Informacja. Nr 335. Opinia o skutkach społecznych projektu Ustawy o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym

Transkrypt

1 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Opinia o skutkach społecznych projektu Ustawy o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym (Druk Sejmowy 986) Wrzesień 1995 Józefina Hrynkiewicz Informacja Nr 335 Przyjęcie projektowanej w Druku Sejmowym nr 986 zmiany ustawy, nie spełni oczekiwań związanych ze zrealizowaniem postulowanych i koniecznych zmian w zakresie szerokiego wykorzystania rehabilitacji przed rentą, traktowanych jako istotny czynnik zmniejszający obciążenie funduszu ubezpieczeń społecznych, i zwiększający efektywne wykorzystanie zasobów pracy przez zmniejszenie udziału osób niepełnosprawnych w populacji ogólnej.

2 BSE 1 1. Projektowane (w Druku Sejmowym 986) rozwiązanie wynika z wcześniej zapowiadanych koncepcji zmian w systemie ubezpieczeń społecznych i zaopatrzenia społecznego. Projektowane zmiany zapowiadane były w kilku kolejnych programach społeczno-gospodarczych. Zamiar taki jest także zgłoszony w programie Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej z 1994 r.: Kierunki działań w sferze polityki socjalnej. Zapowiadana reforma ma polegać na zmianie zasad orzekania o inwalidztwie wraz z rozbudową aktywnej rehabilitacji (por. s. 12). W programie tym zapowiadano także odejście od podziału na grupy inwalidzkie (rentę otrzymywałyby tylko osoby całkowicie i trwale niezdolne do pracy, pozostałym wypłacano by świadczenie minimalne uzupełniające dochód z pracy). Zakładano także pierwszeństwo rehabilitacji leczniczej i zawodowej przed rentą. 2. Zakres projektowanych zmian dotyczy: a) - zmiany nazwy "inwalidztwo" na niezdolność do pracy zarobkowej całkowitą i częściową. Zmiana ta nie budzi zastrzeżeń, gdyż istotą tego ubezpieczenia jest ubezpieczenie ryzyka socjalnego, jakim jest niezdolność do pracy, a nie inwalidztwo rozumiane jako dysfunkcja (biologiczna, psychiczna) organizmu. b) - odejścia od dotychczasowego podziału na trzy grupy inwalidzkie i zastąpienia go podziałem na kategorie osób, które są: - całkowicie niezdolne do pracy, przez co rozumie się osoby, które całkowicie utraciły zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy zarobkowej. W tym samym punkcie projekt postanawia, że "zachowanie zdolności do pracy w warunkach specjalnie stworzonych nie stanowi przeszkody do orzeczenia całkowitej niezdolności do pracy" (por. art i 23.2.). Tym samym więc likwiduje się podstawowy cel projektowanej zmiany, jakim jest ograniczenie zatrudnienia osób niezdolnych do pracy. - częściowo niezdolne do pracy, przez co rozumie się osoby, "które częściowo utraciły zdolność do pracy w zawodzie dotychczas wykonywanym i są całkowicie niezdolne do innej pracy zarobkowej, poza pracą w warunkach specjalnie stworzonych (por. art i 4.). Częściowa niezdolność do pracy w zawodzie dotychczas wykonywanym zachodzi wówczas, gdy zdolność do pracy jest obniżona o połowę w porównaniu do pracowników o tych samych kwalifikacjach i przygotowaniu zawodowym, mających pełną sprawność fizyczną i psychiczną". Zatem zarówno osoby częściowo, jak i całkowicie niezdolne do pracy są - według projektowanej ustawy - zdolne do pracy w warunkach specjalnie stworzonych. Według projektu niezdolność do pracy może być trwała lub okresowa. Trwała niezdolność do pracy orzekana jest wówczas, gdy według wiedzy lekarskiej osoba nie rokuje odzyskania zdolności do pracy. Zapis ten budzi wątpliwości, gdyż trwała niezdolność do pracy może być stanem stwierdzonym w danym czasie i przy danym stanie zdrowia. Stan zdrowia może jednak ulegać zmianom. Zmianie mogą ulegać także możliwości wykonywania pracy (np. gdy osoba dotychczas pracująca na stanowisku robotniczym zdobędzie odpowiednie wykształcenie powodujące całkowitą zmianę charakteru pracy i stanowiska). Zatem w tym przypadku trwałość niezdolności do pracy powinna być zweryfikowana nowym orzeczeniem. Trwała niezdolność do pracy może jedynie oznaczać, że zgodnie z posiadanym stanem wiedzy nie da się określić, czy i kiedy oraz do jakiej pracy i w jakich warunkach dana osoba może wrócić do pracy. Nie jest natomiast uzasadnione (ani z punktu widzenia interesów jednostki, ani z punktu widzenia interesów instytucji ubezpieczającej) uznanie trwałej niezdolności do pracy za stan, który nigdy się nie zmieni i dlatego renta przyznana zostaje na stałe.

3 2 BSE Okresowa niezdolność do pracy orzekana jest wówczas, gdy trwa nieprzerwanie co najmniej 12 miesięcy i według wiedzy lekarskiej osoba rokuje odzyskanie zdolności do pracy w okresie nie dłuższym, niż 6 lat. 3. Uprawnienia do świadczeń z tytułu niezdolności do pracy: Przyznaje się rentę stałą jeżeli niezdolność do pracy jest trwała. (por. art p. 1). Zapis ten jest w tym ujęciu jednoznaczny. Natomiast w uzasadnieniu do projektowanej zmiany podkreśla się, że "stałość naruszenia sprawności organizmu nie będzie stanowić podstawy do przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy..." (por. s. 4). Z uzasadnienia wynika więc, że trwała niezdolność do pracy nie musi oznaczać jednocześnie przyznania renty na stałe. Renta może być przyznawana na czas określony w orzeczeniu, a ponowne przyznanie renty następowałoby na wniosek ubezpieczonego i po ponownym wszczęciu postępowania rentowego i ocenie uprawnień do renty. Z uzasadnienia wynika więc, że renta - zarówno przy orzeczeniu trwałej, jak i okresowej niezdolności do pracy - będzie przyznawana okresowo, a stan zdrowia oraz możliwości zarobkowe danej osoby mogą być okresowo weryfikowane w badaniach kontrolnych. Zapis ten jest więc niejasny i wymaga uściślenia. Wypłata rent w przypadku orzeczenia okresowej niezdolności do pracy byłaby uzależniona od uczestnictwa w programie przekwalifikowania zawodowego, a okres wypłaty renty byłby dostosowany do programu szkolenia. Zakłada się, że osoba ubiegająca się o świadczenia z powodu okresowej niezdolności do pracy będzie musiała poddać się określonym badaniom i rehabilitacji, a także po odpowiednim przeszkoleniu będzie musiała się przekwalifikować. Nałożenie przymusu w sprawach badań, rehabilitacji, podjęcia przeszkolenia ogranicza prawa i wolności obywatelskie. Można i trzeba zachęcać, motywować, stwarzać dogodne warunki itp., ale nie można zmusić. Rehabilitacja, szkolenie, badania itp. muszą być dobrowolne. 1 Uzależnienie wypłaty świadczeń od uczestnictwa w programie rehabilitacji - według projektowanego zapisu - jest formą przymusu (por. art i 34.4.). Odmowa wypłaty świadczeń w przypadku rezygnacji z uczestnictwa w programie rehabilitacyjnym musi być uregulowana odrębnie. Warunki na jakich można inwalidzie odmówić świadczeń lub pozbawić go tych świadczeń muszą być przedmiotem regulacji ustawowej, aby wykluczyć dowolność postępowania instytucji ubezpieczającej i przeprowadzającej rehabilitację. Odmowa inwalidy w sprawie uczestnictwa w programie rehabilitacyjnym może być odmową usprawiedliwioną lub nieusprawiedliwioną, ale orzeczenie jej warunków i charakteru - nie może być przedmiotem dowolnej interpretacji instytucji prowadzących programy rehabilitacyjne. Odmowa świadczeń mogłaby następować tylko w przypadku nieusprawiedliwionej odmowy udziału ze strony inwalidy w programie rehabilitacyjnym. Ocena, czy odmowa jest, czy też nie jest usprawiedliwiona, musi opierać się na systemie zobiektywizowanych kryteriów. Powinien być także przewidziany tryb odwoławczy od takiej oceny. 4. Ocena celowości projektowanych rozwiązań dotyczących zmian polegających na wyeliminowaniu grup inwalidztwa i zastąpieniu go podziałem na całkowicie i częściowo oraz trwale i okresowo niezdolnych do pracy nasuwa wiele wątpliwości. Orzeczenie częściowej niezdolności - zarówno częściowej i trwałej, jak i częściowej i okresowej - nie wyklucza podejmowania pracy w warunkach specjalnie stworzonych. Nie 1 Dobrowolność uczestnictwa w programach rehabilitacyjnych jest gwarantowana m.in. w ustawie obowiązującej w RFN z dn. 7 sierpnia 1974 r. o wyrównywaniu świadczeń rehabilitacyjnych. W 4 w p. 1. zapisano: "rehabilitacja wymaga zgody inwalidy".

4 BSE 3 zmienia się zatem sytuacja obecna, gdy osoby z orzeczoną I i II grupą inwalidzka pracowały i pracują zarobkowo, zarówno w warunkach specjalnie stworzonych, jak i w innych. W przyjętej koncepcji ubezpieczenia ryzyka socjalnego, jakim jest niezdolność do pracy - pominięto aspekt humanitarny, uwzględniający nie tylko dostarczenie osobie niepełnosprawnej środków utrzymania, ale także zapewnienie tej osobie miejsca w społeczeństwie, dostępu do różnych form aktywności i uczestnictwa w nich, możliwości integracji itp. Orzeczenie całkowitej i trwałej niezdolności do pracy pozbawia ubezpieczonego prawa do uczestnictwa w programach rehabilitacji, do przekwalifikowania, prawa do pomocy w odzyskaniu zdolności do pracy. Pozbawia go także motywacji do podejmowania rehabilitacji, do podejmowania wysiłku związanego z integracją, z odzyskiwaniem i nawiązywaniem więzi społecznych. Projektowane rozwiązanie przesuwa osoby trwale niezdolne do pracy na margines, odbierając im motywacje i nadzieje na zmianę ich położenia. Proponowane rozwiązanie prowadzi w istocie do marginalizacji osób niepełnosprawnych. Dlatego też w ocenie zasadności podziału na całkowicie i trwale oraz na częściowo i okresowo niezdolnych do pracy nie można pominąć aspektu, mówiąc najogólniej, humanitarnego, uwzględniającego inne potrzeby, a nie tylko dostarczenie w postaci renty skromnych środków utrzymania. Zagrożenie procesem marginalizacji osób niepełnosprawnych osłabia w pewnym stopniu zapis o zachowaniu zdolności do pracy w warunkach specjalnie stworzonych. Ale ten sam zapis w zasadzie likwiduje główny cel projektowanej zmiany, jakim jest pozbawienie rent inwalidzkich osób, które zachowały zdolność do pracy. Wątpliwości dotyczące nierozłącznego podziału osób objętych tym rodzajem ubezpieczenia nie znikają, gdy przeanalizujemy proponowane kryteria ustawowe do orzekania i oceny stopnia i trwałości niezdolności do pracy oraz rokowań dotyczących odzyskania zdolności (por. art ). Proponuje się przyjęcie następujących kryteriów oceny stopnia i trwałości niezdolności do pracy: - stopień naruszenia sprawności organizmu oraz możliwość przywrócenia niezbędnej sprawności w drodze leczenia i rehabilitacji, - rodzaj i charakter dotychczas wykonywanej pracy, - możliwość wykonywania dotychczasowej pracy, podjęcia innej oraz celowość przekwalifikowania uwzględniając wykonywany zawód, poziom wykształcenia i wiek. Podane kryteria oceny stopnia i trwałości niezdolności do pracy budzą wiele wątpliwości. Ocena stopnia naruszenia organizmu w danym czasie jest jedynym, pośród wymienionych w projekcie kryterium, które może być zobiektywizowane. Pozostałe kryteria mają charakter subiektywny, lub wręcz uznaniowy. Nie ma możliwości ustalenia kryteriów obiektywnych dla oceny warunków odzyskania zdolności do pracy, celowości przekwalifikowania, możliwości podjęcia innej pracy. Wszystkie te czynniki i warunki mogą ulegać zmianie w procesie odzyskiwania sprawności organizmu, zmiany postawy osoby niepełnosprawnej, jej motywacji itp. Ponieważ w każdym indywidualnym przypadku warunki wyznaczające ocenę stopnia i trwałości niezdolności do pracy będą inne, może to otwierać pole do uznaniowego określania uprawnień do świadczeń. Ocena stopnia i trwałości niezdolności do pracy wykonywana ma być przez lekarza orzecznika ZUS (por. art. 25) oraz komisję lekarską ZUS. Jeżeli nie można zgłaszać zastrzeżeń do kompetencji lekarzy w sprawach dotyczących stanu zdrowia, to należy krytycznie ocenić zamiar powierzenia lekarzom oceny dotyczącej "celowości przekwalifikowania zawodowego". Kompetencje do orzekania o celowości i kierunku przekwalifikowania zawodowego posiadać mogą zawodoznawcy, a nie lekarze. Przyznanie takich uprawnień lekarzom przekracza ich zawodowe kwalifikacje. Lekarz może okre-

5 4 BSE ślić ogólne warunki, zalecenia i przeciwwskazania do wykonywania określonego rodzaju pracy lub charakteru pracy, ale nie ma koniecznej wiedzy o zawodach. Z tego powodu orzeczenie możliwości przekwalifikowania nie może pozostawać w gestii lekarzy orzeczników lub komisji lekarskich, ponieważ brak im przygotowania fachowego do wykonania tego rodzaju zadań. Głównym powodem przekazania kompetencji w sprawach orzekania o celowości przekwalifikowania lekarzom orzecznikom i komisjom lekarskim jest brak specjalistów w zakresie zawodoznawstwa (w Polsce, jak dotąd, takich specjalistów się nie kształci). Konieczne jest zatem podjęcie działalności związanej z wykształceniem i przygotowaniem odpowiednich specjalistów w zakresie zawodoznawstwa. Orzeczenie celowości przekwalifikowania jest wstępnym warunkiem podjęcia takich działań. Z przedstawionych projektów nie wynika, by stworzono odpowiednie warunki organizacyjne, kadrowe, finansowe, instytucjonalne do realizacji słusznego postulatu, jakim jest rehabilitacja przed rentą. Powierzenie zadań związanych z rehabilitacją przed rentą wojewódzkim ośrodkom do spraw zatrudnienia i rehabilitacji osób niepełnosprawnych nie rozwiązuje wielu skomplikowanych problemów organizacyjnych, kadrowych, finansowych rehabilitacji przed rentą. Wojewódzkie ośrodki zatrudnienia i rehabilitacji osób niepełnosprawnych zatrudniają (stan w dn r.) 413 osób. Taryfikator dopuszcza zatrudnienie osób z wykształceniem średnim (i większość osób tam zatrudnionych ma wykształcenie średnie). Pracownicy tych ośrodków nie mają specjalistycznego przygotowania zawodowego ("specjalistyczne" przygotowanie zdobywają w trakcie pracy w formie narad, sympozjów itp.). Wynagrodzenie przeciętne brutto w 1994 r. pracowników zatrudnionych w tych ośrodkach wynosiło ok. 4 mln zł (dane z Krajowego Urzędu Pracy). W obecnej sytuacji kadrowej, finansowej i organizacyjnej ośrodki te nie są zdolne przejąć zadań rehabilitacji zawodowej. Przekazanie im zwiększonych zadań związanych z rehabilitacją zawodową wymagałoby poważnych nakładów na: zwiększone zatrudnienie, organizację placówek szkolących osoby przed rentą, wyposażenie tych placówek w odpowiedni sprzęt, szkolenie pracowników itp. 5. Istota projektowanych zmian polega na takim ujęciu definicji ryzyka niezdolności do zarobkowania, aby objąć nią takie sytuacje życiowe ubezpieczonych, które obecnie chronione są rentą inwalidzką, a jednocześnie, aby obniżyć dążenia ubezpieczonych do uzyskiwania statusu uprawnionych do pobierania renty. Mówiąc wprost chodzi o to, aby "status socjalny" rencisty był mniej atrakcyjny (i mniej pożądany), niż jest obecnie. Wprowadzenie do artykułu 23.2 przepisu umożliwiającego osobom całkowicie niezdolnym do pracy - podejmowanie pracy w warunkach szczególnych - czyni zbędnym wprowadzenie zmian w ustawie. Zachowanie zdolności do pracy w warunkach specjalnie stworzonych nie stanowi przeszkody do orzeczenia całkowitej niezdolności do pracy (por. art i 23.2.). Przepis ten powoduje, że zachowana zostanie praktyka obecna, a projektowana zmiana ustawy jest w zasadzie zbędna. W dotychczasowej praktyce osoby niezdolne do pracy (inwalidzi I i II grupy) pracują zarówno w warunkach specjalnie chronionych, jak i warunkach nie posiadających odpowiedniej ochrony. Osoby uznane za niezdolne do pracy pracując pobierają rentę inwalidzką, a także - powiększając staż pracy - uzyskują korzystniejsze warunki uzyskiwania świadczeń z systemu ubezpieczeń społecznych. Osoby uznane za niezdolne do pracy będą ponadto nadal zatrudniane "na czarno". Renciści (każdej z grup) są i pozostaną "poszukiwanymi" pracownikami do zatrudnienia "na czarno", gdyż pracodawca nie płaci za nich składki ubezpieczeniowej. Uzyskanie przez rencistów orzeczenia o trwałej niezdolności pozwoli im na ustabilizowanie ich sytuacji życiowej przez to, że nie będą oni ubiegali się okresowo o potwierdzenie ich niezdolności do pracy.

6 BSE 5 Zarobkowa działalność rencistów wynika z konieczności uzupełnienia dochodów. Przeciętna renta inwalidzka brutto w 1994 r. wynosiła 50,9% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia (miesięczne wynagrodzenie w 1994 r. wynosiło tys. zł.) a więc po potrąceniu zaliczki na podatek dochodowy w 1994 r. wyniosła 2.344,1 tys. zł. Praca zarobkowa jest zatem dla inwalidów konieczna ze względu na to, że ich dochody ze świadczeń Dochód są niskie. z renty inwalidzkiej jest dochodem wprawdzie niskim, ale stałym, wymaga tylko uzupełnienia dochodem z pracy. W odczuciu społecznym, sytuacja życiowa inwalidów pobierających rentę i pracujących postrzegana może być jako sytuacja korzystniejsza, niż osób pracujących i nie pobierających renty. Projektowana zmiana uczyni uprawnienia inwalidzkie trudniej osiągalnymi. Szczególnie, gdy utrata zdolności do pracy będzie już trwała i całkowita, natomiast nadal można będzie łączyć prawo do uzyskiwania renty inwalidzkiej z prawem do zarobkowania w warunkach szczególnych (oraz uzyskania w przyszłości prawa do emerytury). Wnioski końcowe: 1. W wyniku wprowadzonej zmiany nie zmniejszy się społeczny nacisk na uzyskiwanie uprawnień do renty, tym bardziej, gdy można będzie nabywać je na stałe. 2. Można będzie nadal pobierać rentę, a jednocześnie pracować w warunkach specjalnych i nabywać uprawnienia do emerytury. 3. Wprowadzenie aktywnej rehabilitacji nie może być przymusowe. Nie można też uzależnić prawa do świadczeń od podjęcia aktywnej rehabilitacji. 4. Wprowadzenie aktywnej rehabilitacji przed rentą wymaga wykształcenia specjalistów zawodoznawców oraz stworzenia odpowiednich instytucji zdolnych do prowadzenia aktywnej rehabilitacji zawodowej i społecznej. Te aspekty zostały pominięte. 5. Zasadnicze wątpliwości budzi ograniczanie dostępu do zatrudnienia osobom niepełnosprawnym. Ograniczanie to może być dyktowane koniecznością zwolnienia miejsc pracy ludziom pełnosprawnym, lepiej wykształconym itp. Trudno jednak uznać za słuszną zasadę życia społecznego, która prowadzi do dyskryminowania słabszych. Koszty społeczne odsuwania na margines słabszych kategorii ludności są bardzo wysokie (i objawiają się zwiększonym zapotrzebowaniem na usługi socjalne, głównie ochrony zdrowia). 6. Nie przedsięwzięto dotychczas przygotowań organizacyjnych związanych z wprowadzeniem aktywnej rehabilitacji (kto, gdzie, w jaki sposób, za jakie środki, w jakich warunkach miałby prowadzić taką rehabilitację na skalę odpowiednią do potrzeb). Kto miałby stać się organizatorem takiej, zakrojonej na szeroką skalę akcji rehabilitacji leczniczej i zawodowej? ZUS w obecnym stanie nie jest zdolny o spełnienia takiej roli (w obecnym systemie ZUS rehabilitacja to tylko margines działalności). Wskazanie na wojewódzkie ośrodki do spraw zatrudnienia i rehabilitacji osób niepełnosprawnych, jako właściwe do wykonania tych zadań, nie zmienia faktu, że ośrodki te nie są do tej funkcji przygotowane. 7. Oczekiwania związane ze zmniejszeniem liczby rencistów oraz kosztów nowych rent inwalidzkich o ok. 15% - 20% nie są w dokumencie uzasadnione przeprowadzonymi szacunkowymi obliczeniami - (por. s. 6 uzasadnienia). Analiza projektu pokazuje, że w ocenie skutków finansowych projektu nie zostały uwzględnione koszty podjęcia rehabilitacji leczniczej i zawodowej, koszty rozszerzonej diagnostyki stanu zdrowia, koszty wyszkolenia i zatrudnienia kadr zdolnych do realizacji zadań przewidzianych w ustawie. Zmniejszenie liczby osób pobierających renty i zmniejszenie związanych z wypłatą świadczeń wydatków może następować w dłuższym czasie, pod warunkiem podjęcia działań rehabilitacyjnych przed rentą. Osiągnięcie takich rezultatów w krótkim czasie jest nierealne, tym bardziej, że osoby zakwalifikowane do rehabilitacji będą pobierały świadczenia pieniężne

7 6 BSE (rentę szkoleniowa przez okres od 6 do 30 miesięcy). Przejściowo więc, w okresie wdrażania ustawy koszty ponoszone przez ZUS mogą wzrosnąć. W uzasadnieniu do ustawy nie ma pełnego wyliczenia skutków finansowych. Szacowane oszczędności dla Funduszu Ubezpieczeń Społecznych na poziomie 15% - 20% oznaczałyby, iż rehabilitacji zostanie poddanych rocznie około tys. inwalidów (liczba inwalidów w 1993 r. pobierających renty z ZUS wynosiła przeciętnie w roku 2497 tys. osób, z KRUS 669 tys. osób). Jednocześnie nie ma możliwości (finansowych, kadrowych, organizacyjnych) objęcia rehabilitacją leczniczą i zawodową tak znacznej liczby osób. W 1993 r. sanatoria i szpitale uzdrowiskowe dysponowały 35,4 tys. łóżek. Gdyby nawet wszystkie sanatoria były wykorzystywane wyłącznie w celach rehabilitacji leczniczej przed przyznaniem renty, to nie będą one w stanie objąć skuteczną rehabilitacją, tak znacznej, jak się planuje, liczby osób. 8. Także zmiany w zakresie orzecznictwa i trybu orzekania o rentach nie wniosą istotnych zmian. Oczekiwanie, że jednoosobowe orzekanie zwiększy odpowiedzialność orzekających nie ma uzasadnienia. Z projektu ustawy i projektu rozporządzenia nie wynikają oczekiwane, istotne zmiany w zakresie podniesienia fachowości lekarzy, ani oczekiwane ułatwienia w korzystaniu z nowoczesnego zaplecza diagnostycznego. Wykorzystanie nowoczesnej diagnostyki pociągnie za sobą poważne koszty związane z orzecznictwem (kosztów tych nie oszacowano w uzasadnieniu, a bez bliższych informacji kosztów tych nie można oszacować). Reasumując: przyjęcie projektowanej w Druku Sejmowym nr 986 zmiany ustawy, nie spełni oczekiwań związanych ze zrealizowaniem postulowanych i koniecznych zmian w zakresie szerokiego wykorzystania rehabilitacji przed rentą, traktowanych jako istotny czynnik zmniejszający obciążenie funduszu ubezpieczeń społecznych, i zwiększający efektywne wykorzystanie zasobów pracy przez zmniejszenie udziału osób niepełnosprawnych w populacji ogólnej.