TUTORING 1 rozważania nad metodą rozwoju potencjału oraz jej adaptacją na polskich wydziałach prawa (wprowadzenie do dyskusji)

Transkrypt

1 Marta Chmura TUTORING 1 rozważania nad metodą rozwoju potencjału oraz jej adaptacją na polskich wydziałach prawa (wprowadzenie do dyskusji) W książce Lekarze ciężko chory ordynator chirurgii Harland Longwood prowadzi rozmowę z wykonawcą swojego testamentu odnośnie przekazania darowizny na konto uczelni medycznej: - Zamierzam wykorzystać część funduszy [z papierów wartościowych], które zostaną uwolnione [po mojej śmierci]. - W jaki sposób? - ostrożnie spytał Greene. - Chociażby szkoląc nowego wykładowcę chirurgii. To kosztuje, a na razie nie zadbaliśmy o dobrze przygotowanych następców. Czas się tym zająć, i to szybko. 2 H. Longwood, sprawujący funkcję przewodniczącego szpitalnej Komisji Zgonów, z każdymi kolejnymi obradami coraz wyraźniej zdaje sobie sprawę z deficytów w wykształceniu młodszych kolegów. Od lat praktykując medycynę zauważa, że samodzielne przyswajanie wiedzy z książek, obserwowanie pracy autorytetów i zdobywanie biegłości w zawodzie podczas treningu na ludziach jest mało efektywne i niedopuszczalnie ryzykowne. Ponadto, zdarzają się lekarze, którzy głównie ze względu na swoją niedojrzałość emocjonalną (pychę, chciwość) popełniają tragiczne w rezultatach błędy. Stary ordynator, mając perspektywę osoby od lat obserwującej niedostatki systemu i ważąc sposoby rozgospodarowania funduszy, zamiast przeznaczyć środki na wzmocnienie kapitału praktyków np. finansowanie sprzętu oddziału chirurgicznego czy badań klinicznych, większy potencjał dla ogólnej poprawy efektów pracy lekarzy upatruje we wspar- 1 Tutoring (od łac. tutor = opiekun) jest metodą nauczania spersonalizowanego wykazującą ścisły związek z klasyczną misją uniwersytetu oraz tradycją artes liberales (sztuk wyzwolonych). Począwszy od angielskiej reformy edukacji w 1870 r. jest powszechnie stosowany w Uniwersytecie Oksfordzkim i University of Cambridge. Według prof. Z. Pełczyńskiego jest on jednym z podstawowych czynników wpływających na sukces dydaktyczny tych uczelni oraz dominację ich absolwentów w brytyjskich elitach. Z. Pełczyński, Tutoring wart zachodu. Z doświadczeń tutora oksfordzkiego, s. 33 [w:] Tutoring - w poszukiwaniu metody kształcenia liderów. Program polsko-amerykańskiej Fundacji Wolności realizowany przez Stowarzyszenie Szkoła Liderów, Warszawa 2007, dostępny na: W Polsce jest on realizowany m.in. na MISH-ach. 2 N. Gordon, Lekarze, Katowice 1999, Książnica, s

2 Marta Chmura ciu pierwszego etapu szkolenia adeptów tzn. poprzez wykształcenie lepszych niż dotąd wykładowców. Jest to zapotrzebowanie dostrzegane także przez młodych chirurgów, z których jeden w dobitny, choć przekorny sposób przedstawia to, czego oczekuje od dobrego nauczyciela: - Rezydentura u Hostvogela to wcale nie taka gratka, jak by się mogło wydawać. Mistrz uwielbia operować, więc inni rzadko mają okazję potrzymać skalpel. Och, nie robi tego z podłości czy wyrachowania. Tylko kiedy trzeba kogoś pokroić, facet po prostu nie potrafi się powstrzymać. Być może dlatego wciąż jest taki dobry. - Naprawdę jest? Tak dobry jak mówią? - To prawdziwy geniusz - zapewnił Silverstone. - Jest tak dobry, że czuje pulsy, których nie potrafi wyczuć nikt inny na świecie, bo ich tam nie ma. ( ) Ma świetną reputację, ale nauczyciel z niego żaden. Spędziłem tam rok głównie jako obserwator i w końcu doszedłem do wniosku, że muszę rzucić to w diabły. Zrezygnowałem z tych wszystkich fanfar i przeniosłem się tutaj, żeby w końcu czegoś się nauczyć. Jako chirurg Longwood nie dorasta Hostvogelowi do pięt, ale za to świetny z niego nauczyciel. 3 Powyższy przykład, w moim mniemaniu, może posłużyć jako ilustracja sposobu myślenia zwolenników tutoringu czyli metody dydaktycznej opartej na relacji uczeńmistrz. Mamy tutaj abstrahując chwilowo od wymogu ponadprzeciętnie wysokiej aktywności ze strony studenta - wskazanie na szczególną rolę i wymagania wobec osoby nauczyciela. Założenie, że prócz przekazania wiedzy można i trzeba oczekiwać od niego znacznie więcej. Ma on nie tylko wiedzieć, czego uczyć, ale także jak uczyć, a zwłaszcza jak przygotować studenta do samodzielności. W tym celu tutor koncentruje się głównie na rozwoju jego potencjału zarówno osobowościowego, jak i naukowego. Rozwój następuje, gdy tutor stworzy przestrzeń dla ujawnienia się ukrytych i niewykorzystanych lub nieefektywnie wykorzystywanych zasobów jednostki. Jego głównym zadaniem staje się zdiagnozowanie, jakie informacje są studentowi najbardziej potrzebne, aby wspiął się na wyższy poziom swoich możliwości. Końcowy efekt zależy jednak wyłącznie od studenta kluczowym czynnikiem jest poczucie odpowiedzialności za ten proces, zrodzone na bazie wolnego wyboru i poczucia wpływu. Tutoring bazuje na koncepcjach rozwoju liderów (Richard Barrett), zarządzania talentami (Martin Buckingham), różnych szkół coachingu oraz tradycyjnych koncepcjach samokształcenia i uczenia się osób dorosłych. 4 Uwzględnia eksperymenty wskazujące na przełożenie wiary w możliwości podopiecznego na jego faktyczne osiągnięcia 3 N. Gordon, idem, s K. Czayka-Chełmińska, Metoda tutoringu, s. 42 [w:] Tutoring

3 TUTORING rozważania nad metodą rozwoju potencjału oraz jej adaptacją na polskich... edukacyjne (np. efekt Rosenthala). 5 Jest to relacja wymienna: cechy tutoringu pojawiają się także w innych metodach, przez co bywa on często mylony z coachingiem czy mentoringiem. 6 Te trzy podejścia łączy cel w postaci wypracowania możliwie najwyższego poziomu działania podopiecznego i aspekt motywacyjny, choć w tutoringu poligonem jest sfera edukacji, zaś w dwóch pozostałych głównie obszar biznesu. 7 Podstawowa różnica tkwi w oczekiwaniach stron i narzędziach stosowanych przez opiekunów. Coach nie musi mieć wiedzy specjalistycznej z dziedziny, z którą obcuje (choć jest to wskazane). Jest jak trener i partner - udziela wsparcia w realizacji określonych przez klienta celów, pomaga mu lepiej planować działania, nie proponuje rozwiązań. Kontakt z mentorem ma zapewnić możliwość uczenia się od najlepszych. Jest to osoba, która odniosła sukces przynajmniej w mniemaniu klienta. Prócz stymulowania, szczególnie ważny jest tutaj element przywództwa - zaufania i oparcia działań na poglądach mentora. Efektem ma być osiągnięcie w większym stopniu przedsiębiorczości (sprawnego działania) niż - jak w przypadku tutoringu - autonomii myślowej uczestnika. Tutoring jako jedyny wymaga holistycznego spojrzenia na człowieka i równorzędnej pracy na trzech obszarach: charakter, wiedza i umiejętności. Praktycy tutoringu przedstawiają jego efekty jako niezwykle kuszące: wykazano, że na egzaminach studenci objęci tym systemem znacznie przewyższają tych, którzy z niego nie korzystają. Również w późniejszym życiu naukowym wykazują się większą inicjatywą, zaradnością i kreatywnością. 8 Zwracają tym uwagę nie tylko na skuteczność dydaktyczną, ale także na długofalowość efektów (osiągnięcie samodzielności w samokształceniu) oraz element twórczy. Potencjalne słabości tutoringu bywają interpretowane jako swoisty walor np. efekt kangura. Polega on na tym, że studentom przygotowującym w ciągu tygodnia kilka esejów z różnych przedmiotów przeważnie nie starcza czasu na wnikliwe przestudiowanie wszystkich zebranych materiałów. Może się zatem pojawić zarzut powierzchowności zdobytej przez nich wiedzy i jej fragmentaryczności. Uważam, że jest to problem także przy tradycyjnym modelu studiów (wykłady są fakultatywne, ćwiczenia nie zawsze obejmują cały materiał) odpowiedzialność za jakość finalną procesu kształcenia zawsze spoczywa przede wszystkim na studentach. Tutorzy są zdania, że nieuchronność efektu kangura to dobry trening z selekcji przed 5 R. Rosenthal, L. Jacobson, Pygmalion In The Classroom Teacher Expectation and Pupils Intellectual Development, Por. S. Trusz, Efekt Pigmaliona: realne zjawisko edukacyjne czy próba manipulacji opinią publiczną?, s [w:] Manipulacja: pedagogiczno-społeczne aspekty, cz. II, red. J. Aksman, Kraków Por. S. Karwala, Model mentoringu we współczesnej szkole wyższej, Mentoring.pdf 7 E. Kalińska, Tutoring nauczyciel i uczeń zupełnie inaczej. Rozmowa z Piotrem Czekierdą, Edukacja Pomorska, nr 53 (4)/2012, s Zob

4 Marta Chmura wejściem w szybko zmieniającą się rzeczywistość, kiedy to nie ma wystarczająco dużo czasu na zapoznanie się z wszystkimi potrzebnymi danymi. Trzeba wytypować zasadnicze kwestie, rozważyć argumenty i podjąć najlepszą możliwą decyzję, licząc się z możliwością popełnienia błędu, ale ante omnia - będąc gotowym na ich szybką i umiejętną korektę. W przełożeniu na praktykę uniwersytecką tutoring jest to proces, który wymaga regularnej i długofalowej współpracy między tutorem a studentem (ich meritum stanowi 8-12 tutoriali raz na tydzień po 60 minut), podczas której student samodzielnie przygotowuje eseje 9 na ściśle związane z programem zajęć, ale co szczególnie istotne frapująco skonstruowane tematy 10, stanowiące bazę pod wymagającą intelektualnie dyskusję. Koniecznym jest zaznaczyć, że tutoring nie jest metodą uczenia przygotowania doskonałych tekstów naukowych. Punkt ciężkości położony jest na naukę krytycznego myślenia i podejmowania decyzji wartościowe merytorycznie teksty stają się cennym produktem ubocznym tego procesu. Zadaniem studenta jest przedstawić swój punkt widzenia (rozważyć problem badawczy) wybierając i wykorzystując argumenty (m.in. aktualne badania naukowe, poglądy przedstawicieli doktryny) zaczerpnięte m.in. z zasugerowanej przez tutora literatury i przy ich pomocy dążyć do odparcia kontrargumentów. Tutor, przyjmując otwartą postawę wobec tez studenta tzn. nie zakładając istnienia jednej poprawnej odpowiedzi, podejmuje z nim polemikę, wskazując zarazem na słabe punkty wywodu oraz proponując sposoby jego udoskonalenia. Jest to proces wymagający zarówno od studenta, jak i tutora. Kompetentny i doświadczony tutor wspiera i towarzyszy w myśleniu w taki sposób, aby prócz wskazania i wzmocnienia silnych stron ucznia (predyspozycji), zachęcić go do korekty popełnionych błędów oraz rozbudzić w nim dalszą ciekawość poznawczą zmotywować do samodoskonalenia. Potrafi tak poprowadzić dialog, aby wyznaczyć dalszy możliwie przyjemny dla obu stron szlak poszukiwań (w tym celu omawiają temat kolejnego eseju). Wszystko to przy zachowaniu klasycznych wartości akademickich, jak prawda czy szacunek dla wolności. Jak to ujmuje Allan Bloom: Nie ma nauczyciela z prawdziwego zdarzenia, który w praktyce nie wierzyłby w istnienie duszy, jak również w magiczne oddziaływanie, 9 Studenci Uniwersytetu Oksfordzkiego piszą średnio 124 eseje podczas 3 lat trwania studiów. Standardowo esej obejmuje znaków (zob. Z. Pełczyński, Tutoring, s. 33). 10 Przykładowe tematy esejów na egzaminie końcowym z Filozofii prawa w Uniwersytecie Oksfordzkim: 1) Czy istnienie właściwej odpowiedzi w kontrowersyjnym zagadnieniu prawnym jest ważne? 2) Jakie znaczenie mają i czy w ogóle mają, teorie sprawiedliwości dla teorii prawa? 3) Czy punkt widzenia sędziego jest najlepszą perspektywą, z której możemy zrozumieć prawo? 4) Czy realizm prawniczy jest wystarczająco realistyczny, jeśli chodzi o prawo? 5) Czy ma jakikolwiek sens, i jeśli tak to jaki, rozróżnianie pomiędzy subiektywnym i obiektywnym? 6) Czy mamy prawo do pornografii? Z materiałów szkoleniowych Szkoły Tutorów Collegium Wratislaviense. 160

5 TUTORING rozważania nad metodą rozwoju potencjału oraz jej adaptacją na polskich... jakie można na nią wywrzeć za pomocą słów. Nauczyciel musi sobie powiedzieć, że choć na początku procesu kształcenia aktywność duszy wymaga czasem pobudzania z zewnątrz poprzez nagrody i kary, to na końcu aktywność ta jest sama dla siebie nagrodą i pobudza się sama. Ponadto sama czynność nauczania kryje w sobie niebezpieczeństwo, że ograniczymy się do przekazu wiedzy, zamiast ją stale zdobywać, że dostosujemy się do tego, co studenci potrafią lub czego chcą się nauczyć, że będziemy znali siebie tylko poprzez naszych studentów. 11 Na ostatnich stronach Umysłu zamkniętego autor konstatuje: Potrzeba głębokiej refleksji, aby zrozumieć, że wspólne myślenie to właśnie to, o co chodzi. Niestety, w tym punkcie zaczynamy ponosić klęskę. Niemniej jest ono cały czas w zasięgu ręki, mało prawdopodobne, lecz zawsze obecne 12. Zaiste, jest to nie lada wyzwanie, stąd niejednokrotnie w publikacjach z tej dziedziny pojawia się określenie, że tutoring jest sztuką satysfakcjonującego godzenia ognia z wodą 13, wyważenia/balansu (m.in. udzielania wskazówek i pozostawienia swobody badawczej, wymogu dyscypliny naukowej z elementem twórczym intelektualnej eksploatacji), a sam opiekun ujmując rzecz w dużym uproszczeniu powinien być jak kaloryfer ciepły i twardy zarazem. 14 Taka postawa konweniuje z dobrymi obyczajami w kształceniu akademickim, wśród których oprócz prawdy, odpowiedzialności, sprawiedliwości, rzetelności, tolerancji, lojalności, samodzielności, uczciwości, godności i wolności nauki wymienia się także życzliwość, rozumianą jako: bezpośrednia opieka nad rozwijającymi się umysłami, pomoc w budzeniu zainteresowań, dyskretne, ale owocne kierowanie pierwszymi, samodzielnymi krokami seminarzystów, magistrantów i doktorantów. To również tworzenie atmosfery dobrej roboty, wyzwalającej energię i entuzjazm wszystkich uczestników życia akademickiego, wolnej natomiast od małostkowości, zniechęcającego krytykanctwa, rywalizacyjnego pośpiechu i pozoracji merytorycznej działalności. ( ) Życzliwa, konstruktywna, pełna wzajemnego zaufania atmosfera twórczej synergii wyzwala wielkie moce ludzkiej aktywności, nie tylko dopingując do zwielokrotnionych wysiłków, lecz i wyzwalając pełną radość z sukcesów badawczych i dydaktycznych własnych i cudzych A. Bloom, Umysł zamknięty. O tym, jak amerykańskie szkolnictwo wyższe zawiodło demokrację i zubożyło dusze dzisiejszych studentów, Poznań 1998, s Ibidem, s Zob. wywiad z dr Anettą Pereświet Sołtan, adiunktem Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, trenerem Projektu Nowoczesny Wykładowca tutor i coach akademicki_pereswiet-soltan,page,44 14 Na podstawie materiałów przeznaczonych dla Szkoły Tutorów Collegium Wratislaviense. Autorka jest uczestnikiem prowadzonej tam II edycji szkolenia z Tutoringu Akademickiego (zob Patrz: Akademicki kodeks wartości przyjęty na posiedzeniu Senatu Uniwersytetu Jagiellońskiego w dniu r. /dostępny na: /Zob. także: Kodeks: Dobre praktyki w szkołach wyższych, opracowany przez 161

6 Marta Chmura Bez wątpienia tutoring nie jest metodą korzystną i dostępną dla każdego. Zakłada pewną elitarność - stanowi ścieżkę specjalną dla komandosów edukacji - tych, którzy chcą więcej i głębiej, są ciekawi idei edukacji liberalnej. 16 Edukacja liberalna wystawia wszystkie przekonania na ryzyko i wymaga od studentów gotowości podjęcia tego ryzyka. 17 Osoba tak wykształcona potrafi oprzeć się odpowiedziom łatwym i obecnie lansowanym, nie dlatego, że jest przekorna, lecz dlatego, że zna inne, również warte rozważenia. 18 Wymaga to czasu, szacunku dla studenckiej podmiotowości i indywidualnego traktowania. To sprawia, że tutoring nie jest w stanie zaproponować alternatywy dla masowości kształcenia na studiach wyższych. Jest za to ciekawą propozycją jako jedna ze szczególnie efektywnych metod nauczania; metodą, która niesie za sobą ideę, która nie powinna pozostać obojętna tym, którym zależy na wysokiej jakości nauczania oraz podtrzymaniu tradycyjnej misji uniwersytetu. 19 Uważam, że warto zastanowić się nad sposobem adaptacji tej metody na wydziałach prawa, szczególnie ze względu na jej retoryczny charakter zbieżny z wymaganiami wobec umiejętności absolwentów. Poniżej przedstawiam argumentację na rzecz tutoringu wraz z propozycją jego wdrożenia, licząc, że zostaną one potraktowane jako zaproszenie do dyskusji. TUTORING zarys wdrożenia metody dydaktycznej na Wydział Prawa UWr Czas trwania całego projektu: 1-2 lata (zakończony sprawozdaniem i ewaluacją na tej podstawie podjęcie decyzji przez władze uczelni o przyjęciu tutoringu w wypracowanej formie na kolejne lata, korekcie metody lub usunięciu tutoringu z realizowanych metod kształcenia) Czas trwania tutorialu: 8-12 spotkań po min. (1 semestr) Organizacja tutorialu: 1 tutor na 1-3 studentów, praca nad 1 esejem przez 1-3 spotkania. Organ decyzyjny: DZIEKAN Fundacje Rektorów Polskich i uchwalony 26 kwietnia 2007 roku przez Zgromadzenie Plenarne Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich. 16 Sformułowanie to pochodzi od J. Axera, promotora koncepcji sztuk wyzwolonych i tutoringu na polskim uniwersytecie. A. Bikont, Komandosi edukacji rozmowa z prof. Jerzym Axerem, Gazeta Wyborcza, 2000/11/18-19, s A. Bloom, op. cit., s Ibidem, s P. Czekierda, Tutoring jako szansa na odnowę misji polskiego uniwersytetu, [w:] Tutoring, s Por. przykładowo: B. Readings, The University in ruins, Harvard University Press 1996; Z. Ratajczak, Teraz misja, Forum Akademickie, nr 6/9; J. Ortega y Gasset, Mission of the University, Taylor & Francis Group,

7 TUTORING rozważania nad metodą rozwoju potencjału oraz jej adaptacją na polskich... Zakres działania Dziekana: bezpośredni nadzór nad pracą tutorów (zatwierdzanie sprawozdań z przeprowadzonego tutoringu, analiza ankiet ewaluacyjnych studentów uczestniczących w programach tutoringowych). ARGUMENTACJA Argumenty dla władz Wydziału: nauczanie metodą tutoringu silnie koresponduje z Krajowymi Ramami Kwalifika- cji w zakresie wymagań dotyczących umiejętności i kompetencji absolwenta, realizuje zalecenia Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Ministra Edukacji Narodowej odnośnie podnoszenia jakości dydaktyki, metodzie sprzyja obecna struktura demograficzna (zmniejszająca się ilość studentów), jest adaptowalny dla potrzeb studiów prawniczych (akcent zarówno na wiedzę, jaki i na argumentację), trafniejsza i wcześniejsza identyfikacja dobrych kandydatów na doktorantów, publikacja ich artykułów opracowanych na podstawie esejów (punkty dla katedry), większa ilość publikacji studentów, zwłaszcza we współpracy z tutorami, nie jest to metoda, która wymaga dużego nakładu środków finansowych, a stanowi interesującą innowację oraz gwarantuje efekty trudno osiągalne w tradycyjnym nauczaniu, bardziej efektywne rozłożenie obciążenia dydaktycznego kadry profesorowie, doktorzy habilitowani oraz doktorzy przejmą zajęcia tutoringowe w ramach programów pilotażowych, oddając większą część ćwiczeń doktorantom (większa realizacja zajęć w ramach pensum), aspekty marketingowe: wyróżniający się program nauczania na tle konkurencyjnych wydziałów prawa, zachęcenie studentów do wyboru Wydziału Prawa UWr. m.in. przez ułatwienie adaptacji naukowej studentów wyjeżdżających na angielskie uniwersytety, dodatkowe punkty dla Wydziału Prawa UWr w rankingach Wydziałów Prawa. Argumenty dla kadry dydaktycznej: zagwarantowanie korzystnego wynagrodzenia tzn. 1h tutoringu traktowana jako 2h tradycyjnych zajęć (uwzględnia to konieczność przygotowania się do tutorialu), 163

8 Marta Chmura lepsze przygotowanie doktorów pod kątem prowadzenia seminariów dyplomowych, większa konkurencyjność kadry na rynku pracy - szansa na poszerzenie wiedzy w dziedzinie nowych metod nauczania (istotne zwłaszcza z perspektywy pracowników szukających zatrudnienia na innych ośrodkach dydaktycznych). Argumenty dla studentów: wyniki badań w zakresie tutoringu, potwierdzające lepsze niż przy użyciu tradycyjnych metod dydaktycznych - opanowanie umiejętności istotnych w zawodzie prawnika (analityczne myślenie, argumentacja, retoryka), rozwijanie relacji uczeń-mistrz, szczególnie istotne dla osób rozważających studia doktoranckie, udział w programie tutoringowym, zakończony zatwierdzeniem przez tutora określonej liczby esejów (np. 2-3), jako alternatywa dla tradycyjnego egzaminu, możliwość opublikowania artykułów naukowych opartych o zatwierdzone przez tutora eseje. ADAPTACJA 1. Informacje dla kadry rozpowszechnienie wiedzy o tutoringu wśród kadry - zorganizowanie spotkania informacyjnego (+ rozesłanie maili informacyjnych z prezentacjami), zebranie zgłoszeń od kadry zainteresowanej prowadzeniem zajęć metodą tuto ringu, wyznaczenie zespołu odpowiedzialnego za przygotowanie pełnego planu wdrożenia tutoringu na Wydział Prawa UWr (zajmie się on zwłaszcza analizą tego, jakie zajęcia i w jakim zakresie będą bardziej efektywne przy dodatkowym lub wyłącznym wykorzystaniu metody tutoringowej), określenie wąskiej grupy docelowej zajęć tutoringowych (TPP tzn. tutoringowy program pilotażowy dla studentów spełniających określone kryteria). 2. Szkolenie dwa scenariusze: zorganizowanie we współpracy ze Szkołą Tutorów Collegium Wratislaviense dwudniowego szkolenia z tutoringu dla osób chętnych lub opłacenie pełnego przeszkolenia na Tutora Akademickiego dla 1-2 przedstawicieli kadry + przeprowadzony przez certyfikowanego tutora cykl szkoleń wewnętrznych dla pozostałych zainteresowanych. 164

9 TUTORING rozważania nad metodą rozwoju potencjału oraz jej adaptacją na polskich Informacje dla studentów rozpowszechnienie wiedzy o tutoringu wśród studentów: plakaty, informacje na stronie WWW uczelni, informacje podawane przez kadrę podczas zajęć. REALIZACJA dla zajęć w formie: konwersatoria, seminaria i proseminaria, niektóre ćwiczenia (zwłaszcza przedmioty do wyboru), alternatywa dla tradycyjnego zaliczenia niektórych egzaminów, spotkania kół naukowych, przykładowo w Katedrze Teorii i Filozofii Prawa: Teoria i Filozofia Prawa (10 semestr), Ekonomiczna Analiza Prawa (6 semestr), Etyczne problemy prawoznawstwa (8 semestr); Retoryka (5 semestr); Alternatywne metody prowadzenia sporów (6 semestr). 165

10