WYPRZEDAŻ ZA WSZELKĄ CENĘ SPORY O ZIEMIĘ W MOZAMBIKU

Transkrypt

1 p WYPRZEDAŻ ZA WSZELKĄ CENĘ

2 WYPRZEDAŻ ZA WSZELKĄ CENĘ To niewiarygodne, a jednak prawdziwe: mimo że na świecie produkuje się wystarczającą ilość żywności, aby wykarmić całą populację naszej planety, nadal ok. 850 milionów ludzi cierpi głód. Prawie 80 procent z nich mieszka na terenach wiejskich w krajach globalnego Południa, czyli tam gdzie paradoksalnie uprawia się dużo żywności. Przyczyny takiego stanu rzeczy są wielorakie i złożone. Produkcja agropaliw z kukurydzy, soi i trzciny cukrowej, promowana przez ustawodawców, konkuruje o grunty rolne z uprawami żywności. W ten sposób podaż żywności jest sztucznie zmniejszana. 1 Spekulacja podstawowymi produktami żywnościowymi na rynkach kontraktów terminowych jest jednym z powodów wahających się i coraz bardziej nieprzewidywalnych cen żywności. W rezultacie gwałtownych zwyżek cen, rzesze ludzi, którzy wydają nawet 80 procent swoich dochodów na wyżywienie, zwyczajnie przestaje być stać na jedzenie. 2 WYPRZEDAŻ ZA WSZELKĄ CENĘ

3 Konsekwencje zmian klimatu, związane z coraz częstszym występowaniem ekstremalnych zjawisk pogodowych, takich jak susze czy powodzie, są zagrożeniem dla zbiorów w różnych częściach świata. Drobni rolnicy w krajach globalnego Południa tracą swoje źródła utrzymania także z powodu wspieranego wysokimi dotacjami eksportu nadwyżek żywności z Europy i Stanów Zjednoczonych, który niszczy lokalne rynki. Ponadto w ostatnich latach coraz więcej rdzennych społeczności, pasterzy, rybaków i drobnych rolników traci dostęp do lasów, zasobów wodnych, łowisk, pastwisk i gruntów rolnych, jak również prawo do decydowania o tym, kiedy, w jaki sposób i przez kogo te zasoby mogą być wykorzystywane. Kontrola nad nimi zostaje przejęta przez krajowe i zagraniczne korporacje, instytucje finansowe lub rządy, które za cel stawiają sobie realizację wielkich projektów przemysłowych lub rolniczych. 2 To ostatnie zjawisko, od czasu publikacji w 2008 roku przez organizację pozarządową GRAIN raportu pt. Seized 3, jest powszechnie określane jako zawłaszczanie ziemi. Termin zawłaszczanie ziemi odnosi się do sprzedaży lub długoterminowej dzierżawy wielkich obszarów ziemi inwestorom z sektora prywatnego lub publicznego. Nie jest niczym nowym, że zagraniczne koncerny uzyskują dostęp do ziemi i innych zasobów naturalnych w różnych częściach świata. Już od czasów kolonialnych przedsiębiorstwa z krajów globalnej Północy przejmowały duże ilości ziem, aby uprawiać na eksport produkty rolne, takie jak kawa, kakao i banany, lub by wydobywać surowce mineralne. 4 Obecnie mamy jednak do czynienia z dwoma zupełnie nowymi aspektami tego zjawiska. Po pierwsze zakres i tempo sprzedaży gruntów lub ich dzierżawy według różnych szacunków chodzi o aż 227 milionów hektarów zie- mi 5 na całym świecie, czyli obszar równy całkowitej powierzchni Europy Zachodniej. Dane Banku Światowego wskazują, że w ciągu zaledwie dziewięciu miesięcy, od października 2008 roku do czerwca 2009 roku, przeprowadzono negocjacje i zawarto porozumienia z sektorem prywatnym odnośnie ponad 45 milionów hektarów ziemi, z czego 70 procent znajduje się w Afryce Subsaharyjskiej. 6 Oznacza to dziesięciokrotny wzrost tego zjawiska w porównaniu do lat poprzednich. Po drugie pojawiły się nowe podmioty zainteresowane nabywaniem ziemi. Nie są to już tylko przedsiębiorstwa rolne z krajów globalnej Północy, ale także gracze znani tradycyjnie z rynków finansowych, czyli banki, fundusze hedgingowe i fundusze emerytalne, oraz coraz częściej przedsiębiorstwa lub rządy z krajów nowo uprzemysłowionych. Głównymi siłami napędowymi zawłaszczania ziemi są trzy kryzysy, które dotknęły świat w ostatnich latach: kryzys żywnościowy, kryzys transportowy i klimatyczny oraz kryzys gospodarczy i finansowy. Gdy w 2008 roku na skutek gwałtownego wzrostu cen podstawowych produktów rolnych przez świat przetoczył się kryzys żywnościowy, rządy kilku nowo uprzemysłowionych krajów oraz państw Zatoki Perskiej zagwarantowały sobie dostęp do dużej ilości ziem uprawnych w krajach globalnego Południa. Ich celem była uprawa tam żywności na eksport i w ten sposób stanie się bardziej niezależnymi od coraz większych wahań światowych cen żywności. Przykładowo Katar wydzierżawił 40 tysięcy hektarów ziemi w Kenii pod uprawy owoców i warzyw, by zapewnić dostawy żywności dla swoich mieszkańców. 3

4 Dostęp do ziemi jest niezbędny do życia. Drobna rolniczka Luciana Phiva zbiera maniok na swoim polu. Kryzys przeżywa także model transportu oparty na paliwach kopalnych. W reakcji na Peak Oil (szczyt wydobycia ropy naftowej) postawiono na agropaliwa, które są obecnie zachwalane jako nowy sposób na utrzymanie dotychczasowej mobilności opartej na zmotoryzowanym transporcie prywatnym. Uprawy roślin energetycznych otrzymują polityczne wsparcie i dotacje, szczególnie w Stanach Zjednoczonych oraz Unii Europejskiej, stając się w ten sposób najczęstszą przyczyną zawłaszczania ziemi na świecie. Dodatkową zachętę do inwestowania w ziemię stwarzają rozwiązania rynkowe wprowadzane w celu łagodzenia zmian klimatu. Zamiast rzeczywiście zmniejszać poziom emisji do atmosfery, promuje się jako dochodową alternatywę kompensację emisji dwutlenku węgla (tzw. carbon offseting ). 7 Lasy i łąki oraz nowo tworzone wielkie plantacje drzew traktowane są jako pochłaniacze gazów cieplarnianych, co w teorii ma prowadzić do zmniejszenia globalnej emisji tych gazów. Od początku kryzysu gospodarczego i finansowego gracze na rynku finansowym zaczęli postrzegać ziemie uprawne jako nowe źródło zyskownych inwestycji. Biorąc pod uwagę ograniczoną ilość zasobów naturalnych, zwiększający się popyt na surowce odnawialne, a także przewidywane skutki zmian klimatu, oczekują oni stale rosnącego zapotrzebowania na kurczące się zasoby gruntów, a zatem także wzrostu ich cen i możliwości zysku. Według danych OECD (Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju) około 40 procent wszystkich funduszy inwestujących w ziemie pochodzi z Europy. 8 Ich model biznesowy ma często charakter spekulacyjny. Ziemie kupowane są zwykle w celu sprzedania ich z zyskiem kilka lat później. 9 Proceder zawłaszczania ziemi koncentruje się zwłaszcza na kontynencie afrykańskim, ponieważ ziemia jest tam stosunkowo tania, a prawo własności miejscowej ludności jest często słabo chronione, dzięki czemu inwestorzy są dość dobrze zabezpieczeni przed ryzykiem. Ale zawłaszczanie ziemi odbywa się także w niektórych częściach Azji i Ameryki Łacińskiej. Podobne przypadki mają również miejsce w takich krajach, jak Rumunia i Ukraina, w których koncentruje się zawłaszczanie ziemi na terenie Europy. 10 Wśród dziesięciu krajów najbardziej dotkniętych tym procederem aż siedem leży w Afryce: Sudan Południowy, Demokratyczna Republika Konga, Mozambik, Liberia, Sudan, Sierra Leone i Madagaskar. Wiele z tych krajów jest zależna od importu żywności, a ich mieszkańcy często cierpią z powodu głodu i niedożywienia. Większość inwestycji prowadzących do zawłaszczania ziemi pochodzi z takich państw, jak Stany Zjednoczone, Malezja, Wielka Brytania, Indie, Chiny czy Arabia Saudyjska WYPRZEDAŻ ZA WSZELKĄ CENĘ

5 NIEKORZYSTNA SYTUACJA LOKALNYCH SPOŁECZNOŚCI Zawłaszczanie ziemi niesie za sobą ogromne konsekwencje ekonomiczne, społeczne i ekologiczne w krajach, w których prowadzone są inwestycje. W wielu przypadkach udokumentowano naruszenia tradycyjnych praw miejscowej ludności do użytkowania gruntów, wypasu czy dostępu do ziemi. Inwestycje doprowadzają do utraty przez lokalne społeczności kontroli nad dużymi obszarami ziemi. Coraz częściej dochodzi do przymusowych wywłaszczeń i wysiedleń. Rośnie też liczba gwałtownych konfliktów o ziemię i inne zasoby naturalne, takie jak woda. Duże przemysłowe uprawy monokulturowe niszczą źródła utrzymania drobnych rolników. Mają też bardzo negatywny wpływ na ekosystemy i klimat. Winne są temu m.in. sztuczne nawadnianie, wysokie zużycie pestycydów i nawozów sztucznych, uprawa tylko niewielkiej liczby gatunków roślin oraz wylesianie. Globalnie około 2,5 miliarda ludzi pracuje w małych gospodarstwach rolnych. 500 milionów tychże gospodarstw produkuje aż 80 procent żywności w krajach globalnego Południa. 12 Ich dalsze funkcjonowanie zależy jednak od prawidłowo działających ekosystemów, a przede wszystkim od zapewnionego dostępu do ziemi. W przeciwnym wypadku wzrasta wśród nich zagrożenie ubóstwem i głodem. 5

6 MOZAMBIK: WZROST PROCEDERU ZAWŁASZCZANIA ZIEMI Projekt ProSavana obejmie najprawdopodobniej powierzchnię sześciu milionów hektarów ziemi na terenie trzech prowincji Mozambiku. Tym samym zagrożony zostanie dostęp do ziemi dla około czterech milionów drobnych rolników i rolniczek. Mozambik jest jednym z krajów szczególnie dotkniętych przez zawłaszczanie ziemi. Trzy czwarte ludności Mozambiku zamieszkuje tereny wiejskie i jest zależna od drobnego rolnictwa. Rolnicy i rolniczki uprawiają głównie podstawowe produkty żywnościowe przeznaczone do codziennej konsumpcji, takie jaki kukurydza, maniok i różne warzywa. W kilku prowincjach uprawia się też ryż oraz rośliny eksportowe, takie jak bawełna i herbata. Mozambik jest jednym z najbiedniejszych krajów na świecie. Na liście państw świata według Wskaźnika Rozwoju Społecznego (Human Development Index 6 WYPRZEDAŻ ZA WSZELKĄ CENĘ

7 HDI) zajmuje regularnie jedno z ostatnich miejsc. W 2012 roku zajął 185 pozycję na 187 uwzględnionych krajów. Duża część populacji nie ma wystarczającego albo żadnego dostępu do czystej wody, podstawowej edukacji czy opieki medycznej. Wskaźnik głodu na świecie (Global Hunger Index) z 2012 roku sugeruje pewną poprawę sytuacji żywnościowej w Mozambiku, jednak nadal określa ją jako niepokojącą. 13 Pomimo ogólnie zmniejszającego się poziomu ubóstwa, liczba ludzi niedożywionych wciąż rośnie. Paradoks ten wynika z faktu, że jedynie 20 procent populacji Mozambiku korzysta materialnie z szybkiego wzrostu gospodarczego, podczas gdy odsetek ludności wiejskiej żyjącej poniżej granicy ubóstwa ciągle się zwiększa. 14 By stymulować wzrost gospodarczy, rząd Mozambiku skupia swoją uwagę na projektach na dużą skalę. Innymi słowy wykorzystuje klasyczną strategię pobudzania rozwoju i tworzenia bogactwa. Obecnie zwłaszcza sektory węglowy i gazowy przeżywają prawdziwy boom i inicjowane są w nich wielkie międzynarodowe projekty. Dla drobnych rolników największe zagrożenie stanowią jednak inwestycje na dużą skalę w użytki rolne i tereny leśne. Do najbardziej kontrowersyjnych projektów rolnych ostatnich lat należy projekt ProSavana, realizowany wspólnie przez Mozambik, Brazylię i Japonię. Wzorując się na brazylijskim modelu rozwoju rolnictwa, projekt przewiduje wprowadzenie w północnej części Mozambiku przemysłowego rolnictwa zorientowanego na produkcję na eksport i ma objąć swym zasięgiem powierzchnię kilku milionów (!) hektarów. 15 Planuje się tam wielkie uprawy soi, kukurydzy, ryżu, bawełny i innych roślin eksportowych. Projekt ProSavana już spotkał się z protestami zarówno w Mozambiku, jak i na świecie, pomimo że jego oficjalne rozpoczęcie planowane było dopiero na rok PRAWO DOTYCZĄCE ZIEMI W MOZAMBIKU: DOBRE W TEORII Prawo dotyczące użytkowania ziemi w Mozambiku uważane jest za jedno z najbardziej zaawansowanych na świecie. Ziemia w Mozambiku jest własnością publiczną i to państwo przyznaje prawo do jej użytkowania. Jednak już we wczesnych latach dziewięćdziesiątych zaczęły pojawiać się pierwsze konflikty o ziemię pomiędzy lokalnymi społecznościami a zagranicznymi inwestorami, którzy rościli sobie prawo do gruntów w lepiej rozwiniętych regionach kraju. Zachodni kredytodawcy, tacy jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF), naciskali na prywatyzację własności ziemskiej. Parlament Mozambiku oparł się jednak tej presji dzięki wsparciu ze strony szerokiej kampanii prowadzonej przez stowarzyszenia drobnych rolników i organizacje pozarządowe. Ziemia pozostała własnością publiczną. Przyznawanie gruntów inwestorom musi być konsultowane z lokalnymi społecznościami, ponieważ to im przysługują tradycyjne prawa do korzystania z zajmowanej ziemi. Zatem przynajmniej w teorii obwiązujące prawo chroni mieszkańców danego terenu. Jednak wymagany przez przepisy proces konsultacyjny okazuje się niewystarczający i częstokroć staje się swego rodzaju furtką pozwalającą na zawłaszczanie ziemi. Spotkania konsultacyjne co najmniej dwa są wymagane przez prawo często przeprowadzane są źle i w bardzo powierzchowny sposób oraz niedostatecznie uwzględniają interesy miejscowej ludności. Różne badania wykazały, że lokalne społeczności nie są odpowiednio informowane o swoich prawach. 16 Ponadto rząd przyznaje inwestorom prawo użytkowania gruntów za bardzo niską opłatą na okres 50 lub 100 lat. W ten sposób inwestorzy uzyskują dostęp do ziemi praktycznie za darmo. 7

8 Inwestorzy i członkowie rządu twierdzą, że w przypadku wielkich inwestycji w ziemię chodzi o wykorzystanie nieużytków. Redaktor pisma Mozambique Political Process Bulletin, Joseph Hanlon, przeprowadził analizę podziału ziem w Mozambiku i doszedł do wniosku, że klasyfikowanie niektórych terenów jako nieużytki jest często błędne, ponieważ większość z tych ziem jest kluczowa dla lokalnych systemów żywnościowych. Są na przykład źródłem owoców leśnych lub terenem polowań dla okolicznych mieszkańców, dzięki czemu pomagają im się wyżywić. Zapewniają też dostęp do wody i drewna opałowego. 17 ZAWŁASZCZAJĄCY ZIEMIĘ ROSNĄ W SIŁĘ Według szacunków organizacji GRAIN powierzchnia ziem, które uzyskali inwestorzy (zarówno krajowi, jak i zagraniczni) pod projekty rolnicze w Mozambiku, wynosi około 1,6 miliona hektarów. 18 Inicjatywa Land Matrix podaje, że chodzi nawet o ponad 2 miliony hektarów. 19 Te dane nie uwzględniają gigantycznego projektu ProSavana. 8 WYPRZEDAŻ ZA WSZELKĄ CENĘ

9 Zielona pustynia w Mozambiku: monokultury eukaliptusa zmniejszają bioróżnorodność. W wielu krajach fala zawłaszczania ziemi wywołana została wprowadzeniem na dużą skalę upraw roślin energetycznych. Przykładowo w Mozambiku w ostatnich latach miał miejsce prawdziwy boom na uprawę jatrofy, wychwalanej przez rząd jako niemalże cudowny sposób na przezwyciężenie ubóstwa i zapewnienie krajowi niezależności energetycznej. W 2009 roku rząd Mozambiku opublikował krajową strategię dotyczącą agropaliw. Przedstawia ona plan zwiększenia upraw roślin energetycznych, ale stwierdza też, że nie powinny one konkurować z uprawami żywności. W międzyczasie boom na rośliny energetyczne jednak osłabł i od końca 2009 roku nie zatwierdzono żadnego nowego dużego projektu ich upraw. 20 Ale pojawił się już kolejny trend w Mozambiku odkryto jedne z największych na świecie złóż gazu i węgla. Międzynarodowe koncerny zajmujące się wydobyciem gazu, ropy naftowej i węgla, takie jak Anadarko (USA), ENI (Włochy), Vale (Brazylia) i Rio Tinto (Australia) już są aktywne w Mozambiku lub właśnie rozpoczynają tam swoją działalność. Wystarczy odwiedzić stronę internetową rejestru działalności górniczej w Mozambiku 21, by przekonać się, jak wielkie obszary ziemi zostały już przyznane inwestorom w formie koncesji. Są regiony, zwłaszcza w centralnych i północnych prowincjach kraju, gdzie prawie nie ma już ziem, na które nie zostałyby wydane koncesje. Dobrym przykładem tego, jak daleko zaszedł ten proceder, jest prowincja Tete. Rząd Mozambiku przyznał tam do tej pory co najmniej 245 koncesji wydobywczych i licencji poszukiwawczych, które obejmują około 3,4 miliona hektarów ziemi, czyli jedną trzecią całkowitej powierzchni tej prowincji. Z kolei w sektorze leśnym duże obszary ziemi w Mozambiku są przeznaczane na realizację projektów rolno-leśnych, z którymi wiąże się tzw. zielone zawłaszczanie. Na pierwszy rzut oka inwestycje te przyczyniają się do ochrony klimatu poprzez pochłanianie dwutlenku węgla. Jednakże ze względu na fakt, że wymagają olbrzymich obszarów ziemi, stają się bezpośrednią konkurencją dla drobnych rolników i rolniczek produkujących żywność. 22 Konflikty między inwestorami a miejscową ludnością stały się więc bardziej regułą niż wyjątkiem. Ochrona klimatu jest oczywiście ważnym tematem dla Mozambiku, gdyż postępujące zmiany klimatyczne mają bezpośredni wpływ na dużą liczbę tutejszych drobnych gospodarstw rolnych. Przykładowo Global Climate Risk Index wskazuje na poważne zagrożenie Mozambiku konsekwencjami zmian klimatu wśród krajów najbardziej narażonych na ekstremalne zjawiska pogodowe zajmuje on 20 miejsce. 23 Ze względu na zagrożenie powodziami i suszą Mozambik jest krajem najbardziej narażonym na ekstremalne zjawiska pogodowe na kontynencie afrykańskim. 9

10 EUKALIPTUS DLA MUTAPWA: WIELE ZŁAMANYCH OBIETNIC Dobrym przykładem konfliktów o ziemię w Mozambiku jest inwestycja realizowana przez norweskomozambijską korporację Lurio Green Resources (LGR). Projekt zalesiania początkowo miał obejmować przede wszystkim uprawę drzew eukaliptusowych na powierzchni 210 tysięcy hektarów w północnej prowincji Nampula. W 2010 roku rząd Mozambiku zatwierdził projekt na obszarze 126 tysięcy hektarów. Teren ten został z kolei podzielony na wiele mniejszych działek w celu uniknięcia konieczności przeprowadzania oceny oddziaływania projektu na środowisko, która byłaby obowiązkowa w przypadku przylegających do siebie większych obszarów ziemi. Większość terenów przyznanych LGR to ziemie uprawne wykorzystywane przez drobnych rolników i rolniczki. Dziesięcioletni plan LGR przewiduje budowę papierni, dochody z eksportu rzędu 850 milionów dolarów rocznie, bezpośrednie zatrudnienie dla 11,5 tysiąca osób, a także pośrednio przyczynienie się do stworzenia miejsc pracy dla dalszych 30 tysięcy osób. Ponadto efektem zalesiania ma być pochłonięcie 25 milionów ton dwutlenku węgla w ciągu najbliższych 20 lat. 24 Rolnicy i rolniczki, na których wpływ ma inwestycja, opisują projekt firmy LGR w mniej pozytywnym świetle. Przykładem jest społeczność Mutapwa mieszkająca na obszarze objętym koncesją, którą otrzymała korporacja. Mutapwa zajmuje powierzchnię 5900 hektarów, z których około połowa została przyznana LGR. Mieszkańcy Mutapwa żyją prawie wyłącznie z produkcji rolnej na własne potrzeby, a średnia wielkość ich gospodarstw waha się między 0,5 a 3 hektary. Korporacja LGR nie uwzględniła ich wystarczająco w swoich decyzjach. Spotkania konsultacyjne na przykład organizowane były bez zapowiedzi, co oznaczało, że duża część społeczności nie mogła w nich nawet wziąć udziału. Ponadto członkowie społeczności nie zostali poinformowani o krajowych przepisach dotyczących użytkowania gruntów, przez co nie wiedzieli, jakie prawa przysługiwały im podczas konsultacji oraz nie byli w pełni świadomi zakresu swoich praw do ziemi. Obietnice złożone przez LGR, takie jak budowa nowej szkoły, zapewnienie zatrudnienia dla miejscowych pracowników i poprawa stanu dróg dojazdowych, były mgliste i nie zostały przedstawione na piśmie. Dzięki pomocy mozambijskiej organizacji drobnych rolników, ORAM 25, mieszkańcy Mutapwa mogli renegocjować niektóre części umowy, co pozwoliło im uniknąć utraty wszystkich swoich ziem na rzecz korporacji. Powołano także komitet do administrowania gruntami, który służy jako łącznik między mieszkańcami a LGR. Członkowie społeczności zostali też przeszkoleni w zakresie ich prawa do ziemi. Jednakże części rodzin nie udało się uniknąć utraty ziem i domów na rzecz plantacji eukaliptusa. Dzisiaj, trzy lata po podpisaniu umowy, wychodzą na jaw kolejne negatywne skutki działalności firmy LGR. Rolnikom i rolniczkom pogorszył się na przykład dostęp do wody. 26 Eukaliptus ma bardzo wysokie zapotrzebowanie na wodę, a plantacje czerpią jej znaczne ilości z otaczających terenów. W konsekwencji spada poziom wód gruntowych, rzeki i źródła wysychają, a całe regiony zaczyna dotykać susza. Ma to wyraźnie negatywny wpływ na dotknięte tymi zjawiskami lokalne społeczności wysychają studnie, a inne źródła wody są często zbyt daleko. Dostęp do wody to poważny problem nie tylko dla rolników z Mutapwa, ale także dla innych mieszkańców Mozambiku. Rządowe dane pokazują, że nadal ponad połowa Mozambijczyków nie ma dostępu do czystej wody pitnej, a ponad 80 procent nie ma dostępu do odpowiednich urządzeń sanitarnych. Sytuacja na terenach wiejskich jest gorsza niż w mia- 10 WYPRZEDAŻ ZA WSZELKĄ CENĘ

11 Plantacja eukaliptusa korporacji Lurio Green Resources w Mutapwa. Firma planuje objąć swymi uprawami powierzchnię 126 tysięcy hektarów. stach zaledwie 30 procent mieszkańców wsi ma dostęp do czystej wody i tylko 6 procent do odpowiednich sanitariatów. Badania z 2009 roku wykazały, że głównym źródłem wody dla około 36 procent ludności Mozambiku były niezabezpieczone studnie kopane. 27 Z powodu inwestycji LGR rolnicy z Mutapwa muszą pokonywać teraz znacznie większe odległości, by dostać się na swoje pola. Ci, którzy musieli oddać swoje ziemie pod plantacje eukaliptusa, otrzymali wprawdzie w zamian inne grunty, ale często wiązało się to z koniecznością wycinki rosnących na nich do tej pory drzew owocowych, które stanowiły ważne źródło dodatkowej żywności. W kilku przypadkach LGR wypłaciło rolnikom odszkodowania, jednak to tylko częściowo zrekompensowało ich straty. Wciąż niespełniona pozostaje obietnica stworzenia miejsc pracy dla lokalnej społeczności. Jak dotąd z około 5600 mieszkańców tylko około 100 zostało zatrudnionych przez LGR. Przy czym zwykle oferowana jest jedynie praca sezonowa. Miejscowa ludność nie ma prawie żadnych innych możliwości zatrudnienia, a praca sezonowa wiąże się dla niej ze sporym ryzykiem. Jeśli w okresie zatrudnienia pracownicy nie będą w stanie zajmować się jednocześnie własną uprawą żywności, w miesiącach bez pracy grozi im głód. Planowana papiernia, która miała zapewnić więcej lepszych miejsc pracy dla okolicznych mieszkańców, pozostaje nadal jedynie w sferze deklaracji. 11

12 SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE AKTYWNE W SPORACH O ZIEMIĘ Opór społeczeństwa obywatelskiego Mozambiku przeciwko zawłaszczaniu ziemi jest coraz bardziej zorganizowany. Dobrym tego przykładem jest dyskusja wokół wspomnianego już projektu ProSavana wielkiego programu, który jest obecnie wdrażany w formie tzw. Quick Impact Projects ( Projektów Szybkiego Oddziaływania ). Są to projekty rolnicze na mniejszą skalę realizowane w ramach programu Pro- Savana, których celem jest przyniesienie bezpośrednich i widocznych rezultatów w krótkim okresie czasu, najczęściej od jednego do sześciu lat. Niektóre z tych projektów doprowadziły już do pierwszych zawłaszczeń ziemi i przesiedleń. W tej sytuacji kilka organizacji pozarządowych z regionów, gdzie realizowane są wspomniane inwestycje, utworzyło specjalną sieć współpracy, Rede Tematica de Agricultura e Recursos Naturais ( Tematyczna Sieć ds. Rolnictwa i Zasobów Naturalnych ). Organizacje wspólnie próbują prowadzić dialog z rządem Mozambiku i odpowiedzialnymi za projekt ProSavana, reprezentując społeczeństwo obywatelskie i poszkodowanych drobnych rolników i rolniczki oraz broniąc ich interesów. Aby ich głos został usłyszany, przedstawiciele organizacji pozarządowych coraz częściej podejmują także kontakty z prasą i innymi mediami. Oprócz organizacji z Mozambiku sprzeciw wobec projektu ProSavana wyrażają również międzynarodowe organizacje pozarządowe. Wzywają one do zaprzestania jego realizacji lub do renegocjowania jego warunków, gdyż obecnie nie można przewidzieć, jakie będzie miał skutki dla bezpieczeństwa żywnościowego drobnych rolników mieszkających na jego obszarze. W sierpniu 2013 roku w Maputo miała miejsce konferencja, na której spotkali się przedstawiciele organizacji pozarządowych z trzech krajów zaangażowanych w projekt ProSavana, Japonii, Brazylii i Mozambiku, w celu opracowania wspólnej strategii działania. 28 W tym samym czasie szeroki sojusz organizacji społeczeństwa obywatelskiego Mozambiku wystosował list otwarty do rządów Mozambiku, Japonii i Brazylii, w którym ostrzegał przed społecznymi i ekologicznymi konsekwencjami projektu i wzywał do jego zawieszenia. 29 Aby zapewnić drobnym rolnikom ochronę przed zawłaszczaniem ziemi na szczeblu lokalnym, istniejące prawo dotyczące użytkowania gruntów musi być realizowane w bardziej skuteczny i korzystny dla miejscowych rolników sposób. Organizacje, takie jak ORAM, wspierają lokalne społeczności w tych wysiłkach. Pierwszym krokiem jest tak zwane rozgraniczenie gruntów, czyli ustalenie przebiegu granic terenów użytkowanych przez daną społeczność, które pozwala na wprowadzenie ich do ewidencji gruntów oraz na wydanie społeczności odpowiedniego zaświadczenia. Uzyskanie potwierdzenia prawa użytkowania ziemi, podobnego tym, które są wydawane inwestorom, jest trudniejsze i pociąga za sobą większe koszty, ponieważ trzeba dodatkowo wytyczyć dokładne granice użytkowanego terenu. Do końca 2010 roku 323 lokalne społeczności w Mozambiku ustaliły przebieg granic swoich ziem albo były w trakcie tego procesu. W sumie dotyczyło to 10 milionów hektarów ziemi, czyli 12 procent powierzchni całego kraju. Mniej więcej połowa tych społeczności zajmuje tereny o powierzchni od tysiąca do 10 tysięcy hektarów. Szacuje się, że od 2000 do 3000 społeczności wciąż nie ustaliło przebiegu granic swoich ziem. Sama organizacja ORAM do marca 2010 roku pomogła aż 191 mozambijskim społecznościom zabezpieczyć ich prawa do ziemi o całkowitej powierzchni około 4 milionów hektarów. Korzyści takich działań dla lokalnych społeczności są oczywiste. Bez dokumentów potwierdzających prawo do użytkowania danego terenu społeczności, chociaż muszą być konsultowane, w dłuższej perspektywie często i tak tracą swoje ziemie na rzecz inwestorów. Jeśli społeczność ma dokument potwierdzający jej prawa do danej ziemi, inwestor musi podjąć negocjacje bezpośrednio z nią, a rząd nie bierze w tym procesie udziału. Społeczności mogą także zawierać umowy bezpośrednio z inwestorami. W praktyce jednak przykładów takich umów było dotychczas tylko kilka i to na niewielką skalę, dotyczyły między innymi projektów turystycznych lub wydobycia kamieni półszlachetnych. 30 Lokalnym społecznościom często brakuje wiedzy i doświadczenia, dlatego organizacje, takie jak ORAM, oferują swoje wsparcie także w procesach negocjacyjnych z inwestorami. 12 WYPRZEDAŻ ZA WSZELKĄ CENĘ

13 Augusto Canhava, regulo społeczności Mutapwa. Niewiele brakowało, a stracilibyśmy wszystkie nasze ziemie na rzecz LGR, opowiada Augusto Canhava, regulo z Mutapwa. Regulo to nazwa tradycyjnych wodzów wiosek w Mozambiku. Ale od kiedy zaczęliśmy ustalać granice naszych ziem i powołaliśmy komitet do administrowania gruntami, nasza sytuacja uległa znacznej poprawie. Stało się to głównie dzięki współpracy z ORAM. Kiedy przedstawiciele firmy LGR po raz pierwszy pojawili się w Mutapwa w lipcu 2009 roku, spotkania nie trwały zbyt długo. W przeciągu zaledwie 90 minut większość lokalnych ziem została przyznana korporacji. W konsekwencji społeczność Augusto Canhava po krótkich negocjacjach mogła stracić na rzecz zagranicznego inwestora większą część swoich gruntów. Ziemie, które nam zostały, były praktycznie otoczone przez planowane plantacje eukaliptusa, wyjaśnia Canhava. Nie mielibyśmy w ogóle miejsca na powiększanie gospodarstw. Gdzie miałyby pola uprawne naszych dzieci? W 2010 roku społeczność nawiązała kontakt z organizacją ORAM, która przeszkoliła jej członków i członkinie w zakresie prawa dotyczącego ziemi i pomogła powołać komitet do administrowania gruntami. Komitet ten działa obecnie jako łącznik między społecznością a firmą LGR. Udało mu się też doprowadzić do zmiany projektów plantacji na korzyść mieszkańców Mutapwa. ORAM pokazała nam, że ziemia należy do nas oraz wyjaśniła, jakie mamy prawa jako społeczność i jak możemy je egzekwować, mówi Canhava. Granice ziem należących do społeczności zostały na nowo ustalone, a przydział działek renegocjowany. Przykład społeczności Mutapwa stał się precedensem. Inne wspólnoty, także zagrożone plantacjami eukaliptusa, powołały własne komitety do administrowania gruntami. Co trzy miesiące komitety spotykają się z przedstawicielami LGR, aby omawiać bieżącą sytuację. Spotkania te są szczególnie ważne dla komitetów, gdyż pozwalają im wypracować wspólną podstawę do dalszych negocjacji i następnie razem dochodzić swoich praw w sporach z inwestorami. 13

14 ZAPOBIEGANIE ZAWŁASZCZANIU ZIEMI NA ŚWIECIE Rośnie opór przeciwko zawłaszczaniu ziemi. Stowarzyszenia drobnych rolników i inne organizacje pozarządowe demonstrują w stolicy Mozambiku, Maputo, w sierpniu 2012 roku. W dniach listopada 2011 roku ponad 250 przedstawicieli drobnych rolników, rdzennej ludności oraz ich sojuszników spotkało się w miejscowości Nyéléni w Mali, aby wypracować strategię walki z zawłaszczaniem ziemi. Jednym z rezultatów spotkania była wspólna deklaracja, w której ogłoszono utworzenie globalnego sojuszu przeciwko zawłaszczaniu ziemi. Jesteśmy zdeterminowani, aby bronić suwerenności żywnościowej, wspólnych dóbr oraz praw drobnych producentów żywności do zasobów naturalnych. 31 Osiągnięcie postawionych celów nie będzie jednak możliwe bez zasadniczych zmian na różnych poziomach. Aby ludność dotknięta zawłaszczaniem ziemi mogła się przed nim skutecznie bronić, niezbędne jest powstanie i odpowiednie zorganizowanie sojuszy przeciwko zawłaszczaniu na poziomie lokalnym, regionalnym i międzynarodowym. Ponadto zagrożone społeczności muszą mieć zapewniony dostęp do wszystkich niezbędnych informacji na temat obowiązującego prawa, przepisów, zawieranych umów oraz zaangażowanych w proceder zawłaszczania ziemi firm. Miejscowa ludność musi mieć także możliwość uczestniczenia w negocjacjach dotyczących ziem, na których żyje. Nie wystarczy angażowanie w nie jedynie lokalnych i krajowych elit, co do tej pory było niestety zbyt często regułą. Pierwszym krokiem powinno być jednak uznanie obecnego sposobu korzystania z danej ziemi przez lokalne społeczności oraz ich praw do jej użytkowania. Następnie te prawa muszą zostać wzmocnione. 14 WYPRZEDAŻ ZA WSZELKĄ CENĘ

15 Aby móc uprawiać żywność, drobni rolnicy oraz bezrolne i rdzenne społeczności potrzebują łatwego i pewnego dostępu do zasobów naturalnych. Najbardziej kluczowy w tym względzie jest dostęp do ziemi i wody. Na poziomie międzynarodowym należy wypracować mechanizmy, które położą kres zawłaszczaniu ziemi. W maju 2012 roku Komitet ds. Światowego Bezpieczeństwa Żywnościowego (CFS) działający w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) przyjął Dobrowolne wytyczne dotyczące odpowiedzialnego zarządzania własnością ziemi, łowisk i lasów. 32 Są one pierwszym globalnym instrumentem w ramach prawa międzynarodowego, który miałby regulować sprawiedliwy i zrównoważony dostęp i zarządzanie zasobami naturalnymi. Dokument zawiera w szczególności zalecenia mające chronić lokalne społeczności przed zawłaszczaniem ziemi. Aby przyjęte przez CFS wytyczne stały się skuteczne, powinny one zostać jak najszybciej uwzględnione w krajowych oraz regionalnych regulacjach i przepisach. W praktyce oznacza to w pierwszej kolejności zapewnienie większej przejrzystości poprzez utworzenie publicznych rejestrów obejmujących wszystkie transakcje dotyczące gruntów i zawierających istotne informacje z nimi związane, takie jak nazwy inwestorów, cele projektu lub bieżący stan jego realizacji. Ponadto należałoby wprowadzić zinstytucjonalizowane mechanizmy składania skarg, które umożliwiłyby pociąganie do odpowiedzialności firm naruszających prawa człowieka. Dotychczasowe umowy handlowe i inwestycyjne Unii Europejskiej lub jej państw członkowskich chronią przede wszystkim interesy inwestorów. Jednak z punktu widzenia zasad demokratycznych i praw człowieka stwarzają one szereg problemów. W wielu przypadkach umowy te zawierają klauzule stabilizacyjne, które chronią inwestorów przed zmianami w prawie krajów docelowych inwestycji, na przykład w regulacjach dotyczących prawa użytkowania gruntów. Praktyka ta musi ulec zmianie, a porozumienia między Unią Europejską lub jej państwami członkowskimi a krajami trzecimi powinny zawierać klauzule, które będą chroniły przede wszystkim prawa człowieka i pomagały zapobiegać zawłaszczaniu ziemi. Dyrektywa w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych wymaga od państw członkowskich Unii Europejskiej, aby do 2020 roku 10 procent energii zużywanej w europejskim sektorze transportowym pochodziło ze źródeł odnawialnych. Ta polityczna decyzja, która promuje produkcję agropaliw, jest jedną z głównych przyczyn zawłaszczania ziemi w krajach globalnego Południa. Mając to na uwadze, Unia Europejska powinna zrezygnować ze wspomnianego celu, a zamiast tego promować oszczędzanie energii oraz jej odnawialne źródła inne niż agropaliwa. 15

16 DROBNE ROLNICTWO JEST KLUCZEM Małżeństwo Limpo na swoim poletku. Gospodarstwo o powierzchni około jednego hektara zapewnia wystarczającą ilość żywności dla całej rodziny. Dotychczasowe podejście już nie wystarczy! taki był wniosek ponad 400 ekspertów w Światowym Raporcie dot. Rolnictwa (Global Agriculture Report) z 2009 roku. Główne przesłanie jego autorów i autorek brzmiało: Rolnictwo w swojej obecnej formie nie ma przyszłości. 16 WYPRZEDAŻ ZA WSZELKĄ CENĘ

17 Zebranie społeczności w Miriangone. Mieszkańcy wioski dyskutują wspólnie o przyszłości należących do nich ziem. Choć w przeszłości rolnictwo przemysłowe przyczyniło się do znaczącego wzrostu wydajności i plonów, w dłuższej perspektywie nie doprowadziło to jednak do wyeliminowania głodu i ubóstwa na świecie. W ostatnich latach monokulturowe uprawy oraz używanie chemicznych pestycydów i nawozów sztucznych doprowadziły do zniszczenia jednej trzeciej ziem uprawnych na świecie. Na przemysłowej produkcji rolnej skorzystały najbardziej wielkie korporacje, a jej negatywne konsekwencje w pierwszej kolejności ponoszą drobni rolnicy i rolniczki. 33 Tymczasem świat potrzebuje rolnictwa opartego właśnie na małych gospodarstwach rodzinnych. W aspekcie społecznym, gospodarczym i ekologicznym jest to najbardziej zrównoważony model wytwarzania wystarczającej ilości żywności, biorący pod uwagę ograniczone zasoby naszej planety i jednocześnie pozwalający zmniejszać ubóstwo na obszarach wiejskich. Do takich konkluzji doszli również eksperci we wspomnianym już Światowym Raporcie dot. Rolnictwa. 34 Wnioski w nim zawarte są stale potwierdzane przez inne badania i raporty ważnych agend ONZ. Jedno z takich badań, które zostało przeprowadzone w ostatnich latach przez Program Środowiskowy Organizacji Narodów Zjednoczonych (UNEP) i Międzynarodowy Fundusz Rozwoju Rolnictwa (IFAD), także stwierdza, że drobne rolnictwo ma największy potencjał, by redukować ubóstwo i jednocześnie w zrównoważony sposób żywić ludność świata. 35 Jednak aby ten potencjał mógł być realizowany, musi ulec zmianie szereg warunków, w których drobni rolnicy i rolniczki obecnie funkcjonują. 36 Potrzebują oni, między innymi, lepszego dostępu i kontroli nad zasobami naturalnymi, technologii dostosowanych do ich lokalnych kontekstów oraz rzeczywistych możliwości uczestniczenia w podejmowaniu decyzji, które mają wpływ na ich sytuację. 17

18 PRZYPISY 1 High Level Panel of Experts (HLPE) (2013): Biofuels and Food Security. [ hlpe_documents/hlpe_reports/hlpe-report- 5_Biofuels_and_food_security.pdf] 2 FIAN i in. (2012): Der globale Landraub. Die Rolle der Europäischen Union. [ Land_Grabbing/fs _globLandgrab_EUfinal_screen.pdf] 3 GRAIN (2008): Seized: The 2008 Landgrab for Food and Financial Security. [ seized-the-2008-landgrab-for-food-and-financial-security] 4 FDCL i in. (b.r.): Hände weg vom Land. Aktiv werden gegen Land Grabbing. 5 Oxfam International (2011): Land and Power. The Growing Scandal Surrounding the New Wave of Investments in Land. [ 6 Bank Światowy (2011): Rising Global Interest in Farmland. Can it Yield Sustainable and Equitable Benefits? [ _Sept7_final_final.pdf] 7 Kompensacja emisji dwutlenku węgla nie zmniejsza jednak emisji gazów cieplarnianych. Mamy tu raczej do czynienia z handlem przydziałami emisji w celu uniknięcia nadmiernej emisji gazów cieplarnianych w określonym miejscu. Najbardziej znanym instrumentem kompensacji emisji jest mechanizm czystego rozwoju z Protokołu z Kioto. W praktyce kompensacja jest pełna luk, a jej rzeczywisty wkład w ochronę klimatu wysoce wątpliwy. (Germanwatch (2013): Emissionen begrenzen und Mittel für die generieren Klimafinanzierung. [ W wielu przypadkach projekty mające na celu kompensację emisji wiążą się nie tylko z zawłaszczaniem ziemi, ale także degradacją środowiska i represjami wobec lokalnych społeczności. (Carbon Trade Watch (b.r.): Carbon Offsets. [ 8 OECD (2010): Private Financial Sector Investment in Farmland and Agricultural Infrastructure. [ 9 HLPE (2011): Land Tenure and International Investments in Agriculture. [ hlpe/hlpe_documents/hlpe-land-tenure-and-internationalinvestments-in-agriculture-2011.pdf] 10 European Coordination Via Campesina (ECVC) i Hands-Off the Land Alliance (2013): Land Concentration, Land Grabbing and People s Struggles in Europe. [ -ECVC-Executive-Summary-.pdf] Lub cały raport: [ 11 Land Matrix (2013): Web of Transnational Deals. [ 12 IFAD i UNEP (2013): Smallholders, Food Security and the Environment. [ WEB.pdf] 13 International Food Policy Research Institute, Concern i Welthungerhilfe (2012): Global Hunger Index. The Challenge of Hunger. [ Pdfs/ Text_Documents/2012_GHI_full_report.pdf] 14 Hanlon, J. (2007): Is Poverty Decreasing in Mozambique? Conference Paper. 15 Projekt ProSavana ma być realizowany w korytarzu Nacala, regionie między portowym miastem Nacala i granicą z Malawi, który obejmuje tereny trzech prowincji: Nampula, Zambezia i Lichinga. ProSavana wzorowany jest na programie Prodecer, realizowanym przy wparciu Japonii w latach 70- tych i 80-tych w środkowej Brazylii w regionie Cerrado, który uczynił Brazylię jednym z największych producentów soi na świecie. Więcej informacji o ProSavana na stronie organizacji GRAIN [ leaked-prosavana-master-plan-confirms-worst-fears] lub w dokumencie: La Via Campesina (2013): Land is Life! La Via Campesina and the Struggle for Land. [ 16 Oakland Institute (2011): Understanding Land Investment Deals in Africa. Country Report: Mozambique. [ files/oi_country_report_mozambique_0.pdf] lub FIAN (2010): Land Grabbing in Kenya and Mozambique. [ Themen_Kampagnen/Ernaehrung_und_Landwirtschaft/ Land_Grabbing/Land_grabbing_in_Kenya_and_Mozambique_ FIAN_EN.pdf] 17 Centro de Integridade Pública (2011): Mozambique Political Process Bulletin, GRAIN (2012): Grain Releases Data Set with over 400 Global Land Grabs. [ grain-releases-data-set-with-over-400-global-land-grabs] 18 WYPRZEDAŻ ZA WSZELKĄ CENĘ

19 19 Land Matrix (2013): Mozambique. [ 20 Centro de Integridade Pública (2011): Mozambique Political Process Bulletin, Mozambique Mining Cadastre Portal. Portal działa od października 2013 roku i jest jednym z wymogów członkowstwa Mozambiku w Extractive Industries Transparency Initiative EITI (Inicjatywa Branży Wydobywczej na rzecz Przejrzystości). [ 22 Fairhead, J., Leach, M. i I. Scoones (2012): The Green Grabbing: a New Appropriation of Nature? [ ] 23 Germanwatch (2013): Global Climate Risk Index [ 24 Więcej informacji o tym projekcie w raporcie Green Resources z 2011 roku. [ Reports/GR_Company_Report.pdf] 25 ORAM to skrót nazwy Associação Rural de Ajuda Mutua (Wiejskie Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy). ORAM jest jedną z najstarszych i najbardziej doświadczonych organizacji pozarządowych w Mozambiku, która odgrywała decydującą rolę w opracowaniu prawa dotyczącego użytkowania ziemi z 1997 roku. Także obecnie ORAM zajmuje się głównie kwestiami związanymi z prawem do ziemi. 26 Inwestujący w ziemię nie tylko ją kupują lub dzierżawią, ale zdobywają również, przynajmniej pośrednio, dostęp i kontrolę nad źródłami wody. Poszukiwane są zwłaszcza tereny z żyznymi glebami, które znajdują się w regionach z wystarczającą ilością opadów i, jeśli to możliwe, w pobliżu rzek lub jezior. W niektórych częściach świata niedobór wody staje się coraz częściej głównym ograniczeniem dla produkcji rolnej. Prognozuje się, że w dwóch trzecich krajów dotkniętych procederem zawłaszczania ziemi zużycie wody wzrośnie w wyniku wielkich inwestycji na przejętych ziemiach. (Land Matrix (2012): Transnational Land Deals for Agriculture in the Global South. [ Już teraz prawie 3 miliardy ludzi żyje na terenach, gdzie zapotrzebowanie na wodę przewyższa podaż. Drobni rolnicy są szczególnie zagrożeni, gdy dostęp do wody staje się coraz trudniejszy lub wręcz niemożliwy. 27 IRIN (b.r.): Mozambique: Hoping to Reach the MDG on Water. [ 28 Więcej informacji w relacji z przebiegu konferencji organizacji drobnych rolników z Mozambiku, UNAC: [ article/7-blog/56-povos-de-mocambique-brasil-e-japaodiscutem-em-maputo-formas-de-resistencia-detencao-ereflexao-do-prosavana] lub UNAC (2011): Os Senhores da Terra: Análise Preliminar do Fenómeno de Usurpação de Terra em Moçambique. [ senhoresdaterra.pdf] 29 Z otwartym listem można zapoznać się na stronie: [ carta-aberta-para-deter-e-reflectir-de-forma-urgente-oprograma-prosavana.html] 30 Oakland Institute (2011): Understanding Land Investment Deals in Africa, Country Report: Mozambique. 31 Deklaracja z konferencji (2011): Stop Land-Grabbing Now! [ 32 CFS i FAO (2012): Voluntary Guidelines on the Responsible Governance of Tenure. [ 33 IAASTD (2009): Agriculture at a Crossroads. International Assessment of Agricultural Knowledge, Science and Technology for Development. Global Report. [ D/tabid/105853/Default.aspx] 34 IAASTD (2009): Agriculture at a Crossroads. [ EN/Agriculture%20at%20a%20Crossroads_Global%20Report %20%28English%29.pdf] 35 Oprócz przywołanych badań, warto wspomnieć dwa inne raporty: UNEP (2011): Towards a Green Economy: Pathways to Sustainable Development and Poverty Eradication. [ ger/ger_final_dec_2011/green%20economyreport_final_ Dec2011.pdf] oraz UNCTAD (2013): Trade and Environment Review: Wake Up Before It Is Too Late. [ ditcted2012d3_en.pdf] 36 IFAD i UNEP (2013): Smallholders, Food Security and the Environment. [ WEB.pdf] AU TORZY Z DJĘĆ Peter Steudtner / panphotos.org Christine Wiid / INKOTA-netzwerk 19

20 Publikacja powstała w ramach międzynarodowej kampanii ClimATE Change, która w Polsce realizowana jest przez Polską Zieloną Sieć pod nazwą Klimat dla rolników. Celem kampanii jest szerzenie wiedzy na temat powiązań między zmianami klimatu a rolnictwem oraz zwiększanie społecznego poparcia dla zrównoważonego rolnictwa jako najlepszej odpowiedzi na wyzywania klimatyczne w kontekście produkcji żywności i ochrony zasobów naturalnych. Partnerami w projekcie są organizacje pozarządowe z Niemiec, Włoch i Malty. Związek Stowarzyszeń Polska Zielona Sieć ul. Sławkowska Kraków tel./fax wyzywic.swiat@zielonasiec.pl Dokument został zrealizowany przy wsparciu finansowym Unii Europejskiej. Za jego treść odpowiada Polska Zielona Sieć oraz jej partnerzy i w żadnym stopniu nie może być on postrzegany jako odzwierciedlenie stanowiska Unii Europejskiej. Data wydania polskiego tłumaczenia: WYPRZEDAŻ sierpień 2014 ZA WSZELKĄ CENĘ 20