Exercise capacity among children years old training cross-country skiing

Transkrypt

1 Key words: physical capacity, maximum oxygen uptake, maximal effort, submaximal effort, maximal exercise capacity in anaerobic conditions, maximal exercise capacity in aerobic conditions Słowa kluczowe: wydolność fizyczna, maksymalny pobór tlenu, wysiłek maksymalny, wysiłek submaksymalny, maksymalna zdolność wysiłkowa w warunkach anaerobowych, maksymalna zdolność wysiłkowa w warunkach aerobowych Wojewódzki Szpital Chirurgii Urazowej im. Dr Janusza Daaba w Piekarach Śląskich Wojciech Roczniak, MD, PhD, MA Physiotherapy and physical rehabilitation specialist Samodzielny Publiczny Miejski Zespół Podstawowej Opieki Zdrowotnej w Sanoku, Przychodnia nr 2 Robert Grzegorz Roczniak, MD Pediatrics and Family Medicine specialist Sport-Med, Podlaskie Centrum Medycyny Sportowej i Ortopedii w Białymstoku Anna Roczniak, MA in physical education and physiotherapy Katedra i Klinika Pediatrii w Zabrzu, Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach Joanna Oświęcimska, MD, PhD, ScD Pediatrics and endocrinology specialist CORRESPONDENCE ADDRESS: Dr n. med. Wojciech Roczniak Wojewódzki Szpital Chirurgii Urazowej im. Dr Janusza Daaba w Piekarach Śląskich ul. Bytomska Piekary Śląskie wojciech_roczniak@interia.pl RECEIVED: ACCEPTED: Exercise capacity among children years old training cross-country skiing Wydolność fizyczna dzieci letnich uprawiających narciarstwo biegowe Wojciech Roczniak, Robert Grzegorz Roczniak, Anna Roczniak, Joanna Oświęcimska Abstract: Introduction. Physical capacity depends to a large extent on the maximal exercise capacity in anaerobic and aerobic conditions. These features are determined by different physiological mechanisms and are not interdependent. Thus, human physical capacity is largely determined by physical activity, its type and regularity, and can be assessed by measuring the maximum oxygen uptake (%, max). Aim. To compare chosen physiological and morphological parameters, resulting from exercise capacity, in 14 and 15-year-old teenagers practicing cross-country skiing to the ones of those teenagers who were never trained in this discipline. Material and methods. The study involved 14 and 15-year-old teenagers divided into two groups. Group I consisted of girls and boys from Ustrzyki Dolne practicing cross-country skiing. Group II included girls and boys from Cracow who had no contact with classical skiing and showed low locomotor activity. In both groups, the intermediate measurement of physical capacity was performed using step-test, which estimated max based on the Astrand-Ryhming nomogram. Results. The teenagers training cross-country skiing showed significantly lower heart rate values during exercise as compared to the untrained individuals. In the exercise test using Astrand classification, 52.6% of girls from the Cracow group had low physical capacity, 31.6% presented sufficient capacity and 15.78% average capacity. Good and high capacities were not observed in this group. On the other hand, in the group of girls from Ustrzyki Dolne, the physical capacity was found to be low in 4.8%, sufficient in 4.8%, average in 61.9%, good in 19% and high in 9.5%. Between the trained and untrained subjects, both among girls and boys, the differences in the maximal oxygen uptake expressed in ml kg 1 min 1 were statistically significant at p Conclusions. According to our results, the following conclusions were stated: 1. In most cases, the trained adolescents had average physical capacity, whereas the untrained teenagers showed low physical capacity. 2. The greatest differences to disadvantage of the untrained adolescents were referred to their max values (expressed in ml kg 1 min 1 ). 3. Under submaximal exertion, the ski runners had their heart rate lower than the untrained subjects. Streszczenie: Wstęp. Wydolność fizyczna zależy w dużej mierze od maksymalnej zdolności wysiłkowej w warunkach anaerobowych oraz aerobowych. Cechy te w dużym stopniu nie zależą od siebie i uwarunkowane są działaniem różnych mechanizmów fizjologicznych. Stan wydolności fizycznej człowieka jest zatem zdeterminowany w głównej mierze jego aktywnością fizyczną, jej rodzajem oraz systematycznością. Jednym ze sposobów określenia wydolności fizycznej człowieka jest oznaczenie maksymalnego poboru tlenu (%, max). Cel pracy. Celem niniejszej pracy było porównanie wybranych parametrów fizjologicznych i morfologicznych, wynikających z nich możliwości wysiłkowych u letnich dzieci uprawiających narciarstwo biegowe oraz dzieci, które nie uprawiają i nigdy wcześniej nie uprawiały tej formy sportu. Materiały i metodyka. Badaniom poddano dwie grupy osób w wieku lat. Pierwszą grupę (I) stanowiły dziewczęta i chłopcy z Ustrzyk Dolnych z klas o profilu narciarstwo biegowe. Druga grupa (II) to dziewczęta i chłopcy z Krakowa, którzy nie mieli żadnego kontaktu z narciarstwem klasycznym; mogli oni być traktowani jako osoby o niskim poziomie aktywności ruchowej. W obydwu grupach przeprowadzono pośredni pomiar wydolności fizycznej za pomocą próby stopnia (step-test), który pozwolił określić maksymalny pobór tlenu ( max) na podstawie nomogramu Astranda-Ryhming. Wyniki. W grupie dzieci trenujących narciarstwo biegowe wykazano znamiennie niższe wartości wysiłkowej częstości skurczów serca w porównaniu 21

2 z dziećmi nietrenującymi. Na podstawie przeprowadzonego testu wysiłkowego, korzystając z klasyfikacji Astranda, stwierdzono, że 52,6% dziewcząt z grupy II posiada wydolność niską, 31,6% wydolność dostateczną, a 15,78% wydolność przeciętną. Nie stwierdzono u dziewcząt z tej grupy wydolności dobrej i wysokiej. Natomiast w I grupie dziewcząt proporcje te kształtują się inaczej: 4,8% posiada wydolność niską, 4,8% dostateczną, 61,9% przeciętną, 19% dobrą, a 9,5% wysoką. Między osobami trenującymi i nietrenującymi, zarówno wśród dziewcząt, jak i chłopców, dla maksymalnego poboru tlenu wyrażonego w ml kg 1 min 1, stwierdzono istotność różnic na poziomie p 0,05. Wnioski. Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że: 1) młodzież trenującą charakteryzuje w większości przypadków wydolność przeciętna, natomiast nietrenującą niska; 2) największe różnice na niekorzyść młodzieży nietrenującej dotyczyły wartości max wyrażonych w ml kg 1 min 1 ; 3) poziom wartości skurczów serca podczas wysiłków submaksymalnych był niższy u biegaczy narciarskich niż u osób nietrenujących. (Probl Med Rodz 2012;3(39):21 27) Wstęp Badania wydolności fizycznej dzieci prowadzone są w Polsce od wielu lat; ich celem jest nie tylko ustalenie różnic, ale także zbadanie wpływu czynników pozagenetycznych, wpływu środowiska, z którego dzieci się wywodzą, czy uprawiają sport. W wyniku wielu badań prowadzonych w latach siedemdziesiątych 1 6 stwierdzono, że dzieci ze środowisk wiejskich są fizycznie słabiej rozwinięte niż dzieci ze środowisk wielkomiejskich, a także z regionów wielkoprzemysłowych. Górowały nad nimi natomiast wydolnością fizyczną. Warto jednak zauważyć, że obecny, komercyjny model życia zdecydowanie ogranicza aktywność fizyczną oraz wpływa na kształtowanie postawy 7,8. Dzieci więcej czasu spędzają przed telewizorem czy komputerem, co sprzyja występowaniu wad postawy, zmniejsza aktywność fizyczną, wpływa na wydolność fizyczną oraz zwiększa ryzyko nadwagi 9. Wydolność fizyczna jest jednym z czynników, od których zależy przydatność do pracy zawodowej i ogólna aktywność życiowa. O wydolności fizycznej decydują w dużej mierze dwie cechy: maksymalna zdolność wysiłkowa w warunkach anaerobowych i maksymalna zdolność wysiłkowa w warunkach aerobowych. Są to cechy w dużym stopniu od siebie niezależne i uwarunkowane działaniem różnych mechanizmów fizjologicznych. Stan wydolności fizycznej człowieka jest zdeterminowany w głównej mierze jego aktywnością fizyczną, jej rodzajem oraz systematycznością 10,11. Celem niniejszej pracy było porównanie wybranych parametrów fizjologicznych i morfologicznych, wynikających z nich możliwości wysiłkowych u letnich dzieci uprawiających narciarstwo biegowe oraz dzieci, które nie uprawiają i nigdy wcześniej nie uprawiały tej formy sportu. Materiał i metodyka Badaniom poddano dwie grupy osób w wieku lat. Pierwszą grupę stanowiło 21 dziewcząt i 18 chłopców z Zespołu Szkół Publicznych nr 2 w Ustrzykach Dolnych z klas o profilu narciarstwo biegowe. Druga grupa to 19 dziewcząt i 25 chłopców ze Szkoły Podstawowej nr 114 w Krakowie, którzy nie mieli żadnego kontaktu z narciarstwem klasycznym i mogli być traktowani jako osoby o niskim poziomie aktywności ruchowej. Żadne z badanych dzieci nie uprawiało w ciągu ostatnich lat sportu, oprócz 3 godzin WF w tygodniu. W obydwu grupach przeprowadzono pośredni pomiar wydolności fizycznej za pomocą próby stopnia (step-test), który pozwolił określić maksymalny pobór tlenu ( max) na podstawie nomogramu Astranda-Ryhming 12. Wysokość stopnia wynosiła 33 cm dla dziewcząt i 40 cm dla chłopców, rytm wchodzenia 90/min. Czas próby mieścił się w przedziale 4 8 minut, ponieważ w tym czasie tętno osiąga wartość stabilną, tzn. uzyskane wartości w poszczególnych minutach pomiaru nie różnią się od siebie o więcej niż 4 uderzenia/min. Średnie tętno z okresu równowagi było podstawą do dalszych obliczeń. Test był wykonywany w godzinach przedpołudniowych, w przewietrzonym pomieszczeniu, w którym temperatura powietrza wynosiła 23 º C, a wilgotność powietrza 60%. Osoby badane były dwie godziny po posiłku, ubrane w sportowy strój, niekrępujący ruchów. Wartości max odczytywano z nomogramu 13. Odczytaną wartość mnożono przez współczynnik korekcyjny dla grupy wiekowej 14. Ponieważ maksymalny pobór tlenu zmienia się w sposób istotny z wiekiem, odczytaną wartość należy pomnożyć przez współczynnik korekcyjny dla danej grupy wiekowej. Skorygowana wartość max charakteryzuje wydolność fizyczną badanych osób. Na podstawie uzyskanej skorygowanej wartości max za Astrandem 12 przeprowadzono klasyfikację wydolności fizycznej badanych osób. Wartość maksymalnego poboru tlenu badanej osoby wyrażoną w l O 2 min 1 można przeliczyć na 1 kg masy ciała, otrzymując względną wartość maksymalnego poboru tlenu wyrażoną w ml kg 1 min 1, która również pozwala sklasyfikować wydolność fizyczną badanych osób 13,14. 22

3 Wyniki Tabela I. Charakterystyka grup Ustrzyki Dziewczęta Ustrzyki Wiek [lata] Masa ciała [kg] Wzrost [cm] Wiek [lata] Masa ciała [kg] Wzrost [cm] Średnia 14,62 46,74 160,14 14,54 52,11 164,11 SD 0,52 5,93 5,99 0,63 8,15 7,14 max 14, , min 13, , Dziewczęta Wiek [lata] Masa ciała [kg] Wzrost [cm] Wiek [lata] Masa ciała [kg] Wzrost [cm] Średnia 14,43 52,57 164,48 14,12 65,21 175,52 SD 0,42 4,61 5,53 0,61 8,23 6,46 max 14, , min 13, , Wysiłkowa częstość skurczów serca (HR) Zarówno dla dziewcząt, jak i chłopców wykazano znamiennie niższe wartości wysiłkowej częstości skurczów serca u dzieci trenujących narciarstwo biegowe w porównaniu z dziećmi nietrenującymi (odpowiednio 146,5±10,42 i 172,3±8,75 dla dziewcząt oraz 146,1±10,59 i 174,6±17,1 dla chłopców) (Rycina 1). Rycina 1. Średnie wartości wysiłkowej częstości skurczów serca * p<0, * * HR [Ud./min] Ustrzyki Dolne Dziewczęta 23

4 Maksymalny pobór tlenu Średnia wartość max u chłopców uprawiających narciarstwo klasyczne wynosiła 2,22±0,44 l min 1 (zakres 1,32 2,97 l min 1 ), a u chłopców nietrenujących 2,18±0,41 l min 1 (zakres 1,63 3,17 l min 1 ). W grupie trenujących dziewcząt uzyskano średnią wartość max wynoszącą 1,97±0,45 l min 1 (zakres 1,54 2,08 l min 1 ). U dziewcząt, które nie uprawiają sportu, wartość max wynosiła 1,76±0,17 l min 1 (zakres 1,54 2,08 l min 1 ) (Rycina 2). Poziom wydolności fizycznej badanych dzieci Na podstawie przeprowadzonego testu wysiłkowego, korzystając z klasyfikacji Astranda 12, stwierdzono, że 52,6% dziewcząt z grupy krakowskiej posiada wydolność niską, 31,6% wydolność dostateczną, a 15,78% wydolność przeciętną. Nie stwierdzono u dziewcząt z tej grupy wydolności dobrej i wysokiej. Natomiast w grupie dziewcząt z Ustrzyk Dolnych proporcje te kształtują się inaczej; 4,8% posiada wydolność niską, 4,8% dostateczną, 61,9% przeciętną, 19% dobrą, a 9,5% wysoką (Rycina 3). Poziom wydolności fizycznej badanych chłopców nietrenujących przedstawia się następująco: wydolność niska 68,9%, dostateczna 30,4%, przeciętna 8,7%. W grupie chłopców trenujących narciarstwo biegowe wydolność niską wykazywało 5,5%, dostateczną 5,5%, przeciętną 55,5%, dobrą 33,3% dzieci. W grupie tej nie stwierdzono osób z wydolnością wysoką (Rycina 3). Zaobserwowano znamienne różnice między badanymi dziećmi z Ustrzyk Dolnych i Krakowa. Względne wartości maksymalnego poboru tlenu max wyrażona w ml kg 1 min 1 kształtuje się następująco w poszczególnych grupach: u dziewcząt z Ustrzyk Dolnych średnia wyniosła 41,82 ml kg 1 min 1, wartości znajdowały się w przedziale 27,50 52,96 ml kg 1 min 1. W grupie dziewcząt krakowskich natomiast średnia tego parametru wyniosła 33,62 ml kg 1 min 1 z przedziału 29,61 39,38 ml kg 1 min 1. U chłopców trenujących średnia max wyniosła 43,16 ml kg 1 min 1 z przedziału 32,19 49,62 ml kg 1 min 1, natomiast w grupie chłopców nietrenujących 33,54 ml kg 1 min 1 z przedziału 27,13 43,42 ml kg 1 min 1 (Rycina 4). Między osobami trenującymi i nietrenującymi, zarówno wśród dziewcząt, jak i chłopców, dla maksymalnego poboru tlenu wyrażonego w ml kg 1 min 1, stwierdzono istotność różnic na poziomie p 0,05. Rycina 2. Średnie wartości max wyrażone w l min 1 3 2,5 max [l/min] 2 1,5 1 0,5 0 Ustrzyki Dolne Dziewczęta 24

5 Rycina 3. Poziom wydolności fizycznej badanych dzieci 100% 80% 60% 40% wysoka dobra przeciętna dostateczna niska 20% 0% Dziewczynki Ustrzyki Dziewczynki Ustrzyki Rycina 4. Średnie wartości max wyrażone w ml kg 1 min 1 60 * p<0,05 50 max [ml/kg/min] Ustrzyki Dolne Dziewczęta 25

6 Dyskusja W celu określenia stanu wydolności organizmu najczęściej oznacza się maksymalny pobór tlenu (%, max). Pomiar tego wskaźnika wykorzystywany jest do ustalenia wielkości obciążeń dopuszczalnych i skutecznych w czasie treningu, w kontroli treningu sportowego, rehabilitacji i tolerancji wysiłkowej 15,16. Stanowi on również sumaryczny wykładnik sprawności funkcji współdziałających w pokrywaniu zapotrzebowania tlenowego tkanek i zdolności zużywania tlenu przez mięśnie oraz mechanizmów, nerwowych i humoralnych, koordynujących ich czynność. Wielkość tego wskaźnika można zmierzyć bezpośrednio podczas wysiłku maksymalnego lub wyliczyć na podstawie częstości skurczów serca podczas wysiłków submaksymalnych 17. Parametr ten nie jest uzależniony od pracy treningowej, ponieważ w dużym stopniu uwarunkowany jest genetycznie. Narciarstwo biegowe jest typowym przedstawicielem dyscyplin sportowych o charakterze wytrzymałościowym. Zgodnie z przyjętą w fizjologii klasyfikacją pracy fizycznej, wysiłek narciarza biegowego zaliczyć należy do grupy wysiłków dynamicznych 18. Narciarstwo klasyczne należy do dyscyplin typowo wytrzymałościowych, w których dojście do wysokiego wyniku jest w pełni uzależnione od wydolności organizmu, czyli zdolności do wykonywania określonej pracy w sposób najbardziej ekonomiczny. Fizjologia wysiłku definiuje tę cechę różnorodnie 19. Ogólnie można stwierdzić, że cechą wydolności jest zdolność do długotrwałego wysiłku, a więc do pracy aerobowej. Wysiłek, jaki towarzyszy biegowi narciarskiemu, jest oparty na tlenowych źródłach energetycznych (ok %), ale występują również wysiłki beztlenowe, np. podczas podbiegu na wzniesienie, startu, finiszu 11,20. Najlepszych zawodników uprawiających ten rodzaj sportu charakteryzuje znaczny poziom wydolności fizycznej, której miernikiem jest wysoka wartość max, która najdokładniej odzwierciedla stan wydolności zawodnika. Pośrednie metody oceny max, pomimo iż są mniej wiarygodne niż bezpośredni pomiar tego wskaźnika, mają szersze zastosowanie, a podstawową ich zaletą jest: powszechna dostępność, możliwość przebadania większej liczby osób w krótszym czasie, zastąpienie wysiłku maksymalnego przez wysiłek submaksymalny, co znacznie zmniejsza ryzyko związane z badaniem 13. W badaniach tego rodzaju stosuje się różnorodne swoiste formy wysiłku fizycznego. Służą one jako ocena zdolności adaptacji organizmu do zwiększonego zapotrzebowania tlenowego, a nie sprawności układu ruchowego. Stosuje się tutaj bieżnie elektryczne, ergometry rowerowe i stopnie o różnej wysokości (step-test), jednakże pomiar na każdym z tych urządzeń obarczony jest błędem 21. Niektórzy autorzy 9 uważają jednak, że w tego typu testach powinno się wykorzystywać bieg, marsz, wchodzenie na stopień stanowiące bardziej naturalną, a więc zwykle łatwiejszą formę ruchu 10. Testy, w których rejestruje się zmiany tętna w czasie wysiłku, pozwalają na obiektywną ocenę adaptacji wysiłkowej i pomiar wydolności fizycznej. Wyniki max w badaniach własnych nie odbiegają istotnie od rezultatów tego parametru uzyskanych w badaniach innych autorów. Zdolność pochłaniania tlenu przez organizm zwiększa się istotnie w początkowym okresie treningu, a w toku treningu możliwe jest dalsze jeszcze zwiększenie zdolności do wykonywania długotrwałego wysiłku. Zmiany wielkości max osiągane podczas treningu zwykle nie przekraczają 15 25% wartości początkowej. Najszybciej występującym i najłatwiej uchwytnym wskaźnikiem skuteczności treningu skierowanego w głównej mierze na wzrost wydolności organizmu jest zachowanie się częstości skurczów serca. Jest ona ściśle skorelowana z wartością max 10. Tętno wzrasta proporcjonalnie do intensywności wysiłku, a tym samym do wielkości minutowego poboru tlenu. W badaniach własnych stwierdzono, że różnica średnich skurczów serca między dziewczętami z Krakowa i Ustrzyk Dolnych wyniosła 25,8 uderzeń/min, natomiast u chłopców z obydwu grup była nieznacznie większa i wyniosła 28,5 uderzeń/min. Widoczny jest wpływ płci na zmiany fizjologiczne towarzyszące pracy mięśni. Badania dowodzą, że wartość max wyrażona w l/min czy ml/kg/min u dziewcząt i chłopców w wieku lat różni się o ok %. W badanym przedziale wieku max u chłopców pozostaje niezmienny, natomiast maleje istotnie w grupie dziewcząt. Przyczyną różnic w max u chłopców i dziewcząt jest mniejsza u dziewcząt pojemność minutowa serca w związku z mniejszą pojemnością wyrzutową

7 Wnioski Na podstawie przeprowadzonych badań wykazano, że młodzież trenująca narciarstwo biegowe charakteryzowała się istotnie niższą wartością częstotliwości tętna w czasie wysiłku submaksymalnego oraz wyższymi wartościami względnego max. Młodzież trenującą charakteryzuje w większości przypadków wydolność przeciętna, natomiast nietrenującą niska, co może wskazywać na znaczne niedobory właściwie ukierunkowanej aktywności fizycznej u młodzieży polskiej. Na podstawie tak przeprowadzonych badań stwierdzono, że: 1. Według klasyfikacji Astranda, młodzież trenującą charakteryzuje w większości przypadków wydolność przeciętna, natomiast nietrenującą niska. 2. Największe różnice na niekorzyść młodzieży nietrenującej dotyczyły wartości max wyrażonych w ml kg 1 min Poziom wartości skurczów serca podczas wysiłków submaksymalnych był niższy u biegaczy narciarskich niż u osób nietrenujących. References: 1. Berdychowski W, Szymańska M. Normy rozwoju fizycznego dzieci gdańskich w wieku od 7 do 14 lat, Ped Pol 1977;52: Chrząstek-Spruch H, Szajner-Milart I. Rozwój fizyczny dzieci lubelskich od 0 do 17 lat, Przegl Antropol 1974;40: Chrząstek-Spruch H, Szajner-Milart I. Wskaźniki rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży miasta Lublina od 0 do 17 lat, Ped Pol 1973;48: Cieślik JJ, Kaliszewska-Drozdowska MD. Wskaźniki rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży miasta Poznania w wieku od 3 do 18 lat, Ped Pol 1975;50: Nowicki G. Rozwój fizyczny dzieci bydgoskich, Przegl Antropol 1975;41: Gradek J. Porównawcze badania wydolności fizycznej, kosztu energetycznego standardowych wysiłków i wybranych reakcji wysiłkowych u chłopców otyłych i bez nadwagi. Informacja o zamierzonej rozprawie doktorskiej, AWF, Koplan JP, Liverman CT, Kraak VI. Preventing Childhood Obesity Health in the Balance. National Academies Press: Washington, 2005: Kolarzyk W i in. Ocena wskaźników wagowo-wzrostowych dzieci krakowskich w wieku 6 14 lat. Probl Hig Epidemiol 2007;88: Krawczyński M, Cichy W, Krawczyński MR. Wychowanie fizyczne i sport dzieci i młodzieży. Ped Pol 2005;80: Kozłowski S, Nazar K. Wprowadzenie do fizjologii klinicznej. PZWL: Warszawa, Kozłowski S. Fizjologia wysiłków fizycznych. PZWL: Astrand PO, Ryhming I. A nomogram for predicting aerobic work capacity. J Appl Physiol 1954;7: Koziorowski A. Metody badań czynnościowych płuc. PZWL: Missiuro W, Wojcieszak I, Lamers H, Malarecki I. Zdolności adaptacyjne do pracy w warunkach hipoksji u chłopców w wieku 9 17 lat. Wychowanie Fizyczne i Sport Cabak A, Woynarowska B. Aktywność fizyczna młodzieży w wieku lat w Polsce i w innych krajach w 2002 roku. Wychowanie Fizyczne i Sport 2004;48: Davies CT, Barnes M, Godfrey S. Body composition and maximal exercise performance in children. Human Biology 1972;44: Jaskólski A. Podstawy fizjologii wysiłku z zarysem fizjologii człowieka. AWF: Wrocław, Januszewski I, Kubica R. Zmiany wydolności aerobowej u chłopców w wieku 9 19 lat. Sport Wyczynowy Hutchinson MA, Levy J. Community Organization Based Ecological (COBE) Systems Model for Health Promotion. York University: Toronto, Ontario, Sharkey BJ. Training for Cross-country Ski Racing. Human Kinetics Publishers Inc: Champaign, Łukawska M, Burkhard K, Onichimowska D. Step-test dla dzieci. Sport Wyczynowy Pytasz M, Pytasz A, Giet D. Rozwój i wydolności fizyczna dzieci letnich z różnych środowisk. Nowa Medycyna 1999;7: