Procesy oszczêdzania gospodarstw domowych fakty, trendy, determinanty

Transkrypt

1 Aneta K³opocka * Aneta K³opocka Procesy oszczêdzania gospodarstw domowych fakty, trendy, determinanty Procesy oszczêdzania gospodarstw domowych fakty, trendy, determinanty Wstêp Problemy gospodarki œwiatowej ostatnich kilku lat uœwiadomi³y znaczenie stabilnoœci finansów gospodarstw domowych dla procesów zrównowa onego wzrostu. W kontekœcie kryzysu finansowego, zapocz¹tkowanego na rynku amerykañskim, oraz za³amania dynamiki rozwoju sfery realnej wielu gospodarek krajowych przedmiotem o ywionej dyskusji w literaturze œwiatowej sta³y siê procesy konsumpcji i oszczêdzania gospodarstw domowych oraz ich uwarunkowania. W pe³ni uzasadnione jest podjêcie trudu badawczego zmierzaj¹cego do szerszej prezentacji i oceny tendencji w procesach oszczêdzania gospodarstw domowych na œwiecie z uwzglêdnieniem kontekstu wspó³czesnych problemów gospodarki œwiatowej. Z racji ograniczonych ram niniejszego opracowania skoncentrowano siê na zmianach w procesach alokacji konsumpcji w gospodarstwach domowych w Stanach Zjednoczonych oraz w Polsce. W artykule przedstawiono wybrane wyniki badañ realizowanych w ramach projektu badawczego pt.: Kierunki zmian w procesach oszczêdzania gospodarstw domowych perspektywa miêdzynarodowa. Projekt zosta³ sfinansowany ze œrodków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/01/B/HS4/ Procesy oszczêdzania gospodarstw domowych w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pó³nocnej 1.1. Zmiany stopy oszczêdzania Okres od koñca II wojny œwiatowej do po³owy lat 80. XX w. bywa okreœlany jako z³oty wiek amerykañskich oszczêdnoœci [Garon, 2012, s. 322]. Stopa oszczêdnoœci gospodarstw domowych w Stanach Zjednoczonych (rys. 1) kszta³towa³a siê wówczas na poziomie powy ej 7% 1 i wykazywa³a lekki trend wzrostowy. Amerykanie, inaczej ni Europejczycy * Dr, Wydzia³ Zarz¹dzania i Finansów, Wy sza Szko³a Finansów i Zarz¹dzania w Warszawie, anetaklopocka@poczta.onet.pl, ul. Pawia 55, Warszawa 1 Œrednia ruchoma dla okresu 12 miesiêcy.

2 284 Aneta K³opocka czy Japoñczycy, nie potrzebowali oszczêdzaæ na cele odbudowy kraju po zniszczeniach wojennych i chêtnie zaspokajali swoje potrzeby konsumpcyjne. Jednak silna gospodarka, pe³ne zatrudnienie i dynamiczny wzrost dochodów gospodarstw domowych pozwala³y na wzrost spo ycia przy jednoczesnym wzroœcie stopy oszczêdzania. Sprzyja³y temu [Garon, 2013, s. 322]: równomierny rozk³ad w spo³eczeñstwie korzyœci p³yn¹cych z prosperity gospodarczej: w latach mediana dochodów realnych podwoi³a siê, dochody trzech dolnych grup kwintylowych ros³y znacznie szybciej ni górnego kwintyla, uzyskanie przez przeciêtnego Amerykanina wygodnego dostêpu do bezpiecznych instytucji oszczêdnoœciowych, zwi¹zana z powy szymi zjawiskami powszechnoœæ oszczêdzania. Od po³owy lat 80. wyst¹pi³ wyraÿny d³ugotrwa³y trend spadkowy stopy oszczêdzania (rys. 1) a do wartoœci poni ej 2% w 2005 r. Na pocz¹tku 2008 r. stopa oszczêdnoœci wystrzeli³a w górê i w maju 2008 r. osi¹gnê³a okresowe maksimum 8,3%. Zgodnie z ostatnimi dostêpnymi danymi w grudniu 2012 r. omawiany wskaÿnik przyj¹³ wartoœæ 6,5%. Nale y nieco szerzej przyjrzeæ siê uwarunkowaniom wskazanych zmian. Rysunek 1. Stopa oszczêdzania gospodarstw domowych w Stanach Zjednoczonych w latach (w %) ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie [Personal Income and Outlays, 2013] Deterioracja nawyków oszczêdnoœciowych Przez nawyk rozumiemy czynnoœæ czêsto powtarzan¹, która staje siê trwa³¹ w³aœciwoœci¹ i wówczas jej wykonywanie ma charakter automatyczny. W nawykach krzy uj¹ siê: wiedza, umiejêtnoœci i pragnienia. Poniewa s¹ to sta³e i czêsto nieuœwiadamiane sposoby zachowania, wyra aj¹ na co dzieñ nasz charakter i czyni¹ nasze dzia³anie skutecznym...

3 Procesy oszczêdzania gospodarstw domowych fakty, trendy, determinanty 285 b¹dÿ nieskutecznym [Rytelewska, 2012, s. 336]. Loibl i inni [2011, s ] dokumentuj¹ znaczny wp³yw nawyków oszczêdzania na codzienne decyzje finansowe i ich istotn¹ pomoc w systematycznym oszczêdzaniu. W tym kontekœcie warto siêgn¹æ do dorobku profesora Garona [2012, s ], który w swojej najnowszej ksi¹ ce zwraca uwagê na erozjê nawyków oszczêdnoœciowych w Stanach Zjednoczonych i upatruje w tym wa n¹ przyczynê obni ania stopy oszczêdzania. Oczywiœcie deterioracja nawyków oszczêdzania nie nast¹pi³a w sposób nag³y, ale mo na wskazaæ elementy, które siê do niej znacz¹co przyczyni³y. Podstawowym czynnikiem os³abiaj¹cym sk³onnoœæ Amerykanów do systematycznego oszczêdzania sta³ siê bezprecedensowy rozwój kredytu (okreœlany niekiedy demokratyzacj¹ kredytu), w szczególnoœci niektórych jego form. Ju w latach 20. minionego wieku zaczê³y upowszechniaæ siê zakupy ratalne dóbr trwa³ego u ytku. W 1926 r. niemal 12% sprzeda y detalicznej odbywa³o siê w systemie ratalnym. W 1925 r. w segmencie nowych samochodów osobowych kredytem ratalnym finansowano 59% sprzeda y. W 1953 r. 30% sprzeda y detalicznej odbywa³o siê drog¹ sprzeda y ratalnej (dla porównania w Niemczech Zachodnich 15%), a korzystanie z systemów ratalnych deklarowa³o 45% Amerykanów. W 1962 r. 70% wyrobów elektronicznych i wiêkszych sprzêtów Amerykanie kupowali na raty (Francuzi 35%) [Garon, 2012, s ]. Chocia kredyt ratalny sta³ siê powszechn¹ alternatyw¹ dla oszczêdzania celowego, mo na uznaæ, e poprzez koniecznoœæ sp³acania regularnych, sta³ych rat zwiêksza³ dyscyplinê finansow¹ amerykañskich rodzin i nie niszczy³ nawyków oszczêdzania, a jedynie zmienia³ oszczêdzanie ex ante na oszczêdzanie ex post. Produktem kredytowym, który istotnie os³abi³ re im oszczêdnoœciowy Amerykanów, sta³y siê karty kredytowe. W charakterystykê kredytu w formie karty kredytowej immanentnie wpisane zosta³y: swoboda kredytobiorcy co do wyboru terminu sp³aty kredytu (poza wymagan¹ przez bank minimaln¹ kwot¹ do zap³aty), dowolnoœæ kszta³towania poziomu zad³u enia w ramach przyznanego przez bank limitu kredytowego, brak œcis³ego okreœlenia przeznaczenia udzielonego kredytu (jak to ma miejsce w przypadku wiêkszoœci kredytów, w tym kredytów ratalnych). Odpersonalizowanie procesu udzielenia kredytu i wydania karty kredytowej usuwa³o ewentualne bariery psychologiczne zwi¹zane

4 286 Aneta K³opocka z ryzykiem odmowy przyznania kredytu w po ¹danej wielkoœci. Pos³ugiwanie siê plastikowym pieni¹dzem os³abia³o kontrolê poziomu w³asnego zad³u enia i sk³ania³o do niekontrolowanego wzrostu wydatków konsumpcyjnych. Z uwagi na fakt, e najwiêksze zyski wynika³y z opcji rolowania kredytu, w celu poszerzenia tego segmentu nabywców w latach 90. minionego wieku z³agodzono kryteria oceny zdolnoœci kredytowej, uzyskuj¹c najwy sz¹ dynamikê wzrostu udzia³u posiadaczy kart kredytowych w grupie gospodarstw domowych o najni szym dochodzie (poni ej USD). Znacz¹co podniesiono limity kredytowe i równolegle obni ono minimaln¹ kwotê do sp³aty do zaledwie 2% przyznanego limitu kredytowego [Garon, 2012, s. 347]. Wa nym punktem w procesie os³abiania nawyków oszczêdnoœciowych Amerykanów sta³y siê zmiany podatkowe wprowadzone w ramach reformy podatkowej z 1986 r. Zlikwidowano wówczas mo liwoœæ odliczania odsetek od kredytów konsumpcyjnych (w tym kredytów zwi¹zanych z funkcjonowaniem kart kredytowych), pozostawiaj¹c jednak mo - liwoœæ odliczania odsetek od kredytów zabezpieczonych hipotecznie. Sta³o siê to impulsem do gwa³townego rozwoju oferty po yczek hipotecznych (okreœlanych jako HELs, home equity loans) i hipotecznych linii kredytowych (HELOC, home equity line of credit). Zobowi¹zania zabezpieczone hipotek¹ na nieruchomoœci, podobnie jak kredyty zwi¹zane z funkcjonowaniem kart kredytowych, pozwala³y na uzyskanie swobodnego dostêpu do œrodków finansowych bez re imu regularnych sp³at z przeznaczeniem na dowolny cel konsumpcyjny. Co wiêcej, dostêp ten by³ jeszcze ³atwiejszy, a oprocentowanie zad³u enia znacznie ni sze. W warunkach wzrostu cen nieruchomoœci i niskich stóp procentowych po yczki hipoteczne i hipoteczne linie kredytowe pozwoli³y milionom Amerykanów na niekontrolowany wzrost konsumpcji. W latach stosunek po yczek hipotecznych do dochodów do dyspozycji wzrós³ z 5% do 11% [Garon, 2012, s. 350], podczas gdy stopa oszczêdzania gospodarstw domowych spad³a, jak wskazano wy ej, do historycznie niskiego poziomu Inne uwarunkowania obni ania sk³onnoœci do oszczêdzania Na powszechny wœród wiêkszoœci amerykañskich gospodarstw domowych spadek sk³onnoœci do oszczêdzania, obserwowany od lat 80. XX w. do 2008 r., mia³y wp³yw liczne, czêsto powi¹zane ze sob¹ czynniki. Poza wskazan¹ implementacj¹ innowacyjnych produktów kredytowych i towarzysz¹cym jej zjawiskiem erozji nawyków oszczêdnoœciowych wœród istotniejszych przes³anek tego trendu nale y wymieniæ:

5 Procesy oszczêdzania gospodarstw domowych fakty, trendy, determinanty 287 obserwowane od lat 70. XX w. obni enie tempa wzrostu gospodarczego oraz os³abienie tempa wzrostu dochodów gospodarstw domowych ze œrodkowej i dolnych grup dochodowych [Stone i inni, 2012, s. 1-15], znaczny wzrost rozwarstwienia dochodowego i koncentracjê bogactwa wynikaj¹ce z wysokiej dynamiki wzrostu dochodów najbogatszych (tabl. 1) przy ograniczaniu efektywnej stopy opodatkowania dochodów tej grupy [Sherman, Stone, 2010, s. 6]. Z badañ Miêdzynarodowego Funduszu Walutowego (IMF, International Monetary Fund) obejmuj¹cych lata [IMF, 2012, s. 5-25] wynika, e gospodarstwa domowe o najni szej dynamice dochodów doœwiadczy³y przed kryzysem najwiêkszych spadków stopy oszczêdzania i najwiêkszych wzrostów obci¹ enia kredytem hipotecznym. Wobec niezadowalaj¹cego tempa wzrostu dochodów, wykorzystuj¹c dostêpnoœæ finansowania zabezpieczonego hipotek¹, gospodarstwa te okresowo zwiêkszy³y konsumpcjê, pod¹ aj¹c za poziomem ycia wy szych warstw dochodowych. W efekcie rozpiêtoœci dochodowe pozostawa- ³y wiêksze ni rozpiêtoœci konsumpcji. Omawiana grupa gospodarstw domowych przyczyni³a siê znacz¹co do ogólnego spadku stopy oszczêdzania, Tablica 1. Œredni dochód po podatkowaniu wg grup dochodowych w Stanach Zjednoczonych w latach Grupa dochodowa 1979 (w USD) 2007 (w USD) Zmiana w okresie (w %) (w USD) Dolny kwintyl % Drugi kwintyl % Œrodkowy kwintyl % Czwarty kwintyl % Górny kwintyl % Górny 1% % ród³o: [Sherman, Stone, 2010, s. 4]. efekt maj¹tkowy (efekt bogactwa), przez który rozumiemy zmiany w poziomie wydatków konsumpcyjnych pod wp³ywem zmian wartoœci zasobów maj¹tkowych: rzeczowych (g³ównie nieruchomoœci)

6 288 Aneta K³opocka oraz finansowych. Z przegl¹du literatury [Altissimo i inni, 2005, s. 1-66; Case i inni, 2011, s. 1-40] wynika, e krañcow¹ sk³onnoœæ do konsumpcji z maj¹tku w Stanach Zjednoczonych szacuje siê w zakresie od 6 do 10 centów na dolara, przy czym wzrost wartoœci zasobów mieszkaniowych daje wiêkszy efekt ni wzrost wartoœci zasobów finansowych 2. D³ugookresowa tendencja wzrostu cen nieruchomoœci prowadzi³a do wzrostu maj¹tku netto (wartoœæ rynkowa maj¹tku pomniejszona o zobowi¹zania) gospodarstw domowych. Dla przyk³adu w okresie od 1998 do 2007 r. œrednia wartoœæ maj¹tku netto wzros³a o 55% do 556 tys. USD [Bucks i inni, 2009, s. A11], politykê podatkow¹ w zakresie opodatkowania dochodów odsetkowych oraz odliczania odsetek od zobowi¹zañ kredytowych jako jeden z wyrazów prokonsumpcyjnej strategii rozwoju gospodarczego realizowanej przez kolejne ekipy rz¹dz¹ce. Rosn¹ca wiara w gospodarkê napêdzan¹ konsumpcj¹ skutkowa³a polityk¹ zachêcaj¹c¹ Amerykanów do: nie tylko porzucenia nawyków oszczêdnoœciowych, ale ycia ponad stan [Garon, 2012, s ], zmniejszanie ograniczeñ p³ynnoœci zwi¹zane z m.in. deregulacj¹ rynku finansowego, rozwojem innowacyjnych produktów finansowych, nap³ywem na rynek amerykañski kapita³u zagranicznego (g³ównie z Chin), wzrostem wartoœci nieruchomoœci traktowanych jako zabezpieczenie umów kredytowych [Klyuev, Mills, 2006, s. 1-25] Oszczêdzanie w warunkach kryzysu i perspektywy zmian W grudniu 2007 r. rozpoczê³a siê w Stanach Zjednoczonych recesja gospodarcza, która w znacznie wiêkszym stopniu ni wczeœniejsze (z lat 1990 i 2001) zwi¹zana by³a z zachowaniami konsumenckimi. Finanse gospodarstw domowych zosta³y dotkniête przez: znaczn¹ redukcjê cen nieruchomoœci, a zatem tak e wartoœci zasobów mieszkaniowych gospodarstw domowych (zmniejszenie o ponad 30% w okresie [Case, 2011, s. 37]), powa ne spadki indeksów gie³dowych i zwi¹zane z tym obni enie wartoœci aktywów finansowych. Zasadnicze znaczenie dla sytuacji finansowej gospodarstw domowych mia³ fakt, e zjawiska te wyst¹pi³y w sytuacji, kiedy poziom zad³u- enia gospodarstw domowych mierzony stosunkiem d³ugu do docho- 2 W strefie euro odmiennie, wzrost wartoœci aktywów finansowych daje silny efekt, a efekt wzrostu wartoœci zasobów mieszkaniowych jest s³aby i statystycznie nieistotny [Sousa, 2009, s. 1-26].

7 Procesy oszczêdzania gospodarstw domowych fakty, trendy, determinanty 289 dów do dyspozycji (household leverage) osi¹gn¹³ najwy szy w historii Stanów Zjednoczonych poziom, tj. 133% (dane za 2007 r.) [Glick, Lansing, 2009, s. 1]. Prze³o y³o siê to na spadek bezpieczeñstwa finansowego gospodarstw domowych. Dla przyk³adu, z badañ Lusardi z zespo³em [2011, s ] wynika, e niemal 50% gospodarstw domowych w 2009 r. mia³oby problem z uporaniem siê w ci¹gu 30 dni z nieplanowanym wydatkiem w wysokoœci 2000 USD. Nisk¹ odpornoœæ na szoki finansowe zaobserwowano g³ównie wœród gospodarstw domowych z dolnych warstw dochodowych, ale tak e wœród sporego odsetka gospodarstw z tzw. klasy œredniej. Wskazuje siê, e gospodarkê amerykañsk¹ w najbli szych latach czeka kontynuacja rozpoczêtego ju procesu delewarowania gospodarstw domowych, a podstawow¹ drog¹ odbudowy stabilnoœci finansów gospodarstw domowych bêdzie dalszy wzrost stopy oszczêdzania [Glick, Lansing, 2009, s. 3]. 2. Procesy oszczêdzania gospodarstw domowych w Polsce Maj¹c œwiadomoœæ znacznych ró nic w sytuacji gospodarstw domowych w Polsce i Stanach Zjednoczonych (zob. tabl. 2), mo emy podj¹æ próbê wskazania pewnych podobieñstw w ich procesach oszczêdzania. Tablica 2. Wybrane parametry sytuacji finansowej gospodarstw domowych i jej uwarunkowañ w Polsce i Stanach Zjednoczonych w latach 2000, 2008 i 2010 Wyszczególnienie Kraj Zad³u enie sektora gospodarstw domowych jako procent dochodów do dyspozycji brutto Stopa oszczêdzania jako procent dochodów do dyspozycji Wzrost dochodów do dyspozycji (r/r) (w %) Stopa bezrobocia jako procent ludnoœci czynnej zawodowo Polska 11,5 49,2 55,5 Stany Zjednoczone 100,5 127,8 122,5 Polska 10,0-0,3 6,4 Stany Zjednoczone 3,0 5,5 5,5 Polska 1,7 4,0 2,7 Stany Zjednoczone 4,8 2,7 2,2 Polska 16,1 7,1 9,7 Stany Zjednoczone 4,0 5,8 9,6

8 290 Aneta K³opocka Tablica 2. (cd.) Wyszczególnienie Kraj Inflacja (CPI) r/r (w %) Polska 9,9 4,2 2,6 PKB per capita (w cenach bie ¹cych, USD, PPP) Stany Zjednoczone 3,4 3,8 1,6 Polska Stany Zjednoczone ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych [OECD, dostêp dnia ]. Podstawow¹ kwesti¹ jest wyst¹pienie w Polsce, podobnie jak w Stanach Zjednoczonych, d³ugookresowego trendu spadkowego stopy oszczêdzania z ponad 16% w 1995 r. do wartoœci poni ej zera w 2008 r. [OECD, 2012]. W pierwszej dekadzie obecnego wieku w warunkach historycznie niskich stóp procentowych na œwiatowych rynkach finansowych i dostêpnoœci kredytów hipotecznych w walutach obcych tak e w Polsce dosz³o do gwa³townego wzrostu zad³u enia gospodarstw domowych na cele mieszkaniowe. Wysoka dynamika popytu na nieruchomoœci skutkowa³a wzrostem ich cen, a ten poprzez efekt maj¹tkowy oraz kana³ kredytowy (wzrost wartoœci zabezpieczenia) podobnie jak w Stanach Zjednoczonych prowadzi³ do spadku stopy oszczêdzania. Negatywnie na sk³onnoœæ do oszczêdzania wp³ywa³y tak e: wzrost aspiracji konsumpcyjnych Polaków, optymizm co do rozwoju sytuacji gospodarczej, perspektyw zatrudnienia i zmian dochodów do dyspozycji, obni ki stóp procentowych i ³agodna polityka kredytowa banków, rozwi¹zania podatkowe. Od 2008 r. na skutek ograniczeñ po stronie popytu i znacznej nadwy ki niesprzedanych mieszkañ ceny na pierwotnym i wtórnym rynku mieszkaniowym w Polsce zaczê³y obni aæ siê, choæ w tempie znacznie wolniejszym ni wyst¹pi³o to w Stanach. W wyniku spowolnienia gospodarczego gospodarstwa domowe sta³y siê znacznie bardziej przezorne: zwiêkszy³y siê obawy przed bezrobociem, pogorszy³y siê oceny perspektyw sytuacji gospodarczej kraju i w³asnej sytuacji dochodowej 3, wzros³a oczekiwana wartoœæ oszczêdnoœci buforowych i stopa oszczêdzania. Warto jednak zauwa yæ, e o ile w Stanach Zjednoczonych wyst¹pi³ proces ograniczania zad³u enia gospodarstw domowych, to w Polsce mo- emy mówiæ tylko o zdecydowanym wyhamowaniu wzrostu zad³u enia 3 Szerzej na ten temat zob.: [K³opocka, 2009, s ].

9 Procesy oszczêdzania gospodarstw domowych fakty, trendy, determinanty 291 gospodarstw domowych (przy wydatnie ni szym poziomie wskaÿnika zad³u enia do dochodów do dyspozycji). W literaturze przedmiotu wskazywano, e nadmierne zad³u enie mo e negatywnie wp³ywaæ na procesy gospodarcze: wywo³ywaæ za³amanie koniunktury, utrudniaæ wyjœcie z recesji i utrwalaæ cykl koniunkturalny [Rytelewska, 2005, s ; Glick, Lansing, 2009, s. 3]. Jednak brak jest jednoznacznych wniosków co do optymalnego poziomu zad³u enia gospodarstw domowych w stosunku do dochodów oraz posiadanego maj¹tku. Bior¹c pod uwagê donios³e znaczenie tego problemu dla procesów zrównowa onego wzrostu gospodarczego, warto sformu³owaæ pytania, które mog³yby wyznaczaæ tor przysz³ych badañ: czy osi¹gniêty przez polskie gospodarstwa domowe poziom zad³u enia nie zagra a ich stabilnoœci finansowej? jakie czynniki s¹ decyduj¹ce dla preferencji polskich gospodarstw domowych w zakresie wyboru miêdzyokresowego? jaki jest stan nawyków oszczêdnoœciowych w polskich gospodarstwach domowych? czy obserwowany od 2008 r. wzrost stopy oszczêdzania jest zjawiskiem przejœciowym czy bêdzie trwa³¹ tendencj¹? Odpowiedzi na powy sze pytania by³yby niezwykle cenne z punktu widzenia tak teorii, jak i polityki gospodarczej, w szczególnoœci w zakresie wypracowania mechanizmów s³u ¹cych podniesieniu stabilnoœci finansowej gospodarstw domowych. Zakoñczenie Oszczêdzaj¹c, gospodarstwa domowe materializuj¹ swoje preferencje w zakresie wyboru miêdzyokresowego i dokonuj¹ alokacji konsumpcji w czasie, ale tak e ograniczaj¹ (lub zwiêkszaj¹ w przypadku ujemnych oszczêdnoœci netto) ekspozycjê na ryzyko p³ynnoœci gospodarstwa domowego. W³aœciwe kszta³towanie bilansów gospodarstw domowych jest wa ne zarówno w skali pojedynczych podmiotów, jak i w skali makro. Za podstawowy cel artyku³u przyjêto okreœlenie kierunków zmian w procesach oszczêdzania gospodarstw domowych w Stanach Zjednoczonych i w Polsce oraz zidentyfikowanie uwarunkowañ tych zmian. W obu krajach w okresie przed kryzysem finansowym wyst¹pi³a d³ugookresowa tendencja spadku stopy oszczêdzania gospodarstw domowych. Wœród wa niejszych uwarunkowañ tego zjawiska na obydwu rynkach wymieniono: rozbudzenie aspiracji konsumpcyjnych, optymizm go-

10 292 Aneta K³opocka spodarstw domowych co do rozwoju sytuacji makroekonomicznej, w tym perspektyw zatrudnienia i sytuacji dochodowej gospodarstw domowych, rozwi¹zañ w zakresie polityki podatkowej, zmniejszanie ograniczeñ p³ynnoœci na skutek: obni ek stóp procentowych, ³agodnej polityki kredytowej banków, wzrostu wartoœci nieruchomoœci (przyjmowanych jako zabezpieczenie zobowi¹zañ kredytowych), implementacji innowacyjnych produktów kredytowych. Wydarzenia zwi¹zane z kryzysem wp³ynê³y na wzrost sk³onnoœci do oszczêdzania. Dalsze badania procesów oszczêdzania s¹ wa ne i po- ¹dane w celu wypracowania mechanizmów regulacji ekspozycji gospodarstw domowych na ryzyko p³ynnoœci i ochrony przed negatywnymi skutkami spo³eczno-ekonomicznymi niewyp³acalnoœci gospodarstw domowych odczuwanymi w skali pojedynczego podmiotu i w skali makro (np. optymalizacja rozwi¹zañ w sferze polityki fiskalnej, w zakresie instrumentów regulacji akcji kredytowej instytucji kredytowych, w zakresie upad³oœci konsumenckiej, edukacji gospodarstw domowych itd.). Literatura 1. Altissimo F., Georgiou E., Sastre T., Valderrama M., Sterne G., Stocker M., Weth M., Whelan K., Wilman A. (2005), Wealth and Asset Price Effects on Economic Activity, ECB Occasional Paper, no Bucks B.K., Kennickell A.B., Mach T.L., Moore K.B. (2009), Changes in U.S. Family Finances from 2004 to 2007: Evidence from the Survey of Consumer Finances, Federal Reserve Bulletin, vol Case K., Quigley J., Shiller R. (2011), Wealth Effects Revisited , Cowles Foundation Discussion Paper, no Personal Income and Outlays, Federal Reserve Bank of St. Louis, U.S. Department of Commerce: Bureau of Economic Analysis, dostêp dnia Garon S. (2012), Beyond Our Means: Why America Spends While the World Saves, Princeton University Press, Princeton. 6. Glick R., Lansing K. (2009), U.S. Household Deleveraging and Future Consumption Growth, FRBSF Economic Letter, no IMF (2012), U.S. Household Wealth and Saving: The Micro Story Behind the Macro Dynamics, w: United States: Selected Issues, IMF Country Report, no. 12 (214). 8. K³opocka A. (2009), Wp³yw kryzysu na zmiany w procesach oszczêdzania gospodarstw domowych, w: Finanse 2009 Teoria i praktyka. Bankowoœæ,

11 Procesy oszczêdzania gospodarstw domowych fakty, trendy, determinanty 293 Brzozowska K., Flejterski S. (red.), Uniwersytet Szczeciñski, Zeszyty naukowe, nr 548, Ekonomiczne problemy us³ug. 9. Klyuev V., Mills P. (2006), Is Housing Wealth an ATM? The Relationhip Between Housing Wealth, Home Equity Withdrawal, And Saving Rates, IMF Working Paper, no Loibl C., Kraybill D.S., DeMay S.W. (2011), Accounting for the role of habit in regular saving, Journal of Economic Psychology, no Lusardi A., Schneider D., Tufano P. (2011), Financially Fragile Households: Evidence and Implications, Brookings Papers on Economic Activity, Spring, %202011/2011a_bpea_lusardi, dostêp dnia Mody A., Ohnsorge F., Sandri D. (2012), Precautionary Savings in the Great Recession, IMF Economic Review, vol. 60, issue OECD (2012), dostêp dnia Rytelewska G. (2005), Bankowoœæ detaliczna procesy oszczêdzania i kredytowania gospodarstw domowych, w: Bankowoœæ detaliczna, Rytelewska G. (red.), PWE, Warszawa. 15. Rytelewska G. (2012), Oszczêdnoœci gospodarstw domowych wybór czy przymus (cz. 1), w: Stabilnoœæ systemu finansowego instytucje, instrumenty, uwarunkowania, Aliñska A., Pietrzak B. (red.), CeDeWu, Warszawa. 16. Sherman A., Stone C. (2010), Income Gaps Between Very Rich And Everyone Else More Than Tripled In Last Three Decades, New Data Show, Center on Budget and Policy Priorities, -10inc.pdf, dostêp dnia Sousa R. (2009), Wealth effects on consumption. Evidence from the euro area, ECB, Working Paper Series, no Stone C., Trisi D., Sherman A. (2012), A guide to statistics on historical trends in income inequality, Center on Budget and Policy Priorities, dostêp dnia Streszczenie W artykule w celu przybli enia zmian w procesach oszczêdzania gospodarstw domowych analizie poddano literaturê przedmiotu i wybrane dane statystyczne. W pierwszej czêœci wskazano uwarunkowania spadku oszczêdnoœci gospodarstw domowych w Stanach Zjednoczonych oraz zidentyfikowano determinanty erozji nawyków oszczêdzania gospodarstw domowych. Omówiono równie znaczenie oszczêdnoœci dla stabilnoœci finansowej gospodarstw domowych oraz procesu wzrostu gospodarczego. W drugiej czêœci okreœlono podobieñstwa w procesach oszczêdzania polskich i amerykañskich gospodarstw do-

12 294 Aneta K³opocka mowych. Artyku³ stanowi przyczynek do ograniczenia niedostatku literatury w tej dziedzinie i zawiera propozycje obszaru dalszych badañ. S³owa kluczowe stopa oszczêdzania, oszczêdnoœci gospodarstw domowych, stabilnoœæ finansowa, kredyt, maj¹tek netto Household saving in the US and Poland: facts, trends and determinants (Summary) This article discusses the results of the analysis, based on the secondary resources review the theoretical literature and the most recent statistical data, of the changes in the household saving. The first section improves the understanding of the decline in household saving in the US and identifies the determinants of household saving habits deterioration. In addition, it discusses the importance of savings for the household financial stability and the process of economic growth. The second section investigates the similarities in Polish and American households saving behaviour. This paper reduces the scarcity of literature resources in this field and exhibits areas for further exploration. Keywords saving rate, household saving, financial stability, credit, net worth