Gdański Uniwersytet Medyczny Wydział Nauk o Zdrowiu z Oddziałem Pielęgniarstwa i Instytutem Medycyny Morskiej i Tropikalnej

Transkrypt

1 Gdański Uniwersytet Medyczny Wydział Nauk o Zdrowiu z Oddziałem Pielęgniarstwa i Instytutem Medycyny Morskiej i Tropikalnej ROZPRAWA na stopień Doktora Nauk o Zdrowiu Autor: mgr Joanna Marczulin Nieprawidłowości masy ciała i zaburzenia lipidowe a czynniki psychospołeczne u młodzieży gimnazjalnej Promotor: dr hab. med. Tomasz Zdrojewski Zakład Prewencji i Dydaktyki Katedra Nadciśnienia Tętniczego i Diabetologii Gdańsk, 2015

2 1. Streszczenie Wstęp: Otyłość i zaburzenia lipidowe przyczyniają się do wzrostu zachorowań na choroby serca i naczyń. Jednocześnie coraz częściej podkreśla się znaczenie czynników społecznych w rozwoju chorób układu krążenia. Narastająca liczba młodzieży z nadwagą, otyłością i zaburzeniami lipidowymi powoduje potrzebę badania zależności między czynnikami psychospołecznymi a zaburzeniami masy ciała i nieprawidłowym lipidogramem. Zależności takie mogą być specyficzne dla różnych środowisk np. wiejskich lub miejskich czy też krajów o niskim, średnim lub wysokim dochodzie. Cel: Celem pracy była ocena: - rozpowszechnienia zaburzeń masy ciała, lipidowych, ciśnienia tętniczego krwi oraz objawów depresyjnych i czynników społecznych u młodzieży w wybranej populacji miejskiej w Polsce; - zależności między zaburzeniami masy ciała, lipidowymi, nieprawidłowym ciśnieniem tętniczym krwi a czynnikami psychospołecznymi. W celu pogłębienia interpretacji wyników, porównano wybrane determinanty psychospołeczne u młodzieży sopockiej i w ogólnopolskich badaniach realizowanych przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), używając identycznych narzędzi badawczych. Materiały i metody: Do udziału w badaniach zaproszono wszystkich 540 uczniów klas II sopockich gimnazjów, mieszkańców Sopotu. Program realizowano w latach Grupę badaną, po uzyskaniu zgody, stanowiło 435 osób, w tym 202 dziewczęta (Dz) i 233 chłopców (Ch). Zakres wieku wynosił od 14 do 16 lat, średnio 14 lat i 5 miesięcy. Wszystkim wykonano badania antropometryczne (wskaźnik masy ciała (BMI) i obwód talii), laboratoryjne (cholesterol całkowity (TC), cholesterol frakcji HDL (HDL-C), cholesterol frakcji LDL (LDL-C) i trójglicerydy (TG)), oraz pomiary ciśnienia tętniczego krwi. Młodzież została zbadana przy użyciu: kwestionariusza HBSC (Health Behaviour in School-aged Children. WHO Collaborative Study), Inwentarza Depresji Becka oraz Krakowskiego Inwentarza Objawowego - KID. Wyniki: Obwód talii oraz BMI interpretowano w oparciu o siatki centylowe uzyskane na podstawie ogólnopolskiego badania OLAF. Na podstawie oceny BMI niedowagę (<=5 percentyl) miało 2,5% badanej młodzieży (2,4% Dz i 2,6% Ch). Tendencję do nadwagi (75-84 percentyl) stwierdzono u 9,5% młodzieży (7,9% Dz i 10,9% Ch). Odsetek dzieci z nadwagą (85-95 percentyl) wyniósł 14,4% (13,4% Dz i 15,2% Ch), zaś otyłością (>95 percentyl) 8,8% (8,4% Dz i 9,1% Ch). Analiza rozkładu wg kategorii BMI u dziewcząt i chłopców nie wykazała istotnych różnic statystycznych między grupami (NZ; p=0,68). Otyłość brzuszną (>= 90 percentyl) miało 19,1% młodzieży (20,3% Dz i 17,9% Ch), (p<0,05). Wobec braku norm polskich zaburzenia w zakresie cholesterolu całkowitego (TC), HDL-C, LDL-C i TG, oceniano na podstawie norm amerykańskich, zaproponowanych przez autorów Courtney J. Jolliffe i Ian Janssenn. Granicznie podwyższony poziom TC miało 13,5% zbadanej młodzieży (15,7% Dz i 11,5% Ch), zaś wysoki - 2,7% (3,6% Dz i 1,8% Ch; p<0,05). Niski poziom HDL-C stwierdzono u 55,6% młodzieży (46,3% Dz i 64% Ch; p=0,01); granicznie podwyższony poziom LDL-C u 9,3% (7,8% Dz i 10,6% Ch), zaś wysoki poziom LDL-C u 3,0% (3,0% Dz i 3,0% Ch; NZ). Granicznie podwyższony poziom TG wykryto u

3 4,6% młodzieży (3,6% Dz i 5,5% Ch), natomiast wysoki poziom TG u 2,5% (3,0% Dz i 2,0% Ch). U dziewcząt podwyższony i wysoki TG występował częściej (p<0,05). Ciśnienie skurczowe (SBP) i rozkurczowe (DBP) interpretowano w oparciu o siatki centylowe opublikowane w badaniu OLAF, uwzględniające wiek, płeć oraz wzrost badanych. Wysokie prawidłowe (granicznie podwyższone) SBP zaobserwowano u 2,6% młodzieży (0,5% Dz i 4,4% Ch), podwyższone u 4,5% (3,6% Dz i 5,3% Ch; p<0,05). U 5,2% młodzieży wykryto wysokie prawidłowe DBP (5,1% Dz i 5,3% Ch), natomiast 5,5% młodzieży miało podwyższone wartości DBP (3,0% Dz i 7,5% Ch; NZ). Objawy depresyjne oceniano na podstawie punktacji w Skali Depresji Becka (>=10 pkt) i Krakowskiego Inwentarza Objawowego (>=26 pkt). Występowanie objawów depresyjnych stwierdzono u 23,6% młodzieży na podstawie Kwestionariusza Becka (32,6% Dz i 15,8% Ch; p<0,05), oraz u 21,7% na podstawie Kwestionariusza KID (30,5% Dz i 14,1% Ch; p<0,05).wyniki dodatkowych konsultacji lekarskich, prowadzonych przez lekarza psychiatrę, potwierdziły występowanie depresji u 4,2% (5,8% Dz i 2,4% Ch; NZ). W ocenie statusu socjoekonomicznego (na podstawie HBSC): - u większości badanych oboje rodzice pracowali zarobkowo: matki (82,9%) i ojcowie (88,8%) - większość posiadało pokój do własnego użytku (68,8%), - 52,5% miało możliwość wyjazdu poza miejsce zamieszkania co najmniej 2 razy w ciągu ostatniego roku. Większość zbadanej młodzieży szkolnej oceniło swoje zdrowie jako dobre lub bardzo dobre (87,3%), zaś 60,1% było zadowolonych z życia na poziomie przeciętnym, a 40,8% młodzieży określiło swój wygląd jako w sam raz. Większość badanych deklarowało regularne jedzenie śniadań w dni szkolne (62,6%), ale spożywanie codziennie co najmniej 1 raz owoców (16,5%) i warzyw (14,1%) było rzadkie. Prawie połowa młodzieży uważała, że waży ile trzeba (49,7%), tylko 11,5% zadeklarowało, że ćwiczy codziennie. Zależność czynników psychospołecznych i biologicznych. Do oceny zależności czynników psychospołecznych i biologicznych zbadano korelacje pomiędzy zachowaniami zdrowotnymi, samooceną zdrowia, zadowoleniem z życia, samooceną masy ciała, stosowaniem diet i objawami depresyjnymi a BMI, obwodem pasa, TC, HDL, LDL, TG, SBP i DBP. Zachowania zdrowotne. U dziewcząt istotną statystycznie ujemną korelację wykryto między jedzeniem śniadań w dni szkolne a obwodem pasa (p=0,04; β=-0,15) a dodatnią korelację między jedzeniem śniadań a niskim HDL ( p=0,01; β=0,19) i jedzeniem owoców a ciśnieniem DBP (p=0,02; β=0,08). U chłopców wykryto istotną ujemną korelację między jedzeniem śniadań w dni szkolne a poziomem BMI (p<0,05; β=-0,16), obwodem talii (p<0,05, β=-0,27), SBP (p=0,01; β=-0,05). Stwierdzono także dodatnią korelację pomiędzy jedzeniem warzyw a poziomem TC (p=0,04; β=0,08). Samoocena zdrowia i zadowolenie z życia. U dziewcząt istotną ujemną korelację wykryto między samooceną zdrowia a obwodem pasa (p<0,05; β=-0,17), zadowoleniem z życia a BMI (p=0,04; β=-0,11) i TC (p=0,01; β=-0,004). Wśród chłopców istotną ujemną korelację wykryto między samooceną zdrowia a BMI (p=0,03; β=-0,12), obwodem pasa (p=0,02; β=- 0,14) i DBP (p<0,05; β=-0,05) a dodatnią korelację między samooceną zdrowia a SBP (p<0,05; β=0,02). Samoocena masy ciała i stosowanie diet. Najsilniejsze korelacje wykryto w pytaniach o samoocenę masy ciała i stosowanie diet przez młodzież szkolną. Wśród dziewcząt istotną dodatnią korelację wykryto między pytaniem o samoocenę masy ciała a BMI (p<0,05;

4 β=0,33) i obwodem pasa (p<0,05; β=0,29). Wśród chłopców wykryto dodatnią zależność między samooceną masy ciała a BMI (p<0,05; β=0,43), obwodem pasa (p<0,05; β=0,38) i ciśnieniem DBP (p=0,03; β=0,02). Wśród dziewcząt istotną ujemną korelację wykryto pomiędzy pytaniem o stosowanie diet a BMI (p<0,05; β=-0,37), obwodem pasa (p<0,05; β=- 0,35) i dodatnią korelację między pytaniem o stosowanie diet a cholesterolem HDL (p=0,04; β=0,17). Wśród chłopców stwierdzono istotność statystyczną ujemną w pytaniu o stosowanie diet a BMI (p<0,05; β=-0,41) i obwodem pasa (p<0,05; β=-0,37). Objawy depresyjne. Wśród dziewcząt, na podstawie Kwestionariusza Becka istotna korelacja została wykryta pomiędzy objawami depresyjnymi a obwodem pasa (p=0,02; β=0,17) i TC (p=0,03; β=0,11), natomiast stosując kwestionariusz KID - pomiędzy objawami depresyjnymi a BMI (p=0,01; β=0,11), obwodem pasa (p=0,02; β=0,17) i poziomem TC (p=0,03; β=0,01). Wśród chłopców istotna korelacja została wykryta pomiędzy objawami depresyjnymi mierzonymi kwestionariuszem Beck a a TC (p=0,02; β=0,01). Dla lepszej interpretacji uzyskanych wyników badań porównano, na podstawie wydanego raportu z badań HBSC z 2012 r., niektóre czynniki psychospołeczne młodzieży z Sopotu do populacji ogólnopolskiej. Zestawiono odpowiedzi obu grup z zakresu: nierówności społecznych, zdrowia i zadowolenia z życia, samooceny masy ciała, zachowań żywieniowych, stosowaniu diet i higieny jamy ustnej, aktywności fizycznej, palenia tytoniu i picia alkoholu. Różnice między grupami zaobserwowane w ocenie nierówności społecznych były następujące: w pytaniu o posiadanie pracy przez matki 82,9% mieszkanek Sopotu i 74,1% (p<0,05) mieszkanek Polski zadeklarowało, że posiada pracę zarobkową, natomiast wśród ojców w Sopocie pracowało 88,8%, a w Polsce 82,8% (NZ); w Sopocie częściej młodzież wyjeżdżała poza miejsce zamieszkania, co najmniej 2 razy w ciągu roku (52,5%), niż w Polsce (29,4%). Przy ocenie zachowań żywieniowych dużych różnic nie zaobserwowano: 62,6% młodzieży z Sopotu i 60,0% z Polski deklarowało, że zjada śniadania codziennie, we wszystkie dni szkolne (p=0,35). Istotnych różnic również nie zaobserwowano w pytaniu o stosowanie diet: 15,0% z Sopotu i 16,1% z Polski deklarowało, że obecnie stosuje dietę (p=0,07). Wykazanie podobieństw w zakresie większości badanych czynników społecznych u młodzieży sopockiej i w populacji ogólnopolskiej pozwala w ostrożny sposób interpretować i ekstrapolować uzyskane wyniki, w tym świadczące o zależności czynników psychospołecznych i biologicznych, na środowiska miejskie w naszym kraju. Na podstawie przeprowadzonych badań sformułowano nastepujące wnioski: 1. Częste występowanie nadwagi i otyłości u młodzieży gimnazjalnej wskazuje na potrzebę podjęcia kompleksowych i intensywnych działań profilaktycznych, które powinny rozpoczynać się w dzieciństwie. 2. Duże rozpowszechnienie zaburzeń lipidowych u młodzieży gimnazjalnej stymuluje do wprowadzenia badań przesiewowych już w tym wieku. Bardzo potrzebne jest opracowanie własnych norm polskich w tym zakresie. 3. Znaczny odsetek młodzieży z granicznie podwyższonym i wysokim ciśnieniem tętniczym krwi wskazuje na konieczność wykonywania regularnych pomiarów ciśnienia jako podstawowego elementu badań okresowych u dzieci i młodzieży prowadzonych przez lekarza pediatrę, lekarza rodzinnego lub pielęgniarki. 4. Stwierdzenie objawów depresji u co szóstego ucznia i co trzeciej uczennicy oraz kliniczne rozpoznanie depresji u co dwudziestej osoby nakazują nadać temu problemowi większy

5 priorytet kliniczny i naukowy. Warto przeprowadzić badania prospektywne by lepiej poznać mechanizmy i znaczenie takich zaburzeń u nastolatków. 5. Wykazanie istotnych korelacji między wybranymi czynnikami psychospołecznymi a zaburzeniami biologicznymi wskazuje na znaczenie tych pierwszych i potrzebę prowadzenia badań nad czynnikami wiodącymi do zaburzeń masy ciała, ciśnienia krwi i lipidowych. 6. Wobec częstego występowania u gimnazjalistów zaburzeń masy ciała, lipidowych, ciśnienia krwi i w zakresie czynników psychospołecznych w pełni uzasadnione jest przygotowanie i wdrożenie odpowiednich badań skringowych oraz interwencji edukacyjnych i prewencyjnych u sopockich dzieci już w szkole podstawowej. Summary Obesity and dislipidemia are main risk factors of coronary artery disease (CAD). Similarly more frequently the social factors are pointed out in CAD growth. The increasing number of adolescents having problems with overweight or obesity causes necessity of research over psychosocial aspects of obesity and dislipidemia. Those relations could be specific for a different social environments e.g. rural or urban or for countries with a different level of income. Aim The main aim of this work was to evaluate prevalence of overweight, dislipidemia, increased blood pressure, as well as depression symptoms and social factors among chosen adolescent urban population in Poland and possible correlation between body weight disorders, dislipidiemia, arterial hypertension and social factors. To make those evaluations more complex additional comparison was done between chosen determinants of psychological factors of Sopot- town college students to all-polish results performed by WHO using the same research tools. Material and methods For the examinations all 540 students of the second course of secondary school and being residents of Sopot-town were invited into this project. The project was performed in years The group under research was constituted after signed approval of 435 persons: 202 girls (G) and 233 boys (B). Age range was from 14 up to 16 years (average 14 years and 5 months). Everybody passed anthropometric measurements (BMI and waist size), laboratory tests (total cholesterol (TC), cholesterol HDL ( HDL-C), cholesterol LDL ( LDL-C), triglycerides (TG) and blood pressure. The group was tested using :-HBSC questionnaire by WHO (Health Behaviour in School aged children WHO Collaborative Study), - Beck Depression Inventory BDI, - Krakow Depression Inventory KID. Results Waist circumference and BMI were interpreted according to normal ranges and percentiles derived from all-polish database OLAF. Based on BMI the underweight ( <= 5 percentile) had 2.5% of examined students (2.5% G and 2.6% B). Tendency to overweigh (75-84 percentile) was found in 9.5% of children. Percentage of overweight (85-95 percentile) was found for 14.4 % ( 13.4 G and 15.2 B); while obesity (>95 percentile) was among 8.8 % of students (8.4 % G and 9.1 % B). The results in boys and girls were not statistically different

6 (NS; p=0.68). Abdominal obesity (>=90 percentile) occurred in 19.1% of adolescents (20.3% G and 17.9% B). Because of lack of Polish standards the TC, HDL-C, LDL-C and triglycerides were assessed based on American standards proposed by authors: Courtney J.Jolliffe and Ian Janssenn. High normal values of TC had 13.5% of adolescents (15.7% G and 11.5% B), while the high level of TC had 2.7% ( 3.6 G and 1.8% B p<0.05). Low level of HDL-C had 55.6% of students (46.3% and 64% B p=0.01). High normal values of LDL-C had 9.3% of students (7.8 % G and 10.6% B); the high level of LDL-C had 3.0% of students ( 3.0% G and 3.0% B ; NS). High normal values of TG had 4.6% of students (3.6% G and 5.5% B); while high level of TG - 2.5% of students ( 3.0%G and 2.0%B). High normal and high levels of TG was found more frequently among girls (p<0.05). Systolic (SBP) and diastolic (DBP) blood pressure were interpreted based on OLAF dataset - considering age, sex and height of persons under research. High normal value of SBP had 2.6% of students (0.5% G and 4.4% of B); the increased values of SBP had 4.5% of students (3.6% G and 5.3% B, p<0.05). High normal values of DBP had 5.2 % of students (5.1% G and 5.3% B); the increased DBP had 5.5% of students (3.0% G and 7.5% B; NS). Symptoms of depression was derived from BDI (>=10) and KDI (>=26). Using BDI symptoms of depression were found among 23.6% of students (32.6 G and 15.8% B, p<0.05) while using KID questionnaires in 21.7% of students (30.5% G and 14.1% B; p<0.05). The clinical consultation by psychiatrist confirmed depression among 4.2% of students (5.8% G and 2.4% B; NS). Analysis of social status of students based on HBSC revealed that both parents have been employed in most cases (mothers 82.9% and fathers 88.8%); majority of students has own room (68.8%); economical status allowed to travel at least 2 times per year. Majority of students evaluated own health level as good or very good (87.3%). Satisfaction of economical status at average level declared 60.1% of students, while 40.8% described own appearance as quite proper. Majority declared regular breakfast eating (62.6%) during school days but fruit consumption once per day was declared by 16.5% and veg consumption once per day by 14.1% what can be assessed as a rare. Almost half of adolescents considered own body weight as proper ( 49.7%), while only 11.5% declared regular physical activity. Relationship between psychosocial and biological factors To assess relationship of psychosocial and biological factors the correlation was analyzed between health behavior, own assessment of health condition, life satisfaction, body weight own judgment, diets, depression in relations to BMI, waist circumference, TC, HDL, LDL, TG,SBP and DBP. Health Behaviors. The significant negative correlation was discovered among girls in relations between breakfast taking and waist circumference (p=0.04 ; B =0.15), while positive correlation between breakfast taking and low HDL (p=0.01 ; B=0.19) and also positive between fruits consumption and DBP (p=0.02 ; B=0.08). Among boys the significant negative correlation was discovered between breakfast taking in school days and BMI ( p<0.05 ; B =- 0.16); waist circumference (p<0.05 ; B=-0.27); SBP ( p=0.01 ; B=-0.05). The positive correlation was found between veg consumption and TC ( p=0.04 ; B=0.08)

7 Own health assessment and life satisfaction. The significant negative correlation was found among girls between own health assessment and waist circumference (p<0.05 ; B=- 0.17; between life satisfaction and BMI (p=0.04 ; B=-0.11 ); TC (p=0.01 ; B=-0.004). Among boys the significant negative correlation was found between own health assessment and BMI (p=0.03 ; B=-0.12, waist circumference (p=0.02; B=-0.14) ; DBP (p<0.05 ; B=-0.05). The positive correlation was found between own health assessment and SBP (p<0.05; B=0.02). The strongest correlation among students was observed in questions for body weight own judgment and diets application. Among girls the significant positive correlation was found between body weight own judgment and BMI (p<0.05 ; B=0.33); waist circumference (p<0.05 ; B=0.29 ). The positive correlation was found between using diets and HDL (p=0.04 ; B=0.17). The significant negative correlation was found between diets application and BMI (p<0.05 ; B=-0.37); waist size (p<0.05 ; B=-0.35). Among boys the significant negative correlation was found between diets application and BMI (p<0.05 ; B=-0.41). The positive correlation was found between body weight own judgment and BMI (p<0.05 B=0.43); waist size (p<0.05 ; B=-0.35); DBP (p=0.03 ; B=0.02). In girls correlation was found between depression symptoms and waist size (p=0.02 ; B=0.17); and TC(p=0.03 ; B=0.11). Among girls questioned using KID the correlation was found between depression symptoms and BMI (p=0.01 ; B=0.11) and waist circumference ( p=0.02 ; B=0.17) and TC (p=0.03 ; B=0.01). Among boys questioned by BDI the correlation was found between depression symptoms and TC ( p=0.02; B=0.01), while those questioned by KID showed a negative statistic correlation (p=0.03 ; B=-0.05). For a better judgment of results the comparison was done for some psychosocial factors of adolescents from Sopot town in relations to All-Polish population based on research by HBSC dated The results were sorted out in comparison sheet where following factors were pointed out: social inequality, heath and life satisfaction, body mass own judgment, nutrition habits, diets and oral hygiene; physical activity, smoking habits and alcohol drinking. The differences were found in social inequalities: mother employment in Sopot town 82.9% while in Poland 74.1 (p<0.05); father employment in Sopot town 88.8% while in Poland 82.8 (NS). Sopot s youths travelled more frequently: at least 2 times per year %, while in Poland 29.4%. Considering nutritional habits the differences were not found: Sopot s youths declared breakfast taking in 62.6% while in Poland 60.0% in all schooldays (p=0.35). Also no differences were found in diet application - 15% of Sopot s youths while 16.1 in Poland ( p=0.07). Revealing all similarities in the scope of majority social factors in Sopot-town adolescents vs all-polish population we can cautiously interpret and extrapolate the results obtained for urban society in our country. Conclusions 1. Considering high prevalence of overweight and obesity among adolescents of secondary school students there is a need for the introduction of mass control testing as well as education and preventive measures starting at childhood. 2. Significant prevalence of dislipidemia among adolescents leads to conclusion that there is necessity to perform screening research at this age. Introduction of Polish normal values seems necessary.

8 3. High rate of increased blood pressure found in adolescents in Sopot shows necessity to include regular checking of blood pressure as routine examination for children and adolescents by pediatrics, family doctors and nurses. 4. Depression symptoms found in every sixth schoolboy and every third schoolgirl and clinical diagnosis of depression in every twentieth adolescent causes reason for a higher clinical and research priority for this problem. It seems worthy to undertake and conduct a follow-up studies to find reasons and significance of this kind of disorders. 5. Evidence of significant correlations between psychosocial and biological factors shows necessity for deeper studies of obesity and dislipidemia. 6. High prevalence of obesity, dislipidemia, and increased blood pressure among adolescents fully justifies need for preparation and implementation of screening and educational measures starting at primary schools in Sopot town.