SPIS RZECZY. Część pierwsza. Tajemnice plastyki. Część druga. Dzieje sztuki

Transkrypt

1

2 SPIS RZECZY Część pierwsza. Tajemnice plastyki 1. PRZESTRZEŃ W OBRAZIE...7 Od układu rzędowego do perspektywy linearnej...7 Niebo na ziemi i jakie są tego skutki, czyli o perspektywie powietrznej...12 Perspektywa malarska...13 Plany w obrazie Pytania sprawdzające OKOLICZNOŚCI POWSTANIA FORMY DZIEŁA SZTUKI...15 Trzy wizerunki człowieka, a każdy inny...15 Przemiany formy w architekturze...16 Dwie Madonny...17 Styl epoki i styl szkoły, styl artysty...18 Pytania sprawdzające MATERIAŁ I TECHNIKA A FORMA DZIEŁA SZTUKI...20 Słowo wstępne...20 Tu kamień, tam cegła i co z tego wynika...20 Tysiąc trzysta lat i dwie panie...22 Rzeźba: jedność materiału i formy...23 Pytania sprawdzające...24 Część druga. Dzieje sztuki 1. ŚREDNIOWIECZE...27 Epoka wczesnego średniowiecza...27 Sztuka czasów Karola Wielkiego...28 Budowle przedromańskie w Polsce...29 SZTUKA ROMAŃSKA...30 Architektura...30 Rzeźba...32 Malarstwo...38 Pytania sprawdzające...40 SZTUKA GOTYCKA...41 Architektura...41 Kościół gotycki

3 Dla ciekawych...47 Miasto...48 Zamki...50 Rzeźba...51 Poczet wielkich artystów Wit Stwosz...55 Malarstwo...58 Dla ciekawych...60 Pytania sprawdzające SZTUKA ODRODZENIA...64 Architektura...65 Miasto...72 Rzeźba...73 Poczet wielkich artystów Michał Anioł...76 Dla ciekawych...79 Malarstwo...81 Włochy...81 Poczet wielkich artystów Giotto di Bondone...83 Poczet wielkich artystów Leonardo da Vinci...88 Dla ciekawych...92 Poczet wielkich artystów Rafael Santi...93 Niderlandy...95 Dla ciekawych...96 Niemcy...99 Poczet wielkich artystów Albrecht Dürer...99 Polska Dla ciekawych Pytania sprawdzające SŁOWNICZEK...105

4 25

5 Rozpoczynając w klasie piątej przegląd dziejów sztuki, śledziliśmy jej rozwój od pierwszych wytworów artystycznych z czasów przedhistorycznych, poprzez wielkie starożytne kultury Mezopotamii, Egiptu, Grecji i Rzymu, po sztukę wczesnochrześcijańską i bizantyjską. Obecnie poznamy architekturę, rzeźbę i malarstwo dwóch wielkich epok w rozwoju sztuki europejskiej: średniowiecza i odrodzenia. Podczas lektury zwróćcie uwagę na dwie odrębne rubryki, z którymi spotkaliście się już w roku ubiegłym: Poczet wielkich artystów, z osobnym omówieniem pracy i dzieł największych malarzy i rzeźbiarzy, których nazwiska i dokonania warto na zawsze zapamiętać i Dla ciekawych z wiadomościami, które mogą zainteresować każdego, komu sztuka stała się bliska. Obecnie w tej rubryce mówimy również o muzyce i teatrze epok, których sztukę omawia ten podręcznik. 26

6 ŚREDNIOWIECZE Gdzież to zatrzymaliśmy się wiosną ubiegłego roku? Otóż zapoznaliśmy się ze sztuką starożytnego Egiptu i nieco dalej na wschód leżącej Mezopotamii, sztuką starożytnej Grecji i Rzymu, sztuką pierwszych chrześcijan, a także chrześcijańskich społeczeństw położonego na wschodzie Bizancjum. Obecnie zajmiemy się sztuką krajów europejskich długiej epoki zwanej średniowieczem. Chociaż średniowiecze zaczyna się w wieku V, największe dzieła tej epoki powstały znacznie później: w okresie romańskim (X XIII wiek) i gotyckim (XII XV wiek). A co było przedtem? Czym może pochlubić się owe pół tysiąca lat pomiędzy rokiem pięćsetnym a tysięcznym? Zajmiemy się tym przez chwilę. EPOKA WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA Przybyły z północy lud Germanów, który doprowadził do upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego i dał początek średniowiecznej Europie, własnej architektury prawie nie stworzył. Wędrując, przenosząc się z miejsca na miejsce, trwałych budowli po prostu nie potrzebował. Lecz owe plemiona germańskie Ostrogoci, Wizygoci, Frankowie zasłynęły za to z rozmaitych wyrobów: na przykład brosz do spinania stroju, tzw. fibul, niekiedy w kształcie ptaków i gryfów (gryf to uskrzydlony lew o głowie i pazurach orła), a również takich przedmiotów, które były niezbędne do prowadzenia licznych wojen: pochew i rękojeści mieczy, a także całych zbroi. Przedmioty te były często prawdziwymi precjozami drobniejsze nieraz wykonywano ze złota i zdobiono barwnymi kamieniami. Wspaniałymi dziełami sztuki, tworzonymi z talentem i cierpliwym zapamiętaniem, były podówczas księgi zawierające teksty religijne, tzw. kodeksy. Pisano je na pergaminie (odpowiednio wyprawionej skórze cieląt; papieru jeszcze wówczas w Europie nie znano), niekiedy złotą farbą na barwnym tle, zdobiąc tekst niezmiernie bogatymi iluminacjami (miniaturowymi obrazkami). 1. Fibula, VII w. Oto jedna z rozlicznych odmian zapinek (agraf) do spinania męskich szat. Tę, wy konaną ze złota, zdobi wytłaczany ornament. 27

7 SZTUKA CZASÓW KAROLA WIELKIEGO Pierwsze wielkie dzieła architektury wczesnego średniowiecza powstały za panowania Karola Wielkiego ( ). Ten potężny wódz germańskiego ludu Franków zdołał dzięki zwycięskim wojnom zawładnąć rozległymi terytoriami Europy i koronować się na cesarza wielkiego chrześcijańskiego państwa. Powstawały wówczas bazyliki, bardzo podobne do tych, jakie pozostawiła architektura wczesnochrześcijańska. Ich nawę główną, zakończoną prezbiterium z półkolistą apsydą, przecinała, tworząc symbol krzyża, nawa poprzeczna zwana transeptem. Budowano wówczas także kaplice centralne. Do najsłynniejszych budowli tego rodzaju należy kaplica przy pałacu Karola Wielkiego w Akwizgranie (w Niemczech, blisko granicy z Holandią; niemiecka nazwa miasta Aachen). 2. Wnętrze kaplicy pałaco cowej Karola Wiel kiego w Akwizgranie, konsekracja w 805 Ta wspaniała rotunda o średnicy 32 m, związana z pałacem królewskim, budowana przez czternaście lat ( ), z sześcio kątną nawą pośrodku, wznosi się na wyso kość dwóch kondygnacji. Na dole po stro nie wschodniej mieściło się sanktuarium z ołtarzem, a na wyższej kondygnacji wnę trze obiegały empory (galerie), gdzie królew ska świta gromadziła się na nabożeństwa. Tron monarchy był ustawiony w emporze na przeciw Sanktuarium, więc po stronie za chodniej. Całość przykrywa kopuła zdobiona złotymi mozaikami. W trzysta kilkadziesiąt lat po śmierci Karola Wielkiego zawieszono na niej ogromny złocony świecznik w kształcie korony, o średnicy 4 m. 28

8 18. Drzwi Gnieźnieńskie Drzwi z pięknego, szlachetnego spiżu (tak nazywamy czasem brąz) mają blisko 4 m wysokości. Historię życia i śmierci św. Wojciecha ujętą w 18 obrazów tzw. kwater, czyta się od dołu lewego skrzy dła ku górze, a następnie na prawym skrzydle ku dołowi. Drzwi Gnieźnieńskie to jedno z najwspanialszych dzieł średnio wiecznej sztuki ludwisarskiej w Europie. 19. Jedna z kwater Drzwi Gnieźnieńskich: Św.. Wojciech u Bolesława II w obronie niewolnych. Poszukajcie tej kwatery na ilustracji

9 20. Fragment kwatery Modlitwa św.. Woj ciecha przy grobie męczenników (przy ko łatce z głową lwa na lewym skrzydle) Widać tu także powiększony fragment de koracyjnego pasa obiegającego oba skrzy dła, tzw. bordiury. W wić roślinną są tu wplecione rozmaite, często zabawne wizerun ki zwierząt, ptaków, stworzeń fantastycznych, a także ludzi zajętych pracą w winnicy. MALARSTWO 21. Chrystus w majestacie cie,, plakietka z Limoges (czyt. limoż),, Francja, XII w. W układzie takie samo jak na ilustracji 22, choć inne w szczegółach, wyobrażenie Chry stusa na plakietce ozdobionej barwną ema lią; z tej techniki zdobienia słynęli Francuzi. Malarstwo epoki romańskiej znamy przede wszystkim z wewnętrznych ścian kościołów i z pergaminowych kart ręcznie pisanych i ilustrowanych ksiąg kodeksów (mówiliśmy już o nich w podrozdziale poświęconym sztuce wczesnego średniowiecza). Malowidła ścienne były dla wnętrz kościelnych tym samym, czym płaskorzeźby dla ich ścian zewnętrznych: sposobem zapełniania dużych pustych płaszczyzn scenami równie zdobnymi, co pouczającymi. Pojawiały się one w apsydach i na pasach ściennych po obu stronach nawy głównej, ponad łukami arkad. Jeśli malarstwo w apsydach, gdzie królował sam Bóg w osobie Jezusa, tchnęło powagą, a nawet napawało pełnym pokory lękiem (il. 22), to malowidła na innych fragmentach ścian czy sklepieniach emanowały ożywieniem, a sceny tutaj umieszczane świadczyły często o żywym zmyśle obserwacji twórców (il. 23). 38

10 26. Rzut poziomy katedry francuskiej w Chartres (czyt. szartr) Tę słynną katedrę w mieście środkowej Francji wzniesiono w latach Jej plan pokazuje, że jest to budowla trójna wowa, zbudowana na planie krzyża (z nawą poprzeczną, czyli transeptem), z dwiema wieżami po stronie zachodniej, tzw. obej ściem za ołtarzem i pięcioma kaplicami po stronie wschodniej, z okazałymi wejściami po stronie północnej (większe) i południo wej (mniejsze). Siatka cienkich krzyżujących się linii to sklepienie krzyżowo żebrowe. Ka tedra ta słynie z bogatej dekoracji rzeźbiar skiej i pięknych witraży. 27. Katedra w Bourges (czyt. burż).. Łuki odporowe i skarpy Wysokie ściany nawy głównej, rozpierane od środka ciężarem sklepień, podpierane są łukami odporowymi, biegnącymi ponad nawami bocznymi. Po stronie zewnętrznej łuki te opierają się na potężnych skarpach silnie osadzonych na fundamentach. brzymich drzew delikatne gałęzie, tak z gotyckich filarów wybiegają u szczytu ceglane lub kamienne łuki zwane żebrami, łączące się z sobą po przekątnej. Każda czwórka filarów powiązana jest więc u góry na krzyż. Krzyż utworzony z owych żeber daje nazwę gotyckiemu sklepieniu krzyżowo-żebrowemu (il. 26). Katedry gotyckie, jak mówiliśmy, są bardzo wysokie. Bywało, że nawę główną wyciągano ku górze na 50 metrów, co równa się wysokości dzisiejszego piętnastopiętrowego domu. Aby tak wielka budowla nie runęła, zabezpieczano ją systemem tzw. łuków odporowych i skarp. Popatrzcie na ilustrację powyżej. 43

11 30. Różne kształty maswerku w oknie gotyckiego kościoła W górnych częściach okien, w ich łukach ostrych maswerk tworzył misterne wzory, najczę ściej z kół, trójliści i wieloliści, a w niższych dzielił pole okna na dwie lub cztery części o osobnych łukach ostrych. Maswerk pojawiał się często również nad głównym portalem kościoła, tutaj jednak w kształcie kolistej koronki przypominającej rozwinięty kwiat to tzw. rozeta (od francuskiego słowa rosette czyt. rozet różyczka ). Wspaniałą ozdobą gotyckiego kościoła były także witraże wprawiane w okna, czasem też w rozety kompozycje 31. Rozeta gotycka 32. Fasada katedry y Notre e Dame w Pary y żu, XIII w. A oto najsłynniejsza świątynia gotycka Fran cji w całej okazałości. Znamy jej portal główny, jeden z trzech zajmujących całą szerokość fasady. Nad nim umieszczono piękną, ażurową rozetę. 45

12 41. Peter Parler Autoportret,, katedra św.. Wita w Pradze, XIV w. Oglądamy jeden z najsłynniejszych rzeźbiar skich autoportretów (portretów własnych). Wykonany został przez niemieckiego archi tekta i rzeźbiarza wznoszącego katedrę św. Wita w Pradze. W realizm tej rzeźby wie rzymy bez zastrzeżeń: pozostawiając potom ności podobiznę własną, artysta z pewno ścią postarał się o to, aby była ona wierna. 40. Król murzyński, katedra a w Strasburgu, Francja, XV w. Oto jedna z licznych figur kamiennych, opowiadających nam Nowy Testament i dzieje Kościoła ze ścian zewnętrznych i wnętrz słynnej katedry w Strasburgu: jeden z trzech kró lów dążących ze swymi darami do Jezusowej stajenki. Katedrę tę zdobiono rzeźbami przez dwieście kilkadziesiąt lat, więc ich styl zmieniał się z upływem czasu. Oglądając tę rzeźbę zwróćcie uwagę na wyrazistość rysów twarzy i swobodę postawy. Chcemy Was tutaj zapoznać z pewnym rodzajem niezmiernie pięknych rzeźb drewnianych, nazywanych Pięknymi Madonnami. Oto jedna z nich. 42. Piękna Madonna,, kościół św.. Elżbiety we Wrocła cławiu, 1410 Zamyślona twarz Matki Jezusa, o wysokim jasnym czole, tchnie łagodnością i słodyczą. Głowę wieńczy korona, zebrane fałdy długiej szaty przewieszone są przez lewą rękę, pod trzymującą małego Jezusa. Układ korpusu przypomina literę S nazywamy go kontra postem (przeciwwyważeniem) gotyckim. 53

13 43. Ołtarz z Wita Stwosza w kościele Ma riackim w Krakowie, , scena centralna Pośrodku słabnąca Maria w postawie klę czącej, podtrzymywana przez apostoła Pa wła, po prawej młody Jan, po lewej Piotr. Na lewym i prawym krańcu pierwszego planu Jakub Starszy i Andrzej. W głębi inni apostołowie. Ponad postaciami centralny mi Marii i Pawła scena Wniebowzięcia Marii, której w drodze do nieba towarzy szy Jej Syn. W płaskorzeźbionych kwate rach skrzydeł, czytanych od góry ku dołowi (najpierw skrzydło lewe, potem pra we), sceny z Nowego Testamentu: Zwiasto wanie Marii, Boże Narodzenie, Pokłon Trzech Króli, Zmartwychwstanie, Wniebo wstąpienie i Zesłanie Ducha Świętego. Wspomnieliśmy o ołtarzach. Gotyckie ołtarze należą do największych, najbardziej skomplikowanych dzieł rzeźbiarskich tej epoki. Ołtarz taki ma zwykle kształt jak gdyby płytkiej szafy, na którą składa się duża zagłębiona część centralna oraz para lub dwie pary skrzydeł, z których wewnętrzne, na zawiasach, były zwykle zamykane po zakończeniu nabożeństwa. Przy jednej parze skrzydeł całość składa się więc z trzech części to tryptyk. Przy dwóch parach skrzydeł (ta druga para jest nieruchoma, połączona z szafą ) ołtarz ma pięć części zwiemy go pentaptykiem albo p o - liptykiem, ołtarzem wieloskrzydłowym. W części środkowej mieści się zwykle kompozycja rzeźbiarska, a na skrzydłach kompozycje płaskorzeźbione lub malowane. Po zamknięciu skrzydeł ołtarza na ich stronie odwrotnej i na skrzydłach nieruchomych ujawniają się nowe sceny malarskie lub rzeźbiarskie. W rzeźbach i malowidłach ołtarza przedstawiano sceny z Nowego Testamentu oraz z żywotów świętych i męczenników za Chrystusową wiarę. Najwspanialszym ołtarzem późnogotyckim w Polsce, a także jednym z najświetniejszych (a może wręcz najświetniejszym) w Europie tego czasu jest dzieło Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie (por. il. 28). Szeroki na 11, a wysoki na 13 metrów, składa się on z 200 postaci wyrzeźbionych w drewnie lipowym, z których największe, w częś- 54