Państwowy Instytut Weterynaryjny - Państwowy Instytut Badawczy Zakład Farmakologii i Toksykologii Krajowe Laboratorium Referencyjne

Transkrypt

1 Omówienie wyników badań pozostałości wykonanych w Polsce w 2012 roku w ramach Krajowego programu badań kontrolnych obecności substancji niedozwolonych oraz pozostałości chemicznych, biologicznych i produktów leczniczych u zwierząt i w żywności pochodzenia zwierzęcego Państwowy Instytut Weterynaryjny - Państwowy Instytut Badawczy Zakład Farmakologii i Toksykologii Krajowe Laboratorium Referencyjne Puławy, Marzec 2013

2 Cel i zakres prowadzonych badań kontrolnych pozostałości Badania kontrolne pozostałości chemicznych w żywności to nie tylko zabezpieczenie zdrowia konsumentów, ale także spełnienie wymagań obowiązujących w międzynarodowym handlu żywnością. W chwili obecnej jedynie żywność pochodzenia zwierzęcego objęta jest bardzo szerokim i kompleksowym programem badań kontrolnych. W Krajach Członkowskich Unii Europejskiej obowiązują jednolite zasady organizowania i prowadzenia badań kontrolnych pozostałości chemicznych w tkankach zwierząt, żywności pochodzenia zwierzęcego, w wodzie i paszach, które ujęte są w Dyrektywie Rady 96/23/WE z dnia 29 kwietnia 1996 r. Konieczność prowadzenia takich badań wynika również z Rozporządzenia Rady i Parlamentu Europejskiego (2004/882/WE). W Polsce podstawą prawną do prowadzenia kontroli pozostałości w żywności pochodzenia zwierzęcego zgodnie z Dyrektywą Rady 96/23/WE jest Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 29 sierpnia 2006 r. Za realizację programu badań pozostałości odpowiedzialne jest Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Inspekcja Weterynaryjna. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że od samego początku prowadzenia tego rodzaju badań w Polsce, to jest ponad 40 lat, Państwowy Instytut Weterynaryjny Państwowy Instytut Badawczy (PIWet-PIB) w Puławach pełni rolę koordynatora, a od 9 lat Krajowego Laboratorium Referencyjnego. Założenia programu badań pozostałości, jego plan, opracowywane są w PIWet-PIB w Puławach, zatwierdzane do realizacji przez Głównego Lekarza Weterynarii, a następnie akceptowane przez Komisję Europejską. Również wyniki badań pozostałości chemicznych są opracowywane w PIWet-PIB w Puławach i przekazywane do Głównego Lekarza Weterynarii oraz Komisji Europejskiej. Krajowy program badań kontrolnych obecności substancji niedozwolonych oraz pozostałości chemicznych, biologicznych i produktów leczniczych u zwierząt i w żywności pochodzenia zwierzęcego w części, którą wykonuje Państwowy Instytut Weterynaryjny - Państwowy Instytut Badawczy w Puławach jest realizowany w ramach programu wieloletniego. Badania kontrolne pozostałości realizowane są w Zakładzie Farmakologii i Toksykologii oraz w Zakładzie Higieny Żywności Pochodzenia Zwierzęcego PIWet- PIB w Puławach (Krajowe Laboratoria Referencyjne) i w 8 Zakładach Higieny Weterynaryjnej (ZHW Białystok, Gdańsk, Katowice, Łódź, Olsztyn, Poznań, Warszawa. Wrocław). Ważnym elementem prowadzonych badań jest zapewnienie 2

3 jakości i wiarygodności stosowanych procedur analitycznych w laboratoriach. Wszystkie laboratoria posiadają akredytację w Polskim Centrum Akredytacji (PCA). Krajowy program badań kontrolnych pozostałości od 2004 roku (Decyzja Komisji 2004/449/WE jest uznany za zgodny z Dyrektywą Rady 96/23/WE). Corocznie w ramach tego programu wykonuje się około 28 tysięcy badań. W roku 2012 pobrano łącznie próbek, z których to próbki ukierunkowane (target), 166 to próbki podejrzane (suspect) i 243 to próbki z importu. Inspekcja Weterynaryjna pobiera próbki do badań od świń, bydła, koni, owiec, drobiu (kury, kurczęta, indyki, kaczki, gęsi), ryb, królików, zwierząt łownych oraz mleka krowiego, jaj i miodu. Zakres prowadzonych badań obejmuje łącznie ponad 220 związków od zakazanych do stosowania substancji o charakterze anabolicznym z grupy A (hormony, tyreostatyki) do weterynaryjnych produktów leczniczych i zanieczyszczeń środowiskowych (metale, pestycydy) zaliczanych do grupy B. Omówienie wyników Wyniki badań kontrolnych pozostałości wykonywanych w Polsce w 2012 roku zestawiono w formie zbiorczych tabel. Podstawowym kryterium oceny było poszukiwanie wyników niezgodnych (ang. non compliant) z obowiązującymi przepisami. Oddzielnie zestawiono również wyniki niezgodne dla zasadniczej części programu badań kontrolnych, jakimi są badania próbek ukierunkowanych (target) a także próbek podejrzanych pobranych przede wszystkim w wyniku prowadzonych postępowań wyjaśniających po stwierdzeniu obecności substancji niedozwolonych lub przekroczeń określonych wartości limitowanych oraz oddzielnie dla próbek pochodzących z importu. W 2012 roku tylko 72 na analizowanych próbek (0,25%) było ocenione jako niezgodne z obowiązującymi przepisami. Jeszcze korzystniejszy wskaźnik uzyskano dla próbek ukierunkowanych (target), w których próbki niezgodne stanowiły zaledwie 0,20% ocenianych. Tak niewielki odsetek wyników niezgodnych pozwala na bardzo pozytywną ocenę żywności pochodzenia zwierzęcego w aspekcie zagrożeń ze strony niebezpiecznych pozostałości chemicznych. Jest to najniższy odsetek wyników niezgodnych, jaki wykryto w badaniach kontrolnych pozostałości od roku W Polsce, tak jak w całej Unii Europejskiej, stosowanie związków wykazujących działanie anaboliczne w tuczu zwierząt rzeźnych jest zabronione, o czym mówi Dyrektywa 96/22/EU. 3

4 W ramach prowadzonych badań kontrolnych w jednej próbce moczu pobranej od bydła stwierdzono tiouracyl związek należący do tyreostatyków, którego stężenie wynosiło 15,5 ± 4 µg/l i nieznacznie przekroczyło maksymalne dopuszczalne stężenie tego związku - 10 µg/l, wyznaczone przez EURL guidance paper (7 December 2007). Przeprowadzone dochodzenia nie dały podstawy do stwierdzenia, że tiouracyl był podawany zwierzętom, dlatego uznano, że może mieć naturę endogenną. Jak wynika z piśmiennictwa, tiouracyl może występować endogennie u niektórych gatunków zwierząt, między innymi w następstwie stosowania w ich diecie roślin kapustowatych (Brassicaceae). Według badań prowadzonych przez francuskich naukowców naturalny poziom tiouracylu zależy od płci, wieku i gatunku zwierząt, a zaproponowana przez autorów wartość graniczna stężenia dla młodego bydła (buhajki) wynosi 9,1 µg/l, a dla cieląt - 17,7 µg/l. Z badań prowadzonych w naszym kraju na nieco mniejszej populacji zwierząt wynika, że wartość graniczna dla bydła, bez uwzględniania płci i wieku może wynosić 14,8 µg/l. Problem endogennego tiouracylu u zwierząt nie jest dotychczas w pełni wyjaśniony i wymaga uregulowania. W sześciu próbkach moczu pobranego od świń stwierdzono 17β-nortestosteron o stężeniach przekraczających proponowaną wartość MRPL wynoszącą 1 µg/l (od 1,72 ± 0,5 µg/l do 31,95 ± 9,6 µg/l). Pięć próbek pochodziło od samic, dla jednej próbki nie podano płci. 17β-nortestosteron może endogennie występować u niekastrowanych samców (świnie i konie). Ponieważ wyniki dochodzeń nie potwierdziły stosowania 19-notestosteronu u zwierząt, można przypuszczać, że stwierdzony w próbkach hormon był pochodzenia endogennego. Przy ocenie wyniku niezgodnego dla 17β-nortestosteronu pod uwagę należy brać również fakt, że u świń występują czasami osobniki interseksualne, co może być przyczyną stwierdzenia w moczu wysokich stężeń 17β-nortestosteronu niezwiązanych z nielegalnym podawaniem hormonów zwierzętom. Ponadto istnieje możliwość pomyłki przy opisie płci zwierząt, od których pobierane są próbki do badań w rzeźni. W jednej próbce moczu pobranego od świń, a skierowanej do badań w kierunku etynyloestradiolu, w badaniach potwierdzających stwierdzono 17β-boldenon występujący zarówno w formie wolnej, jak i w formie metabolitu, co może wskazywać na nielegalne stosowanie tego związku. W przypadku świń, w przeciwieństwie do 4

5 bydła, nie ma wytycznych odnośnie interpretacji wyników związanych z obecnością boldenonu w moczu tych zwierząt. Uzyskane wyniki badań wskazują, że w Polsce nie są stosowane hormony i tyreostatyki w celach anabolicznych w tuczu zwierząt rzeźnych. Pozostałości leków przeciwbakteryjnych to najczęściej oznaczane związki w badaniach monitoringowych prowadzonych we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Jak wynika z raportów Komisji Europejskiej w krajach UE ponad 50% wszystkich wyników niezgodnych stanowią pozostałości leków przeciwbakteryjnych. W zakresie kontrolowania pozostałości niedozwolonych substancji (grupa A6) wykazujących właściwości przeciwbakteryjne (chloramfenikol, nitrofurany, nitroimidazole), β-agonistów (grupa A5) chloropromazyny (grupa A6) i neuroleptyków (grupa B2d), a także karbadoksu i olachindoksu (grupa B2f) nie stwierdzono występowania niezgodności. W żadnej z analizowanych próbek nie wykryto obecności wymienionych grup substancji w stężeniach wyższych od przyjętych za decyzyjne. Spośród próbek objętych kontrolą pozostałości antybiotyków (grupa B1) obecność niezgodnych stężeń wykryto i potwierdzono w 12 próbkach mięśni, nerek lub wątrób pobranych od świń, bydła i kurcząt oraz mleka i jaj na 9019 przebadanych w tym kierunku, co stanowiło 0,13%. Najczęściej wykrywano występowanie pozostałości tetracyklin (doksycyklina 5 próbek i chlortetracyklina 1 próbka), w pozostałych próbkach wykryto obecność dihydrostreptomycyny, neomycyny, sulfametazyny i amoksycykliny. Należy zwrócić uwagę na fakt wykrycia bardzo wysokich stężeń doksycykliny u kurcząt, w jednym przypadku w wątrobie µg/kg, a w drugim w mięśniach 2710 µg/kg, są to wartości wielokrotnie przekraczające dopuszczalne wartości MRL. W roku 2012 wykryto niepokojąco dużą liczbę próbek (10 na 162 analizowanych w badaniach ukierunkowanych) z zawartością sulfonamidów (grupa B1) w miodzie. W ciągu kilku ostatnich lat obserwowano bowiem tendencję do powolnego zmniejszania się liczby próbek miodu z pozostałościami sulfonamidów. Uzyskane wyniki wskazują jednak, że kierunek ten nie ma stałej tendencji wskazującej na zaprzestanie nielegalnego stosowania sulfonamidów w pasiekach. Stosowanie sulfonamidów zostało również wykryte w 8 próbkach pobranych w ramach badań prowadzonych z podejrzenia. W większości próbek miodu, w których stwierdzono obecność sulfonamidów, stężenia tych związków wahały się w zakresie od 100 do 1000 µg/kg (maksymalna zawartość sumy sulfonamidów 3225 µg/kg). 5

6 Nadal aktualny pozostaje również problem wykrywania pozostałości zieleni malachitowej (grupa B3e), obecność barwnika wykryto w 5 próbkach ryb na 150 poddanych kontroli ukierunkowanej i w 2 próbkach w badaniach z podejrzenia. Zakres wykrytych stężeń od 3,36 do 351 µg/kg. W zakresie pozostałości kokcydiostatyków (grupa B2b) w roku 2012 przebadano 938 próbek od wszystkich gatunków zwierząt, w tym 0,75% stanowiły próbki, dla których uzyskano wyniki niezgodne. Wyniki niezgodne stwierdzono tylko w próbkach wątrób od kurcząt (5) i w jajach kurzych (1). Stanowiły one odpowiednio 1,08% przebadanych wątrób (554) i 0,89% próbek jaj (102). Wyniki niezgodne w wątrobach dotyczyły pozostałości salinomycyny i dekokwinatu, natomiast w jajach pozostałości salinomycyny. W wyniku przeprowadzonych postępowań wyjaśniających po stwierdzeniu próbek niezgodnych pobrano 3 próbki podejrzane paszy. W jednym postępowaniu w dwu próbkach pochodzących z gospodarstwa, w którym stwierdzono w jajach pozostałości salinomycyny wykazano zanieczyszczenie paszy dla niosek salinomycyną w stężeniach 1,52 i 3,36 mg/kg. W innym postępowaniu w próbce podejrzanej paszy finiszer stwierdzono obecność monenzyny w stężeniu 1,89 mg/kg. W badaniach pozostałości makrocyklicznych laktonów w jednej próbce wątroby wieprzowej potwierdzono obecność doramektyny w stężeniu 123,2 µg/kg. W zakresie niesteroidowych leków przeciwzapalnych (przebadanych 135 próbek) uzyskano jeden wynik niezgodny dotyczący diklofenaku w mięśniach konia w stężeniu 20,2 µg/kg, co stanowi 4% z przebadanych próbek pobranych od koni. Wnikliwa ocena wyników badań dotycząca zanieczyszczeń środowiskowych (pestycydy, polichlorowane bifenyle - PCB, pierwiastki toksyczne) wskazała na występowanie niskich stężeń tych związków, często na poziomie wykrywalności stosowanych metod analitycznych. Mimo powszechnego stwierdzania obecności pestycydów chloroorganicznych i PCB (> 50%) ich stężenia były najczęściej na poziomie setnych i tysięcznych części mg/kg, co stanowi zaledwie kilka procent wartości limitowanych dla tych związków. Równie niskie były stężenia ołowiu, kadmu, rtęci i arsenu w mięśniach badanych zwierząt oraz mleku, jajach i miodzie. W badaniach w kierunku zawartości pierwiastków toksycznych na 3057 przebadanych próbek w 15 próbkach stwierdzono obecność ołowiu, kadmu, rtęci i arsenu w stężeniach przekraczających najwyższe dopuszczalne poziomy (Rozporządzenie Komisji 1881/2006/WE). Szczególnie zawartość ołowiu w mięśniach zwierząt łownych (5 wyników niezgodnych) może 6

7 budzić poważniejsze zastrzeżenia higieniczno-toksykologiczne. Oddzielnego omówienia wymaga oznaczanie podwyższonej zawartości arsenu w rybach. W Polsce i w UE brak jest regulacji prawnych ustanawiających maksymalne poziomy dla arsenu w żywności. W tej sytuacji przyjęto tymczasowy poziom działania dla arsenu na poziomie 4 mg/kg. Limit ten został przekroczony w 1 próbce ryby (import). Ocenę zawartości arsenu w rybach komplikuje dodatkowo fakt, że większość tego pierwiastka występuje tam w postaci organicznej a takich form nie oznaczają obecnie laboratoria w Polsce i w UE. Jest to o tyle ważne, że związki organiczne arsenu są znacznie mniej toksyczne niż połączenia nieorganiczne tego pierwiastka. Ogólna pozytywna ocena wyników badań pozostałości zyskuje w pełni potwierdzenie w aktualnych raportach Komisji Europejskiej, które dotyczą podobnych programów realizowanych w 27 krajach Unii Europejskiej a także w porównaniu z innymi wynikami badań monitoringowych. Prowadzone corocznie badania pozostałości chemicznych w żywności pochodzenia zwierzęcego pozwalają ocenić ją jako bezpieczną dla konsumenta. Realizowany weterynaryjny krajowy program badań kontrolnych pozostałości w tkankach zwierząt i żywności pochodzenia zwierzęcego jest na bieżąco dostosowywany do wymagań Komisji Europejskiej i gwarantuje Polsce pełny dostęp do światowych rynków żywności. Wymierne rezultaty Wypełnienie ustawowego obowiązku spoczywającego na Inspekcji Weterynaryjnej, dotyczącego opracowywania i realizacji Krajowego programu monitorowania występowania substancji niedozwolonych oraz pozostałości chemicznych, biologicznych i produktów leczniczych w żywności pochodzenia zwierzęcego (Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. o Inspekcji Weterynaryjnej, Dz. U. Nr 33, poz. 287, Art. 13.1, ust. 7) oraz spełnienie wymagań Dyrektywy 96/23/EC i Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 lipca 2006 r. (Dz. U. Nr 147, p. 1067). Spełnienie wymagania o zapewnieniu właściwej jakości zdrowotnej produktów pochodzenia zwierzęcego oraz o ochronie zdrowia publicznego (Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. o wymaganiach weterynaryjnych dla produktów pochodzenia zwierzęcego Dz. U. Nr 33 poz. 288, Art. 8, ust. 3, 4). Umożliwienie swobodnego obrotu międzynarodowego żywnością pochodzenia zwierzęcego. 7