająco oddziałującego zbioru tendencji i prawideł, według których dany system jest strukturalizowany (por. np. tworzenie nowych ojkonimów na obszarach nowszych procesów osiedleńczych według produktywnych modeli nazwotwórczych), z drugiej w znaczeniu stosowanego w społecznej praktyce komunikacyjnej zbioru form (standaryzowanych i niestandaryzowanych) nazw własnych, obejmowanych m.in. kryteriami kultury języka. Świadoma dbałość o jednolite oddziaływanie normy systemu onimicznego, a także tworzenie oraz funkcjonowanie w określonych sferach komunikacji standaryzowanych nazw własnych zgodnie z wewnętrznymi normami odpowiednich podsystemów nazewniczych znajdują wyraz w formułowaniu powszechnie obowiązujących zasad administracyjno-prawnych. Można tu więc mówić o wewnętrznych i zewnętrznych czynnikach normotwórczych. W jubileuszowym (pięćdziesiątym) roczniku czasopisma Onomastica (2005) Profesor Blanár opublikował artykuł Súvzt ažnost obsahovej a formálnej stránky onymického znaku, w którym przy zastrzeżeniu, że sądy logików i filozofów o istocie nazw własnych tylko częściowo są zgodne ze stanowiskami językoznawców i onomastów, traktujących propria systemowo, a nie izolatywnie na przykładzie formacji antroponimów (kategorii nazw od strony treściowo-formalnej najbardziej zróżnicowanej), z uwzględnieniem takich subkategorialnych właściwości i determinantów, jak: 1) wyznaczniki o charakterze gramatycznym (osobliwe użycie form kategorii rodzaju, liczby, przypadka, por.: substantywizacyjne twory: Krátky, Oberaj, Tomašových, uniwerbizacje typu: Dajbože, Starigazda, Zátroch, rozszerzanie zbioru nazwisk morfemami derywacyjnymi: Adam Adam-čik, -ec, -ička, -ko, -owič); 2) rodzaj naturalny nazw osobowych (dla paradygmatycznej strony tych nazw istotny jest brak rodzaju gramatycznego, por.: Adam, Krivý, Vrana, Stehno Eva, Soňa, Krivá, Vranová, Stehnová; polaryzacja proprialnej i apelatywnej leksyki przejawia się wyraźniej przy odmianie nazwisk męskich i męskich nazw rodzinnych międzyparadygmatyczne przesunięcia tych warstw antroponimów stanowią najdynamiczniejszy czynnik deklinacyjny nazw osobowych); 3) wyznaczniki o charakterze pragmatyczno-komunikacyjnym na konfrontacyjnym tle norm administracyjno- -prawnych (por. przywołane tu socjonomastyczne stanowisko W. Lubasia o społecznych wariantach nazw własnych); 4) stosunek pokrewieństwa zaliczany do istotnych wyznaczników rozwoju nazewnictwa osobowego od jedno- do dwuskładnikowego systemu z nazwiskiem; 5) dziedziczność nazwy własnej (nie należy do cech relewantnych z komunikacyjnego punktu

12 12 Robert Mrózek widzenia); 6) obligatoryjność nazwy (w dwu- i trójskładnikowym systemie wpływa na stabilność urzędowego nazewnictwa); 7) ekspresywność (funkcja identyfikacyjna nazw osłabia ich znamiona emocjonalne); 8) grupowość (związana z antroponimicznym wyznacznikiem pokrewieństwa) pokazuje potencjalne zakresy współzależności wyznaczników formalno-treściowej struktury onimicznego znaku w określonym podsystemie. Takie podejście, zdaniem autora, potwierdza tezę, że nazwy własne tworzą otwarte zbiory elementów leksykalnych danego języka, należąc jednocześnie do odpowiednich subsystemów z osobnymi prawidłami i właściwościami. Dla stanowiska metodologicznego podstawowe znaczenie ma konstatacja, że istotę nazwy własnej odsłania dwojakie podejście: lingwistyczne i onomastyczne (respektujące dwojaki status propriów: językowy i onimiczny). Po monograficznej prezentacji całościowego obrazu problemowo-interpretacyjnego sfery proprialnej języka ( Teória vlastného mena... ) w r pojawiła się publikacja Vlastné meno vo svetle teoretickej onomastiky, w której w skrótowym ujęciu (zob. recenzję w: Onomastica LIII, s ) przedmiot badań onomastycznych autor charakteryzuje trójstronnie: 1) pod względem specyficznego statusu nazw własnych w zasobie leksykalnym języka, determinowanego stałą interakcją z pozostałymi komponentami tego zasobu i całym systemem językowym (z czym wiąże się także rozróżnianie podstawowych funkcji nazw: nominacyjnej, indywidualizującej i dyferencyjnej); 2) od strony stałej polaryzacji poszczególnych kategorii nazw w stosunku do apelatywów (a więc z uwzględnieniem dwóch przeciwstawnych, ale wzajemnie oddziałujących tendencji, określających wspomniany wyżej dwojaki status onimów); 3) pod względem tekstowej realizacji systemu onimicznego, udziału onimii w komunikacji społecznej (w kontakcie oficjalno-urzędowym i nieoficjalnym). Można tu marginalnie wspomnieć, że wykaz literatury wśród 110 przywołanych publikacji zawiera także prace sześciu polskich autorów (Z. Kalety, J. Kuryłowicza, W. Lubasia, R. Mrózka, K. Rymuta, L. Zabrockiego). Refleksje uogólniające problematykę badawczą związaną z wielorakim uwarstwieniem właściwości procesualnego kształtowania i komunikacyjnej funkcjonalności odpowiednich komponentów kategorialnych onimicznej sfery językowej ujawnia Profesor Blanár w konferencyjnej publikacji Súradnice súčasnej onomastiky (Bratislava 2007) Ako d alej v teórii onomastiky (na okraj medzinárodnej onomastickej príručky «Namenarten und ihre Erforschung»). Oceniając zróżnicowane koncepcje metodologiczne, podkreśla potrzebę kontynuacyjnego stosowania i doskonalenia

13 VINCENT BLANÁR A ONOMASTYKA TEORETYCZNA I ONOMASTICA 13 w praktyce analityczno-interpretacyjnej tych metod, które służą uściślaniu teoretycznych sądów o wykładnikach genetyczno-funkcyjnej specyfiki nazw własnych. Stanowisko to potwierdza autorski współudział Profesora Blanára w dwutomowej encyklopedycznej syntezie wiedzy o nazwach własnych Słowiańska onomastyka. Encyklopedia (red. E. Rzetelska-Feleszko i A. Cieślikowa przy współudziale J. Dumy, Warszawa Kraków, ). Robert Mrózek

14 ZYGMUNT ZAGÓRSKI (16 VIII III 2013) 28 marca 2013 r. zmarł Zygmunt Zagórski, profesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Urodził się 16 sierpnia 1926 r. w Wilnie. Studia w zakresie filologii polskiej rozpoczął w 1947 r. na Uniwersytecie Poznańskim, poszerzając je następnie w zakresie slawistyki, i w 1951 r. uzyskał stopień magistra filologii polskiej, a w 1952 r. filologii słowiańskiej. Jego nauczycielami i mistrzami na kierunku językoznawstwa, który wybrał jako swoją główną dyscyplinę, byli profesorowie Stanisław Urbańczyk i Władysław Kuraszkiewicz. Wcześniej uczestniczył w zajęciach profesorów Jana Otrębskiego i Stefana Saskiego. Jako wyróżniający się student otrzymał w 1950 r. stanowisko zastępcy asystenta, a jako magister stanowisko asystenta (1952). Kolejne stopnie naukowe i stanowiska to: doktorat w 1960 r., habilitacja i stanowisko docenta w 1968 r. Tytuł profesora nadzwyczajnego Z. Zagórski uzyskał w 1982 r., a profesora zwyczajnego w 1991 r. Twórczość naukowa Z. Zagórskiego jest bogata i różnorodna. Obejmuje różne zagadnienia współczesnej i historycznej polszczyzny. Rozpoczął ją od onomastyki i stopniowo włączał do niej zagadnienia słowotwórstwa ape-

15 zygmunt zagórski (16 VIII III 2013) 15 latywnego, fleksję, badania składniowo-stylistyczne, kulturę języka, historię językoznawstwa polskiego w XIX w., a także socjolingwistykę. Ważne miejsce w Jego twórczości zajmowała dialektologia. Był zawsze bardzo otwarty na nowe kierunki badawcze i metodologiczne. W dalszym ciągu postaram się przybliżyć główne osiągnięcia Z. Zagórskiego dotyczące onomastyki. W pracy magisterskiej poddał analizie nazwy miejscowe dawnego województwa brzesko-kujawskiego. Wyniki tej analizy zostały opublikowane w Onomastikach XVII (1972) 1. Wspólnie z Woj ciechem Rzepką opracował nazwy osobowe i miejscowe występujące w księdze metrykalnej parafii żarnowieckiej (pow. Puck) z lat ( Slavia Occidentalis 26, 1967). W związku z zaangażowaniem Z. Zagórskiego w tematykę dialekto lo giczną powstały artykuły dotyczące nazw terenowych w określonych wsiach względnie regionach, a więc w kilku wsiach w Złotowskiem (1972), koło Wielenia (obszar Mazurów Wieleńskich; 1977), w Bydgoskiem i w Poznańskiem (1974). O nazwach wodnych traktuje artykuł, w którym przeanalizowane zostały nazwy kilku jezior i ich części oraz nazwy toni wodnych na tych jeziorach w powiecie złotowskim (1965). W odniesieniu do problematyki nazw terenowych istotne znaczenie ma artykuł O podziałach nazw terenowych (1984, wyd. 1986), gdyż dotyczy ich klasyfikacji. W przeciwieństwie do klasyfikacji nazw miejscowych Taszyckiego, opierającej się na kryterium semantycznym, Z. Zagórski przyjął dla nazw terenowych jako nadrzędne kryterium formalne. Z kolei w stosunku do klasyfikacji strukturalno-gramatycznej Rosponda, odnoszącej się w zasadzie do nazw miejscowych, wprowadził istotne zmiany. Wyodrębniony został układ A wyższy, ogólny i B niższy, szczegółowy. W układzie A Zagórski wydzielił: I. Nazwy syntetyczne i II. Nazwy analityczne, zaś w obrębie nazw syntetycznych wyodrębnił: 1) nazwy prymarne (niederywowane), a także zrosty i złożenia, i 2) nazwy sekundarne (derywowane). Wśród nazw analitycznych wyodrębnione zostały nazwy w postaci wyrażeń przyimkowych oraz zestawień. W układzie B powinien się znaleźć według Autora podział nazw syntetycznych sekundarnych ze względu na różne metody słowotwórcze. W związku z opracowywaniem materiału do monografii Nazewnictwo geograficzne Poznania powstały artykuły związane z problematyką odnoszącą się do nazewnictwa miejskiego. Najwcześniejszy z nich, napisany 1 Por. Bibliografia prac Zygmunta Zagórskiego do 2005 r., [w:] Z. Z a g ó r s k i, Spisane słowa i myśli, Poznań 2006.

16 16 karol Zierhoffer wspólnie z Elizą Grzelakową, pt. Z metodologii badań nazw terenowych (1988), dotyczy nazewnictwa Gniezna i gminy Gniezno. Późniejsze artykuły związane z nazewnictwem miejskim to m.in.: Wybrane problemy dotyczące badań nazewnictwa miejskiego (1995), O nazewnictwie miejskim Konina (1998), Z badań nazewnictwa miasta Poznania (2001), W sprawie klasyfikowania urbanonimów (na materiale poznańskim) (2002), O potrzebie szerokiego badania miejskich nazw geograficznych (2005). W artykułach dotyczących nazewnictwa Poznania Z. Zagórski zwraca uwagę na różne zjawiska cechujące to nazewnictwo, takie jak m.in.: wielowarstwowość, powstawanie najczęściej nazw niemotywowanych, zróżnicowanie strukturalne nazw miejskich oraz ich wariantywność i niestabilność. W klasyfikacji nazw obiektów miejskich Uczony proponuje łączyć podział znaczeniowy i formalny, przyjmując nadrzędność podziału znaczeniowego. W 2008 r. ukazała się wielka monografia Nazewnictwo geograficzne Poznania. Zbiór studiów (707 s.) Jest to praca zespołowa, której inicjatorem, redaktorem naukowym i współautorem był Z. Zagórski. Dzieło to jest owocem kilkunastoletniego wspólnego wysiłku. Oparte zostało na źródłowym materiale historycznym. Ma charakter interdyscyplinarny. Łączy się w nim rekonstrukcja przestrzeni miasta i jej rozwój historyczny. Jego wartość podnosi dołączony zestaw map, obrazujący rozwój terytorialny Poznania, a istotną nowością jest przedstawienie rozmieszczenia młynów. Wyekscerpowane nazewnictwo Poznania zostało tu poddane analizie językoznawczej, uwzględniającej aspekt synchroniczny i diachroniczny z uwzględnieniem podłoża regionalnego. W opracowaniu zwrócono również uwagę na aspekt socjologiczny przejawiający się w nazewnictwie. Z. Zagórski jako współautor tej monografii napisał: Wprowadzenie (1. Uwagi ogólne; 2. Powstanie i przebudowa miasta (w zarysie)) i podsumował Wybrane wyniki badań. Poza tym jest autorem studium Nazwy części miasta (dzielnic, osiedli, wsi, osad miejskich). Autorzy pozostałych studiów to: Józef Chojnacki, Magdalena Graf, Janusz Padalak i Małgorzata Rutkiewicz-Hanczewska. Aleksandra Cieślikowa w recenzji tej monografii (Onomastica LIII, 2008/2009) określiła ją jako dzieło imponujące i wskazujące sposób oraz drogę do opracowania urbanonimów innych miast polskich (s. 191, 195). Publikacje Z. Zagórskiego z zakresu onomastyki w całości Jego dorobku naukowego zajmują ważne miejsce i są znaczące dla tej dyscypliny. Zygmunt Zagórski ze zdolnościami naukowymi łączył talent organizatorski. Wykazał się nim jako prodziekan Wydziału Filologicznego w trudnych

17 zygmunt zagórski (16 VIII III 2013) 17 latach Najważniejszym jednak świadectwem tego talentu była Jego działalność w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk. Rozpoczął ją jako Przewodniczący Komisji Językoznawczej ( ), a następnie w latach pełnił funkcję Przewodniczącego Wydziału I tegoż Towarzystwa. W tym czasie zorganizował wiele konferencji, nawiązał też kontakty międzyuczelniane, czego owocem było czasopismo Poznańskie Spotkania Językoznawcze. W uznaniu zasług Towarzystwo obdarzyło Go honorowym członkostwem. Za całokształt pracy naukowej Uniwersytet im. Adama Mickiewicza przyznał Profesorowi Zagórskiemu w 2009 r. najwyższe wyróżnienie Palmae Universitatis Studiorum Posnaniensis. Odnowienie doktoratu, które się odbyło 15 listopada 2011 r., wieńczyło Jego pracę naukową i nauczycielską. Z. Zagórski wykazywał pasję badawczą, był wymagający wobec siebie i potrafił to zaszczepić swoim uczniom. Jego surowe wymagania pozwalały studentom doskonalić umiejętności, a wybranym zdobywać kolejne stopnie naukowe i kontynuować pracę na uczelni. Chociaż był nauczycielem surowym, obdarzał swoich uczniów przyjaźnią. Ta przyjaźń, odwzajemniana serdecznymi uczuciami Jego wychowanków, trwała do końca Jego dni. Spośród onomastów Jego uczniami są: prof. Eliza Grzelakowa, dr hab. Józef Chojnacki i dr Małgorzata Rutkiewicz-Hanczewska. Inne działy językoznawstwa reprezentują: prof. Stanisław Mikołajczak, dr Małgorzata Rybka i dr Władysław Brzeziński. Karol Zierhoffer Z żalem zawiadamiamy, że 12 marca 2013 r. zmarła wybitna rosyjska badaczka nazw własnych prof. Aleksandra Wasiliewna Superanskaja. O Jej życiu i pracach napiszemy w następnym numerze Onomastików. Redakcja

18

19 R O Z P R A W Y I M A T E R I A Ł Y PAWEŁ SWOBODA Instytut Języka Polskiego PAN al. Mickiewicza Kraków pawel.swoboda@gmail.com Onomastica LVII, 2013 PL ISSN IMIONA CZĘSTE W POLSCE W LATACH ORAZ ICH ZRÓŻNICOWANIE W CZASIE I PRZESTRZENI S ł o w a t e m a t y c z n e: antroponimia, imiona, statystyka, onomastyka kulturowa, geografia nazewnicza Przedmiotem artykułu jest przedstawienie zasobu imion częstych (ICz), nadawanych w Polsce w latach , oraz zmian, jakie się w nim dokonały zarówno na tle poprzednich lat, jak i w badanym okresie. Podstawą opracowania jest materiał z bazy PESEL, udostępniony przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Obejmuje on wszystkie imiona, które zostały nadane obywatelom polskim w latach , wraz z informacją o liczbie nadań w poszczególnych latach oraz rozmieszczeniu w województwach. W kolejnych częściach porównane zostaną dane z badanego okresu m.in z danymi opracowanymi przez K. Nowik, która zajmowała się zmianami w zasobie najpopularniejszych imion w Polsce w XX w. (Nowik 1998). Co prawda bardziej aktualnego zestawienia najpopularniejszych imion w XX w. i w dekadzie dokonał też J. Grzenia (2002, 2010) 1, ponieważ jednak opracowywane przeze mnie dane chronologicznie częściowo pokrywają się z materiałem wykorzystanym przez tego badacza, zdecydowałem się za podstawę porównań przyjąć dane dotyczące lat osiemdziesiątych i XX w. zestawione przez K. Nowik. Dzięki zastosowaniu obliczeń statystycznych postaram się pokazać, w jakim tempie i w jakich grupach imion dokonują się zmiany. Spróbuję odpowiedzieć na pytanie, czy istnieją różne tendencje w obrębie poszczególnych grup antroponimów oraz jakie czynniki mogą wpływać na ich kształt. Na podstawie informacji o geograficznym rozmieszczeniu nosicieli imion będzie można sprawdzić, czy występuje regionalne zróżnicowanie w zakresie 1 Niektóre informacje oparte na badaniach przeprowadzonych do tych książek J. Grzenia publikuje na stronie internetowej

20 20 paweł swoboda doboru imion, notowane w latach dawniejszych 2, które mogło ulec zatarciu wskutek tendencji globalistycznych 3, związanych m.in. z powszechnym dostępem do mediów kreujących zbiorowe gusta, coraz większą mobilnością społeczeństwa oraz procesami urbanizacyjnymi. Nie bez znaczenia pozostaje też fakt, że na znacznym obszarze kraju po 1945 r. doszło do wymieszania ludności pochodzącej z różnych części Polski. Przy badaniu materiału w takiej postaci, jaką dysponujemy, nie jest oczywiście możliwe uchwycenie wszystkich momentów kulturowo-obyczajowych związanych z nadawaniem i używaniem imion, jak to określił H. Borek (1978: 164), niektóre jednak, zwłaszcza z zakresu kultury popularnej, życia religijnego czy wpływów zewnętrznych, udało nam się odnotować. Praca ta nie ma więc jedynie charakteru porządkującego, a niektóre obserwacje niejako wpisują się w zakres badań onomastyki kulturowej, który nakreśliła Ewa Rzetelska-Feleszko (2007). Na potrzeby niniejszego tekstu będę w części przypadków operować listą 100 najczęstszych imion męskich i żeńskich (oczywiście zmieniającą swój zasób w zależności od roku i regionu). Poza ograniczeniami objętościowymi jest to podyktowane przyjęciem takiego rozwiązania przez K. Nowik. Interesować nas będą jednak nie tylko imiona o najniższych rangach na listach frekwencyjnych dotyczących poszczególnych lat czy województw, ale cały zasób imion częstych, a także imiona z pogranicza częstych i rzadkich, gdyż ten zasób zmienia się stale. Za imię częste uznajemy takie, którego suma nadań była większa niż średnia liczba nadań w całym badanym okresie. Szczegółowo przedstawia to tabela 1. Tabela 1 Ogółem Imiona częste Nadanych imion: (2,7% ogółu) męskich: 6050 (49,6% wszystkich) 158 (2,6% ogółu męskich, 48,0% ICz) żeńskich: 6107 (50,4%) 171 (odpowiednio: 2,8%, 52,0%) Liczba nosicieli: (98,2% ogółu) w tym os. płci męskiej: (51,3% ogółu) (51,4% częstych) w tym os. płci żeńskiej: (48,7%) (48,6% częstych) (2006). 2 Por. m.in.: Borek 1978 (zwłaszcza s. 172), Bubak 1978, Bystroń O przemianach w nazewnictwie wskutek zjawisk globalizacji pisała m.in. A. C i e ś l i k o w a

21 IMIONA CZĘSTE W POLSCE W LATACH ORAZ ICH ZRÓŻNICOWANIE W CZASIE I PRZESTRZENI W latach ogółem nadano imiona osobom, korzystając z zasobu imion 4. Jedno imię męskie miało średnio 553 użytkowników, a żeńskie 518. Ogółem odnotowano 329 imion powyżej tej granicy (w tym męskich 158, czyli 48,1% zbioru, i żeńskich 171, czyli 51,9%), co stanowi 2,7% całego zasobu imion wykorzystanych w omawianym okresie. Liczba ich użytkowników sięga , a zatem 98,2% osób urodzonych w latach używa imion częstych 5. Pod względem płci użytkowników ICz sytuacja jest odwrotna niż w przypadku samych imion 48,6% to osoby płci żeńskiej, a 51,4% męskiej). Oczywiście, dane procentowe będą wyglądać nieco inaczej, gdy rozpatrywać będziemy poszczególne lata. I tak każdego roku stosunek imion częstych (średnio 181) do ogólnego zasobu wynosił ok. 7,4%, ich użytkownicy stanowili natomiast około 95% wszystkich nowych użytkowników imion w danym roku. Zaznaczyć należy, że wartości te nie ulegały znacznym wahaniom, co obrazuje tabela 2 z wycinkowymi danymi z trzech wybranych lat. 21 Tabela 2 Rok Stosunek ICz do całego zasobu Stosunek nadań ICz do wszystkich nadań ,4% 95,9% ,6% 95,2% ,7% 95,6% W tabeli 3 przedstawiono dane dotyczące całego okresu, ale podzielone z uwzględ nieniem podziału na województwa. 4 Dane te mogą się różnić nieznacznie od stanu faktycznego, pozostaje to jednak bez szczególnego wpływu na dane liczbowe i procentowe podawane w zaokrągleniu. Nie wynikają one z błędnych obliczeń. Materiał uzyskany z bazy PESEL zawierał kilka błędów (m.in. zduplikowane pozycje czy zawyżone liczby), nawet jednak po ich skorygowaniu nadal występują rozbieżności np. między sumą nadań imion z tabeli obejmującej podział na lata i województwa. 5 Takie proporcje są typowe nie tylko dla zasobów imion, ale odnoszą się do nazwisk oraz do leksyki apelatywnej. W przypadku nazwisk polskich najczęstsze stanowią 12% zbioru, a nosi je ok. 90% ogólnej liczby użytkowników (Skowronek 2001: 71).

22 22 paweł swoboda Tabela 3. Dane dotyczące imion częstych w poszczególnych województwach Województwo Liczba nadań imion w okresie Liczba wszystkich użytych imion Średnia liczba użyć jednego imienia Liczba użyć ICz Udział ICz w całym zasobie imion w danym województwie [%] Użycia ICz wobec wszystkich nadań w danym województwie [%] mazowieckie ( ) 5,6 97,0 śląskie ( ) 6,6 96,1 wielkopolskie ( ) 7,0 95,9 małopolskie ( ) 6,9 96,0 dolnośląskie ( ) 7,3 95,8 pomorskie ( ) 7,7 95,3 łódzkie ( ) 7,7 96,0 podkarpackie ( ) 7,2 95,4 lubelskie ( ) 8,2 96,0 kujawskopomorskie zachodnio -pomorskie warmińsko- -mazurskie ( ) 8,2 95, ( ) 8,1 95, ( ) 8,8 95,1 świętokrzyskie ( ) 9,5 95,3 podlaskie ( ) 8,7 95,0 lubuskie ( ) 9,5 94,2 opolskie ( ) 10,1 92,7

23 IMIONA CZĘSTE W POLSCE W LATACH ORAZ ICH ZRÓŻNICOWANIE W CZASIE I PRZESTRZENI Jak łatwo zauważyć, im więcej osób mieszka w danym województwie, tym szerszy jest repertuar nazewniczy, mniejszy udział imion częstych w tym repertuarze i większa liczba ich użytkowników, choć są od tej reguły odstępstwa (np. woj. dolnośląskie czy podkarpackie) NAJPOPULARNIEJSZYCH IMION MĘSKICH I ŻEŃSKICH PORÓWNANIE Z DANYMI DOTYCZĄCYMI POPRZEDNICH OKRESÓW Poniżej przedstawiono listy frekwencyjne 100 najpopularniejszych imion męskich i żeńskich w badanym okresie (tabela 4 i 5). W pierwszej kolumnie widnieje ranga imienia w latach , w drugiej i trzeciej kolumnie dla porównania podano rangę imienia z listy 100 najpopularniejszych imion odpowiednio w dekadzie i od początku XX w. do 1994 r. 6 (dane zaczerpnięte z opracowania: Nowik 1998); w trzeciej kolumnie podano imię, w czwartej liczbę jego nadań w latach ; w piątej procentowy udział jego nadań we wszystkich nadaniach. Tabela 4. Porównanie danych dotyczących 100 najczęstszych imion męskich w latach z danymi obejmującymi lata i XX w. Ranga XX w. Imię Liczba użyć [%] Jakub , Mateusz , Kacper , Michał , Dawid , Kamil , Patryk , Szymon , Piotr , Bartosz , , Paweł Maciej Filip Dominik Łukasz Adrian Umownie można uznać ten okres za reprezentatywny dla XX w.

24 24 paweł swoboda Tabela 4 cd. Ranga XX w. Imię Liczba użyć [%] Adam Damian Krzysztof Marcin , Tomasz Sebastian Mikołaj Karol Wojciech Bartłomiej Wiktor Krystian Jan Daniel , Hubert Oskar Konrad Igor Rafał Aleksander Przemysław Maksymilian Grzegorz Miłosz , Marcel Antoni Artur Arkadiusz Oliwier Radosław Marek Robert Alan

25 IMIONA CZĘSTE W POLSCE W LATACH ORAZ ICH ZRÓŻNICOWANIE W CZASIE I PRZESTRZENI Tabela 4 cd. Ranga XX w. Imię Liczba użyć [%] Franciszek , Eryk Nikodem Stanisław Norbert Mariusz Błażej Andrzej Gabriel Jacek Dariusz , Cezary Fabian Tymoteusz Gracjan Jarosław Olaf Emil Julian Kuba Kajetan , Tobiasz Ksawery Seweryn Sławomir Albert Borys Kornel Sylwester Ignacy Jędrzej ,6 25

26 26 paweł swoboda Tabela 4 cd. Ranga XX w. Imię Liczba użyć [%] 81. Tymon Olivier Klaudiusz Remigiusz Natan Aleks Cyprian Ernest Dorian Denis ,7 91. Brajan Witold Alex Kewin Jerzy Bruno Leon Kevin Juliusz Oliwer ,3 Udział najczęstszych imion męskich w całym zasobie w porównaniu z latami osiemdziesiątymi znacznie zmalał. Mężczyźni, którzy otrzymali 100 najpopularniejszych imion w latach osiemdziesiątych, stanowili 98,6%, a w latach ,2%. Jeśli przyjrzymy się pierwszej dziesiątce, to różnice okażą się jeszcze większe. W latach pierwszych imion z listy nadano ponad 47% wszystkich urodzonych wówczas mężczyzn, a w latach udział ten wyniósł nieco ponad 38%. Co prawda, należy mieć na uwadze, że jest to okres dłuższy o 6 lat, ale liczba nadań jest bardzo zbliżona dla obu przedziałów: w latach osiemdziesiątych było ich , a w badanym szesnastoleciu Jeśli jednak porównamy okresy o takiej samej długości, to okaże się, że udział tych najczęstszych imion również spada, a różnice jeszcze bardziej się pogłębiają. W dekadzie

27 IMIONA CZĘSTE W POLSCE W LATACH ORAZ ICH ZRÓŻNICOWANIE W CZASIE I PRZESTRZENI udział ten dla pierwszych 100 imion wynosił 97,1%, dla pierwszych 10 40,1%, a w dekadzie odpowiednio 96% i 38,7%, choć co może dziwić w tym ostatnim dziesięcioleciu najpopularniejsze imię Jakub nadano 8% chłopców (w latach osiemdziesiątych pierwsze imię Łukasz otrzymało 7,2% chłopców), ale jest to wyjątek udział kolejnego na liście z tej dekady imienia Kacper wynosi już 5,5% (w latach osiemdziesiątych imię Marcin nosiło 6,09%). Niestety, nie dysponujemy danymi liczbowymi dla innych przedziałów, by móc sprawdzić, czy spadki w stosunku do okresów poprzedzających są regularne. Z pewnością jednym z czynników powodujących zmniejszenie udziału imion najpopularniejszych jest stałe rozszerzanie się repertuaru imienniczego (w dekadzie wykorzystano ogółem 3959 imion, a w latach dwutysięcznych już 4734, czyli o prawie 20% więcej). Z porównania list frekwencyjnych z trzech okresów wynika, że wśród 100 najczęstszych imion w badanym okresie znajdują się 74 imiona spośród 100 najczęstszych w latach osiemdziesiątych i tylko 57 z listy dotyczącej okresu Widać wyraźnie, że występują duże wahania w randze imion, które znalazły się na poszczególnych listach. Przykładowo: w pierwszej piętnastce współcześnie najczęściej nadawanych imion widnieje 7 imion z pierwszej piętnastki na liście obejmującej lata osiemdziesiąte: Kamil, Łukasz, Maciej, Mateusz, Michał, Paweł, Piotr i tylko 2 z 20 najpopularniejszych w XX w.: Paweł i Piotr (w latach osiemdziesiątych było ich 6). Uderzające są różnice w rangach niektórych imion, które można zaobserwować do 1994 r. i później. Należy oczywiście pamiętać, że dane z trzeciej kolumny tabeli dotyczą o wiele dłuższego okresu, niemniej można odnotować tu pewne spektakularne skoki. Dziesięć imion uzyskało rangę o 50 miejsc niższą (np. Patryk z 77. znalazł się na 7 miejscu, Szymon z 76. na 8.; inne to: Adrian, Bartosz, Dawid, Dominik, Hubert, Jakub, Mikołaj, Wiktor). Warto zauważyć, że wzrost ich popularności został odnotowany już wcześniej, w latach osiemdziesiątych, ale jest też kilka imion, które w tych samych latach były znacznie rzadsze, np.: Antoni (93. w latach osiemdziesiątych, dziś 42.), Franciszek ( ), także w stosunku do XX w. Imiona Ignacy, Julian i Leon w latach osiemdziesiątych były w ogóle poza pierwszą setką. Odnotowano aż 23 imiona, które wcześniej (także w latach osiemdziesiątych) nie występowały na liście: Aleks, Alex, Borys, Brajan, Bruno, Cyprian, Denis, Dorian, Juliusz, Kajetan, Kevin, Kewin, Klaudiusz, Ksawery, Kuba, Natan, Nikodem, Olaf, Olivier, Oliwer, Oliwier, Tymon, Tymoteusz. Większość 27

28 28 paweł swoboda z nich zajmuje ostatnie miejsca w zestawieniu, należy jednak podkreślić, że część z nich to właściwie warianty graficzne czy fonetyczne innych imion z listy, por.: Oliwier/Oliwer/Olivier, Aleks/Alex, Kevin/Kewin. Zauważalne jest także, że z 21 imion, które pojawiły się w pierwszej setce dopiero w latach osiemdziesiątych, w wypadku aż 18 nastąpił wzrost pozycji, niekiedy znaczny. Dotyczy to np. imion: Igor, Kacper, Maksymilian, Marcel czy Oskar. Pozycja trzech imion (Seweryn, Ernest, Remigiusz) uległa spadkowi, a popularność imion Ariel i Ronald z lat osiemdziesiątych okazała się nietrwała. Czterdzieści trzy imiona spośród 100 najpopularniejszych w XX w. nie występują w ogóle w pierwszej setce (18 z nich nie notowano już w latach osiemdziesiątych): Alfred (92. miejsce w XX w., brak na liście z lat osiemdziesiątych). Są to: Alojzy (91., ), Bernard (85., ), Bogdan (49., 65. na liście z lat osiemdziesiątych), Bogumił (99., 84.), Bogusław (61., 71.), Bolesław (66., ), Bronisław (60., ), Czesław (38., ), Edmund (76, ), Edward (32., ), Eugeniusz (44., ), Feliks (83., ), Gerard (98., ), Henryk (15., 82.), Ireneusz (67., 56.), Janusz (27., 45.), Józef (6., 68.), Kazimierz (17., 77.), Lech (80., 92.), Lesław (100., ), Leszek (45., 46.), Lucjan (87., 94.), Ludwik (82., ), Mieczysław (34., 91.), Mirosław (29., 42.), Roman (31., 49.), Romuald (93., ), Ryszard (19., 59), Marian (20., 80.), Stefan (40., 87.), Szczepan (96., 72.), Tadeusz (9., 64.), Wacław (64., ), Waldemar (48., 51.), Wiesław (32., 66.), Wincenty (97., ), Władysław (24., ), Włodzimierz (63., 98.), Zbigniew (13., 41.), Zdzisław (37., 95.), Zenon (62., ), Zygmunt (47., ). Dwa imiona były notowane w pierwszej setce, jak już wspomniano, tylko w okresie : Ariel (70. miejsce) i Roland (96.). Wśród stu najpopularniejszych imion utrzymały się, jednak ze znacznym spadkiem popularności, następujące: Andrzej, Dariusz, Jacek, Jerzy, Marek, Mariusz, Sławomir i Stanisław, przy czym niektóre, jak Stanisław czy Jerzy, zajmowały niską pozycję już w okresie , a niektóre jak Mariusz znalazły się na tej liście dopiero niedawno. Tylko część imion cechuje się względnie stałą popularnością. W odniesieniu do listy 100 najpopularniejszych imion w całym XX w. pozycja niektórych imion (Antoni, Artur, Wojciech) pozostała niezmieniona lub zmieniła się nieznacznie (Adam, Paweł, Piotr, Rafał). W porównaniu z listą z lat osiemdziesiątych żadne imię nie zachowało swojej rangi, lecz wahania mają dużo większą rozpiętość, brak tu gwałtownych skoków, charakterystycznych dla listy z dłuższego okresu. Nieznacznie uległa zmianie pozycja imion: Adam, Damian, Maciej, Michał, Norbert, Piotr, Sebastian, Stanisław.