Edukacja alternatywna w XXI wieku

Transkrypt

1

2 Edukacja alternatywna w XXI wieku redakcja naukowa Zbyszko Melosik i Bogusław Śliwerski Poznań Kraków 2010

3 Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2010 Recenzent: dr hab. Wiktor Żłobicki Redakcja wydawnicza: Małgorzata Miller Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Projekt okładki: Magdalena Muszyńska Izabela Surdykowska-Jurek CZARTART Publikacja dofinansowana przez Wydział Studiów Edukacyjnych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu ISBN Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) , fax (12) impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2010

4 Spis treści Wstęp Spory teoretyczne Czesław Kupisiewicz Szkoła alternatywna definicje, rodzaje, ocena, perspektywy rozwoju Zlatica Hul ová Alternatywne koncepcje jako podstawa dla innowacyjnych działań edukacyjnych trendów w kontekście badań eksperymentalnych Amadeusz Krause Pedagogika pobocza złudzenia i nadzieje alternatywności w pedagogice specjalnej Mirosław Kowalski, Daniel Falcman Edukacyjne kierunkowskazy. Refleksje o współczesnej teorii pedagogicznej Modele i praktyki edukacji alternatywnej Inetta Nowosad Przemiany koncepcji autonomii szkół publicznych w Europie Hein Retter John Dewey jako pedagog reform i wychowania do demokracji Johannes Kiersch Tradycja i postęp w pedagogice waldorfskiej

5 6 Spis treści Tomasz Gmerek Edukacja i procesy asymilacji mniejszości etnicznych na dalekiej Północy. Studium przypadku Saamów w Norwegii i Nieńców w Rosji Karolina Domagalska-Nowak Szkolnictwo średnie w Norwegii. Wybrane aspekty funkcji selekcyjnej Jarema Drozdowicz Edukacja językowa w Gwatemali alternatywa edukacyjna, polityczna czy kulturowa? Aleksandra Maj Koncepcja edukacji przedszkolnej w Reggio Emilia we Włoszech Mirosława Cylkowska-Nowak Ijime, hikikomori i edukacja alternatywna w Japonii Sylwia Grzegorzewska Alternatywne sposoby realizowania edukacji wczesnoszkolnej na przykładzie kształcenia zróżnicowanego prezentacja wyników badań eksperymentalnych Iwona Paszenda Myślenie i działania twórcze jako forma alternatywnej edukacji studentów pedagogiki Anna Buła Dydaktyczne możliwości zastosowania dociekań filozoficznych w kształceniu zintegrowanym Daria Hejwosz Społeczne funkcje Uniwersytetu Harvarda Krzysztof Wawrzyn Edukacja alternatywna jako forma wspierania rozwoju dziecka z niepełnosprawnością intelektualną Maciej J. Wielobób System wychowawczy jogi klasycznej

6 Spis treści 7 Kamila Kocoń, Marta Hold Wykorzystanie gier symulacyjnych w edukacji międzykulturowej Janusz Moos, Małgorzata Sienna Kształcenie modułowe, standaryzacja kwalifikacji zawodowych we współczesnej szkole zawodowej Joanna Cukras-Stelągowska Szkółki niedzielne wobec potrzeby rewitalizacji żydowskiego życia w Polsce Uwarunkowania edukacji alternatywnej Zbyszko Melosik Słoneczne (pozakulturowe) wakacje tożsamość typu all inclusive Agnieszka Cybal-Michalska Społeczeństwo przyszłości w wyobrażeniach młodzieży: indywidualistyczna vs. kolektywistyczna koncepcja społeczeństwa Jarosław Bąbka Ciągłość i zmiana w zakresie idei uczenia we współpracy Marek Gawrysiak Wytresowany pies czy autonomiczny kot? O edukacji komputacjonalistycznej, konstruktywistycznej i konektywistycznej Jolanta Bonar Czy szkoła jest miejscem twórczości rzeczywiście stymulowanej? Krystyna Kusiak Program kształcenia obszar obowiązków i wolności Mirosława Nyczaj-Drąg Sukcesowi trzeba pomóc, czyli o edukacji dziecka w rodzinie klasy średniej Marek Budajczak Metoda Carden klasyczna amerykańska alternatywa edukacyjna

7 8 Spis treści Andrzej Murzyn Pomiędzy rodziną i szkołą w poszukiwaniu sensu pedagogiki alternatywnej Wojciech Kołodziej Edukacja polityczno-prawna społeczeństwa polskiego wobec współczesnych realiów Edukacja w świetle badań Olga Czerniawska Andragogika z perspektywy badań biograficznych Aleksandra Nowak, Marcin Ograbek, Katarzyna Świniarska E-przedszkole analiza skutków rozprzestrzeniania się e-learningu w nauczaniu dzieci Wiesława Martyniuk Alternatywy dla formalnego obrazu szkoły jako instytucji w uczniowskich metaforach Anita Famuła-Jurczak Pejzaż gimnazjów prowadzonych przez stowarzyszenia Beata Bednarczuk Doświadczanie uczenia się w relacjach absolwentów klas Montessori (przed)wstępne rozpoznanie Renata Machalska Czy szkoły ogólnodostępne rzeczywiście są alternatywą dla kształcenia segregacyjnego? Z opinii nauczycieli szkół specjalnych i ogólnodostępnych Piotr Plichta Korzystanie z nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych przez młodzież z niepełnosprawnością intelektualną Katarzyna Zatorska Warunki i możliwości zaspokajania specjalnych potrzeb edukacyjnych w szkole. Z opinii dyrektorów szkół ogólnodostępnych

8 Spis treści 9 Lucyna Telka Ideologia w przekształcaniu przestrzeni społecznej placówki Ewa Tłuczek-Tadla Edukacja obywatelska w oddolnych stowarzyszeniach młodzieżowych na przykładzie stowarzyszenia Parlament Młodzieży z Przemyśla (komunikat z badań) Katarzyna Bocheńska-Włostowska W poszukiwaniu umiejętności i doświadczenia. Idea Otwartej Akademii Umiejętności jako przykład edukacji alternatywnej Danuta Michałowska Kształtowanie wrażliwości na wartości etyczne metodami dramy i psychodramy Joanna Przybyszewska Zaspokajanie potrzeb edukacyjnych dziecka niepełnosprawnego na etapie kształcenia przedszkolnego i podstawowego w opiniach rodziców Paulina Wierzba Homoseksualizm jako alternatywny styl życia Wybrane problemy i kontrowersje Mateusz Melosik Kohabitacja jako alternatywa dla małżeństwa. Wybrane problemy i kontrowersje Bogusław Śliwerski Ostrzeżenie zamiast zakończenia, czyli o toksycznych doświadczeniach wychowanków Odenwaldschule Noty o autorach

9 Płyta DVD zawiera pliki wideo: 1. Film Na Bednarskiej. Kalejdoskop szkolnej demokracji 2. Wywiad z Krystyną Starczewską dyrektorem Gimnazjum Społecznego nr 20 w Warszawie przy ul. Raszyńskiej Wywiad z Michałem Ziętkiem i Anną Dzierzgowską absolwentami I Społecznego LO im. Maharadży Jam Saheba Digvijay Sinhji, a obecnie nauczycielami szkół demokratycznych Bednarska 4. Wywiad z Piotrem Laskowskim dyrektorem Wielokulturowego Liceum Humanistycznego im. Jacka Kuronia w Warszawie przy ul. Kłopotowskiego Wywiad z Janem Wróblem dyrektorem I Społecznego Liceum Ogólnokształcącego im. Maharadży Jam Saheba Digvijay Sinhji w Warszawie przy ul. Bednarskiej 2/4 6. Wywiad z Nadią Pawelczyk premierem rządu (rady szkoły), uczennicą klasy maturalnej LO im. Ingmara Bergmana w Warszawie przy ul. Raszyńskiej Wywiad z Martą Ługowską nauczycielem I Społecznego Liceum Ogólnokształcącego im. Maharadży Jam Saheba Digvijay Sinhji w Warszawie przy ul. Bednarskiej 2/4 8. Wywiad z Magdaleną Kiziukiewicz nauczycielem, sędzią Sądu Szkolnego Zespołu Szkół Bednarska 9. Wywiad z uczniami Gimnazjum Społecznego nr 20 w Warszawie przy ul. Raszyńskiej Wywiad z Katarzyną Wiśniewską matką trójki uczniów Zespołu Bednarska, wicemarszałkiem Sejmu Szkolnego Materiał zrealizowali: Włodzisław Kuzitowicz i Piotr Sobczak

10 Wstęp Edukacja alternatywna rodzi liczne dylematy zarówno w teorii, jak i w praktyce, dlatego każda okazja do wymiany poglądów, idei, prezentacji rozwiązań teoretycznych i praktycznych, do prowadzenia sporów czy wzmacniania własnych celów i rodzajów zaangażowania będzie wpisywać się w dobro wspólne, z którego w kolejnych latach będą mogli korzystać inni, choć i nam zapewne ten udział przyda się do czegoś istotnego (zapewne tu i teraz trudnego do wymienienia). Spór o pedagogikę i edukację alternatywną jest podtrzymywany w wielu publikacjach teoretyków i praktyków oświatowych, podczas konferencji, sesji, w mediach oraz w programach i w treściach kształcenia nauczycieli czy wychowawców, ponieważ jest on symptomem nieustającej walki o wolność w kształceniu i wychowaniu młodego pokolenia. Upominanie się różnych podmiotów oświatowych o prawo do niezależnej myśli i praktyki edukacyjnej jest dla jednych dopominaniem się przede wszystkim o podstawowe prawo człowieka do bycia sobą w każdej sytuacji, do bycia prawdziwym, indywiduum; dla innych zaś wołaniem o powrót do źródeł i tradycji szkoły jako instytucji wszechwładzy i wszechwiedzy. Dla tych pierwszych etos tak pojmowanej edukacji sięga swoimi korzeniami do zapoczątkowanego w wiekach XVII i XVIII liberalizmu, którego przedstawiciele afirmują pluralizm, tolerancję, maksymalną wolność indywidualną, ochronę praw człowieka, dowartościowują inicjatywy w procesie kształcenia i wychowania, wolny rynek i konkurencję, prowokują do buntu przeciwko istniejącym standardom (przeciwko formalizmowi, konserwatyzmowi, autorytaryzmowi itp.). Dla tych drugich upominanie się o alternatywność jest roszczeniem powrotu do normalności, czyli standardów wytężonej pracy, posłuszeństwa i autodyscypliny dla wszystkich podmiotów edukacji. Konserwatyzm staje się także argumentem wobec rozwiązań niekonwencjonalnych, alternatywnych, ponieważ tworzy przekonanie, że innowacje i wolne inicjatywy edukacyjne nie są w stanie zmienić obrazu statystycznej większości. Gra sił trwa 1. Kontrowersje zaczynają się 1 R. Łukaszewicz, Szkoły wolne a problemy samorządności [w:] R. Łukaszewicz (red.), Edukacja wobec zmian lokalnych i globalnych, Acta Universitatis Wratislaviensis, 1622, Wrocław 1994, s. 65.

11 12 WstĘp już na poziomie etymologicznego wyjaśniania pojęć pedagogika alternatywna i edukacja alternatywna. Niektórych pedagogów najbardziej dręczy przymiotnik alternatywna, który budzi skojarzenia z czymś niepewnym, kontrkulturowym, niesprawdzonym, marginalnym, odrębnym, niekonwencjonalnym, nienaukowym. Przyczyniła się do tego niewątpliwie propaganda czasów PRL, kojarząca ten typ edukacji z działaniem antypaństwowym, czyli nielegalnym, opozycyjnym, wywrotowym, reakcyjnym, anarchistycznym itp. To właśnie wówczas sytuowano edukację alternatywną poza państwowym systemem oświatowym. Wszystko, co nie było za przyzwoleniem totalitarnej władzy wpisane w nurt państwowego kształcenia, stawało się antypaństwowe, a więc było już z tego powodu niepożądane. Dla tak rozumianej alternatywy nie było w społeczeństwie miejsca i politycznego przyzwolenia. Traktowano ją jako niemieszczącą się w obowiązującym ładzie społeczno-politycznym, toteż najlepiej byłoby ją przynajmniej odizolować, jeśli już nie jest możliwe całkowite jej usunięcie z pola widzenia i dostępności publicznej czy wyrzucenie na śmietnik historii. Władza zawsze miała z edukacją alternatywną kłopot, ponieważ ta obierała sobie kierunek rozwoju i oddziaływań według własnej misji i własnego projektu, bez względu na zamiary i interesy władzy. To właśnie ten typ edukacji stawia pod znakiem zapytania powszechny ład oświatowy, stając się swoistego rodzaju wirusem oporu, niechęci czy odmiennego zaangażowania, przed którego inwazją nie da się już zaszczepić. Tymczasem dzieje pedagogiki, rzeczywistość edukacyjna i teoria pedagogiczna całkowicie przeczą takiej interpretacji tego fenomenu z perspektywy zagrożonej totalitarnej władzy. Jak stwierdza A. Nalaskowski: Alternatywność edukacyjna może być pojmowana jako rodzaj konstruktywnej krytyki. Jest bowiem ekspresją niezgody na określony typ działań edukacyjnych z jednoczesną propozycją stosowania w ich obrębie innych rozwiązań 2. Każda próba zmiany powszechnie obowiązującego stanu rzeczy jest działalnością twórczą. Piętnowanie jej, wyszydzanie z niej są wyrazem bezsilności władz na rzecz utrzymania status quo, ładu, obowiązującej przejrzystości i jednoznaczności. Wystarczy sięgnąć do leksykonu czy słownika pedagogicznego, by przekonać się, że edukacja alternatywna oznacza taki typ kształcenia czy wychowania, który jest w jakiś szczególny sposób odmienny od powszechnie oferowanego przez instytucje oświatowe. Szkoły alternatywne określane są zatem także jako: wolne, otwarte, niezależne, nietradycyjne, prywatne, innowacyjne, doświadczalne (eksperymentalne), szkoły reform itp. Niektóre z cech wyróżniających te szkoły spośród szkół niealternatywnych pokrywają się ze sobą, toteż coraz częściej pedagodzy komparatyści mają problem z ustaleniem jednoznacznych, ostrych granic między nimi. 2 A. Nalaskowski, Obsesja alternatyw?, Teraźniejszość Człowiek Edukacja 2001, nr 4, s. 73.

12 WstĘp 13 Mamy nadzieję, że kolejny monograficzny tom studiów z pedagogiki alternatywnej uruchomi i podtrzyma debatę na jej temat. Zachęcamy do dyskusji, wymiany myśli, poglądów i nowych podejść do edukacji. Zbyszko Melosik i Bogusław Śliwerski Bibliografia Łukaszewicz R., Szkoły wolne a problemy samorządności [w:] R. Łukaszewicz (red.), Edukacja wobec zmian lokalnych i globalnych, Acta Universitatis Wratislaviensis, 1622, Wrocław Nalaskowski A., Obsesja alternatyw?, Teraźniejszość Człowiek Edukacja 2001, nr 4, s. 73.

13 Czesław Kupisiewicz Szkoła alternatywna defi nicje, rodzaje, ocena, perspektywy rozwoju W drugiej połowie XX wieku przedmiotem uwagi pedagogów były m.in. trzy główne strategie (zwane też paradygmatami) reform oświatowych: 1) wymierzone przeciwko tzw. szkole tradycyjnej, opartej na założeniach pedagogiki J.F. Herbarta; 2) ukierunkowane na zastąpienie szkoły przez rozwiązania wobec niej alternatywne; 3) zmierzające do zachowania dotychczasowego modelu zinstytucjonalizowanego nauczania (ze szkołą jako jego podstawowym elementem), przy równoczesnym, ustawicznym doskonaleniu realizowanych przez ten model celów i treści, a także stosowanych w nim metod, środków i organizacyjnych form pracy dydaktyczno-wychowawczej. Pierwszą strategię nazwano descholaryzacyjną, drugą alternatywną, a trzecią ustawicznego doskonalenia szkoły. Ich dość szczegółową charakterystykę przedstawiłem w książce Paradygmaty i wizje reform oświatowych 1. W tym natomiast opracowaniu chciałbym się skupić na strategii czy paradygmacie szkoły alternatywnej, dokładniej zaś mówiąc na analizie jej najczęściej spotykanych definicji, opisie różnych odmian szkoły alternatywnej, ich ocenie, a ponadto próbie nakreślenia perspektyw rozwojowych alternatywnych rozwiązań oświatowych. 1 C. Kupisiewicz, Paradygmaty i wizje reform oświatowych, Warszawa 1985 (i kilka późniejszych wydań).

14 18 Czesław Kupisiewicz Wybrane definicje szkoły alternatywnej W niektórych publikacjach pedagogicznych 2 nie ma definicji szkoły alternatywnej, w innych zamiast definicji szkoły podaje się definicje szkolnictwa alternatywnego albo pisze się o alternatywnym wychowaniu, tzn. nie tyle o szkole alternatywnej, ile o jednej z funkcji, jakie ta szkoła spełnia. Gdy zaś chodzi o definicje szkoły alternatywnej, które są tutaj głównym przedmiotem naszego zainteresowania, to na szczególną uwagę, moim zdaniem, zasługują następujące: Szkoła alternatywna to rodzaj placówki oświatowej, zorganizowanej według odmiennych projektów edukacyjnych, stanowiących alternatywę wobec koncepcji realizowanych w szkołach prowadzonych przez organy administracji państwowej bądź gminnej; do szkół alternatywnych zalicza się m.in. wolne szkoły typu Waldorff, szkoły odwołujące się do systemu pedagogicznego M. Montessori czy C. Freineta, a także część szkół prowadzonych przez stowarzyszenia społeczne bądź religijne 3. Szkoła alternatywna to placówka ukierunkowana na realizację innych niż w szkołach publicznych założeń teleologicznych, programowych, organizacyjnych i metodycznych, nawiązujących dość często do koncepcji głoszonych na początku XX wieku przez reprezentantów różnych odmian nowego wychowania 4. Alternatywna edukacja [w tym przypadku termin edukacja został potraktowany jako synonim pojęcia szkoła C. K.] jest ważnym współczesnym ruchem opartym na wyborze dokonywanym przez uczniów, rodziców i nauczycieli. Przed 1970 rokiem interesowało się tym ruchem niewiele [amerykańskich C. K.] szkół publicznych, a i teoria nie poświęcała mu większej uwagi. Ten stan rzeczy zmienił się zasadniczo w następnych dekadach: w roku 1980 około 80% ogółu tych szkół korzystało już w różnym zakresie z rozwiązań alternatywnych, dotyczących głównie treści oraz metod nauczania, i ten wskaźnik nadal rośnie 5. W latach 60. XX wieku do rozwoju alternatywnej szkoły przyczynili się w znacznym stopniu radykalni krytycy szkoły tradycyjnej, zwani descholaryzatorami, którzy uznali szkołę za instytucję anachroniczną i domagali się jej zlikwidowania lub przynajmniej zastąpienia przez alternatywne instytucje edukacyjne. W rezultacie tej krytyki powstały, najpierw w USA, a później w innych krajach, liczne szkoły alternatywne, np. szkoły wolne ( free schools), akademie uliczne 2 Por. np. E. Różycka (red. prow.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Warszawa 2003 (t. 1), 2008 (t. 7). 3 B. Milerski, B. Śliwerski, Leksykon PWN Pedagogika, Warszawa 2000, s C. Kupisiewicz, M. Kupisiewicz, Słownik pedagogiczny, Warszawa 2009, s T. Husén, N. Postlethwaite, Encyclopedia of Education, Oxford 1985, s. 256.

15 Szkoła alternatywna definicje, rodzaje, ocena, perspektywy rozwoju 19 (street academies), otwarte klasy (open classrooms), szkoły bez ścian (schools without walls) itp. Wtedy też alternatywnie zaczęto traktować głównie strukturę oraz formy organizacyjne zinstytucjonalizowanego nauczania zarówno w szkolnictwie prywatnym, jak i nieco później publicznym 6. Definicje szkoły alternatywnej można spotkać również w najnowszych słownikach i encyklopediach pedagogicznych typu e-book oraz znaleźć w Internecie. Jedna z tych definicji głosi, że Szkoła alternatywna jest placówką oświatową dla tych dzieci i dorosłych, których potrzeby edukacyjne, zdrowotne i behawioralne nie są w zadowalający sposób zaspokajane przez szkołę tradycyjną 7. Inna z kolei, dotycząca jednak szkolnictwa alternatywnego, a nie samej tylko szkoły, podkreśla, że [...] szkolnictwo to definiuje się na ogół jako nietradycyjne w stosunku do konwencjonalnego, faworyzowane i dobrowolnie wybierane przez uczniów, ich rodziców i nauczycieli jako bardziej otwarte na zainteresowania i potrzeby poznawcze dzieci i młodzieży oraz efektywne 8. Jeszcze inna spośród najnowszych definicji szkoły alternatywnej, eksponowana tym razem w Internecie, wskazuje, że podstawowymi cechami tej szkoły są: dobrowolność wyboru przez zainteresowane nią osoby, niewielkie rozmiary samej placówki i mała liczba uczniów w klasach, nauczyciele o bardzo wysokich kwalifikacjach ogólnych i pedagogicznych, szeroka oferta programowa, uwzględniająca zainteresowania oraz potrzeby poznawcze uczniów, przyjazne dla dzieci i młodzieży otoczenie i warunki pracy (safe learning environment) oraz troska o rozwój fizyczny uczniów 9. W 2000 roku czytamy w tym haśle, że do różnego rodzaju szkół alternatywnych uczęszczało w USA ponad 15% ogółu uczniów szkół publicznych. I jeszcze na zakończenie tego przeglądu różnych definicji szkoły alternatywnej określenie zaczerpnięte z WIEM 2007: Szkoła alternatywna jest współczesnym modelem szkoły opartym na odmiennym od tradycyjnego systemie kształcenia i wychowania. Model ten powstał w wyniku krytyki konwencjonalnych metod edukacyjnych (wydłużone mnożenie wykładanych przedmiotów, autorytaryzm nauczycieli, błędy metodyczne itp.). W szkole alternatywnej uczniowie utrzymują szerokie kontakty z różnymi środowiskami 6 Por. tamże, s Children s Health Encyclopedia, Detroit 2005, e-book. 8 World Education Encyclopedia, Detroit 2005, e-book. 9 Wikipedia. The Free Encyclopedia, 2005.

16 20 Czesław Kupisiewicz społecznymi, pobierają naukę zarówno w szkole, jak i poza nią oraz łączą ją z pracą, a ponadto mają wpływ na dobór treści, metod i środków nauczania stosownie do wykazywanych zainteresowań i planów życiowych. Szkoły alternatywne są zróżnicowane pod względem programowym i organizacyjnym, wspólny natomiast jest ich cel: przekształcenie skostniałej szkoły tradycyjnej w placówkę otwartą na innowacje oraz sprzyjającą wszechstronnemu rozwojowi uczniów 10. Przejdźmy teraz do analizy egzemplarycznie dobranych definicji szkoły alternatywnej oraz sformułowania wynikających z niej wniosków. Próba analizy wybranych definicji szkoły alternatywnej Ruch szkół alternatywnych, podobnie zresztą jak na początku XX wieku ruch nowego wychowania, jest znacznie zróżnicowany. Świadczą o tym nie tylko poważne różnice w sposobie definiowania szkoły alternatywnej, ale także duża liczba jej odmian. Gdy chodzi o definicje, to wspólne (lub zbliżone) w nich są przynajmniej w przypadku definicji eksponowanych w niniejszym opracowaniu następujące tezy: I. Szkoła alternatywna jest że posłużę się Heglowską terminologią swoistą antytezą szkoły tradycyjnej (konwencjonalnej). W żadnej jednak z przytoczonych w tym opracowaniu definicji nie sformułowano w miarę pełnego zestawu konstytutywnych cech owej antytezy, a jest ich niemało 11. W tej sytuacji ten niepełny obraz szkoły tradycyjnej utrudnia, a nawet uniemożliwia w miarę wyraźne w logicznym znaczeniu tych terminów ukazanie tego, co stanowi istotę jej zaprzeczenia, tzn. szkoły alternatywnej. II. Podobny zarzut odnosi się do mało konkretnych sposobów precyzowania celów i zadań szkoły alternatywnej. Przykładowo: [...] szkoła ta stanowi alternatywę wobec koncepcji realizowanych w szkołach prowadzonych przez organy administracji państwowej bądź gminnej 12 ; [...] jest ukierunkowana na realizację innych niż w szkołach publicznych założeń teleologicznych, programowych, organizacyjnych i metodycznych 13 ; 10 WIEM Wielka Interaktywna Encyklopedia Multiumedialna, CD-ROM, zob Por. np. C. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki, Warszawa 2006, s , gdzie zawarta jest dość szczegółowa charakterystyka tradycyjnego (Herbartowskiego) systemu kształcenia. 12 B. Milerski, B. Śliwerski, Leksykon PWN Pedagogika, Warszawa 2000, s Por. C. Kupisiewicz, Szkoła w XX wieku: kierunki i próby przebudowy, Warszawa 2006.

17 Szkoła alternatywna definicje, rodzaje, ocena, perspektywy rozwoju 21 [...] zaspokaja wychowawcze, zdrowotne i behawioralne potrzeby dzieci i dorosłych, czego nie czyni szkoła tradycyjna 14. W związku z tym nasuwają się pytania: Jakie konkretnie są te koncepcje, które realizują szkoły prowadzone przez organy administracji państwowej bądź gminnej? Jakie konkretnie założenia teleologiczne, programowe, organizacyjne i metodyczne realizuje szkoła alternatywna? Jakich konkretnie potrzeb wychowawczych, zdrowotnych i behawioralnych nie zaspokaja tradycyjna szkoła? Zrozumiałe, że w definicjach zwłaszcza klasycznych nie można pomieścić wszystkich znaczących składników definiowanych rzeczy, zjawisk, procesów itp. Powinny one jednak mieć klarownie sformułowany najbliższy rodzaj (genus proximum) oraz różnicę gatunkową (diff erentia specifi ca). A tej właśnie klarowności brakuje w przytoczonych w tym opracowaniu definicjach. III. Kolejnym mankamentem owych definicji jest wyjaśnianie ignotum per ignotum nieznanego przez nieznane. Jest tak, kiedy pisze się na przykład, że szkoła alternatywna stosuje alternatywne metody lub realizuje alternatywne w stosunku do szkoły tradycyjnej treści nauczania. IV. Kolejnym błędem, o którym notabene wspominałem już w tym opracowaniu, jest definiowanie szkoły alternatywnej nie tyle jako samodzielnego podmiotu czy bytu edukacyjnego, ile przez opis sprawowanych przez nią funkcji, w tym głównie wychowania i nauczania. V. Nieracjonalne jest również definiowanie szkoły alternatywnej w drodze enumeracji i opisu jej różnych odmian, gdyż to nie one tworzą jej najbliższy rodzaj, albo określanie jej jako jedynie alternatywy dla szkoły konwencjonalnej z pominięciem wskazania konstytutywnych cech obu definiowanych członów. W tym bowiem przypadku wyraża się ignotum per ignotum nieznane przez nieznane. Z tego, co wyżej powiedziano, wynika, że wśród przytoczonych w tym opracowaniu definicji szkoły alternatywnej nie ma takich, które nie budziłyby mniejszych lub większych zastrzeżeń, przynajmniej z punktu widzenia logiki formalnej. Pora zatem podjąć próbę zaproponowania definicji wolnej od tego rodzaju uchybień. Próba zdefiniowania szkoły alternatywnej Jak należałoby zdefiniować szkołę alternatywną, aby powtórzmy sformułowany już wyżej postulat uniknąć wymienionych w poprzednim paragrafie uchybień? 14 Children s Health Encyclopedia, dz. cyt.

18 22 Czesław Kupisiewicz Sądzę, że pierwszym warunkiem osiągnięcia tego celu jest przyjęcie założenia, w myśl którego pojęcie szkoła alternatywna można definiować w sposób szeroki, obejmujący całokształt składników alternatywności, bądź wąski, z niepełną liczbą owych składników. W pierwszym przypadku alternatywne w stosunku do szkoły konwencjonalnej są realizowane przez szkołę cele i treści nauczania, a także stosowane w niej metody, formy organizacyjne oraz środki dydaktyczne, czyli wszystkie czynniki typowe dla szeroko rozumianej szkoły alternatywnej. W drugim natomiast przypadku, odnoszącym się do wąskiego rozumienia alternatywności, a zatem do szkoły częściowo alternatywnej, w grę wchodzą niektóre tylko składniki zinstytucjonalizowanego nauczania, np. programy lub/i metody nauczania, jak ma to miejsce chociażby w szkołach M. Montessori czy C. Freineta, że odwołam się do cytowanych już w tym opracowaniu przykładów. Wynika stąd, że szkoła alternatywna jest placówką oświatową, w której wszystkie lub tylko niektóre składniki planowego i systematycznego nauczania są realizowane inaczej, niż to się dzieje w szkole tradycyjnej (konwencjonalnej), która hołduje pedagogicznej doktrynie J.F. Herbarta i jego uczniów, zwanych herbartystami. Potraktujmy tę definicję szkoły alternatywnej jako wstępną i równocześnie stosunkowo ogólną. Drugim warunkiem zbudowania poprawnej definicji szkoły alternatywnej jest enumeracja jej konstytutywnych cech. W latach 70. ubiegłego wieku próbę tego rodzaju podjął niemiecki pedagog G. Brinkmann. Do takich właśnie cech zaliczył on: 1) odkrycie wychowanka, w związku z czym w szkole alternatywnej cele i treść nauczania analizuje się nie tyle z punktu widzenia potrzeb społecznych, ile pod kątem zainteresowań oraz potrzeb poznawczych uczniów; 2) odrzucenie tzw. szkoły nauczającej (Lernschule), w której się tylko naucza, na rzecz szkoły wychowującej, która kształtuje charakter, poglądy, kryteria oceny różnych wartości itp.; 3) nacisk na respektowanie takich zasad pracy dydaktyczno-wychowawczej, jak: zasada samodzielności uczniów, łączenia teorii z praktyką w nauczaniu, wzbogacania nauki szkolnej o elementy gier i zabaw (przede wszystkim w nauczaniu początkowym), a ponadto zasada całościowego traktowania osobowości każdego ucznia, w myśl której równie ważny jest jego rozwój umysłowy, jak fizyczny, emocjonalny i wolicjonalny 15. W bliższych nam już czasach rejestr konstytutywnych cech szkoły alternatywnej obejmuje następujące pozycje: 15 G. Brinkmann (red.), Teorie der Schule Sculmodelle, Kronberg 1974, s. 77.

19 Szkoła alternatywna definicje, rodzaje, ocena, perspektywy rozwoju Szkoła jako najważniejsza instytucja oświatowa współczesnego społeczeństwa jest wbrew propozycjom jej zlikwidowania, głoszonym przez I. Illicha i innych descholaryzatorów potrzebna, a nawet nieunikniona, jak głosi H. von Hentig. Musi to jednak być szkoła radykalnie różna pod wieloma względami od szkoły dotychczasowej, tradycyjnej. 2. Ta nowa szkoła powinna być otwarta na to, co ją otacza, co postępowe i twórcze, co pobudza uczniów do samodzielnego myślenia i działania, do samorzutnej aktywności poznawczej, co wywołuje ich zainteresowania, stymuluje grupowe formy pracy umysłowej i manualnej, zapewnia szkole możliwości samofinansowania swoich potrzeb, m.in. w drodze łączenia nauki szkolnej z pracą uczniów w szkolnych warsztatach produkcyjnych oraz pozaszkolnych zakładach wytwórczych, słowem jest dla uczniów życiem, a nie tylko przygotowywaniem do niego. 3. Nowa szkoła a taką jest szkoła alternatywna nie może popełniać błędów typowych dla szkoły tradycyjnej, a w szczególności: tworzenia klas z uczniów tego samego rocznika, często przecież różnych pod względem zdolności, zainteresowań, aspiracji edukacyjnych itp.; mnożenia przedmiotów nauki szkolnej bez względu na bieżące i perspektywiczne potrzeby poznawcze i zawodowe uczniów; uśredniania stopnia trudności realizowanych treści programowych, tempa uczenia się oraz czasu przeznaczonego na opanowanie określonych zagadnień, różnego przecież w przypadku poszczególnych uczniów; stosowania subiektywnych form i środków oceny postępów uczniów w nauce, faworyzujących przy tym kontrolę wiadomości, w znacznie natomiast mniejszym stopniu umiejętności; tolerowania przestarzałej doktryny nauczania, uprzywilejowującej układ wiedza program nauczania nauczyciel uczeń, w którym uczniowie skazani są na bierną recepcję przekazywanej im wiedzy, pozbawiającą ich możliwości samodzielnego zdobywania tej wiedzy; ograniczanie uczniom szerokiego i bezpośredniego kontaktu z przyrodą, życiem społecznym i kulturalnym oraz różnymi rodzajami produkcji i usług oraz zaznajamiania ich ze współczesnymi problemami globalnymi. Wymienione wyżej warunki spełnia, w moim przekonaniu, następująca definicja szkoły alternatywnej: Szkoła alternatywna, w znaczeniu ogólnym, jest placówką oświatowo-wychowawczą, która w pełnym lub ograniczonym zakresie stosownie do pełnej lub ograniczonej interpretacji zakresu terminu alternatywność usiłuje zastąpić transmisyjno-reproduktywną doktrynę kształcenia, typową dla szkoły tradycyjnej, doktryną generatywną.

20 24 Czesław Kupisiewicz W celu nadania tak sformułowanej definicji szkoły alternatywnej bardziej szczegółowego charakteru, niezbędne byłoby wskazanie konstytutywnych cech szkoły tradycyjnej, takich jak: autorytaryzm, addytywizm i uniformizm programowy, metodyczny schematyzm, przekazywanie uczniom gotowej wiedzy do zapamiętania, a następnie do reprodukcji itd., oraz ich antagonistycznych odpowiedników, charakteryzujących pracę szkoły alternatywnej, przykładowo: wdrażanie uczniów do samodzielnego myślenia i działania, łączenie teorii z praktyką itd. W miarę pełne rejestry tych cech zostały omówione w pierwszej części tego paragrafu. Główne rodzaje szkoły alternatywnej oraz perspektywy rozwoju alternatywnych rozwiązań oświatowych Zgodnie ze sformułowaną wyżej definicją wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje szkoły alternatywnej: całkowicie (lub w pełni) alternatywną oraz częściowo alternatywną. W pierwszym przypadku wszystkie elementy składowe procesu kształcenia, tzn. nauczanie, uczenie się i uczenie (stwarzanie okazji do nauczania się czegoś), są w szkole alternatywnej realizowane inaczej, niż czyni to szkoła tradycyjna, a w drugim tylko niektóre z tych elementów, najczęściej programy oraz metody pracy dydaktyczno-wychowawczej, mają alternatywny charakter. W światowym piśmiennictwie pedagogicznym spotyka się, oprócz wskazanego wyżej, inne jeszcze podziały szkoły alternatywnej, a w konsekwencji również opisy innych rodzajów tych szkół 16, o czym zresztą była już mowa w tym opracowaniu 17. Nie rozwijając tutaj szerzej tej kwestii, skieruję uwagę na perspektywy rozwojowe szkoły alternatywnej. W cytowanej wyżej pracy 18 czytamy, że różne były oczekiwania na temat zadań, jakie ta szkoła powinna spełniać, a także jej przyszłości. I tak, jedni chcieli ograniczyć te zadania do nauczania elementarnego, a inni objąć alternatywnym kształceniem również wyższe szczeble tego procesu. Jedni byli zdania, że szkoła alternatywna stanowi warunek sine qua non uzdrowienia tradycyjnej szkoły, że tylko ona może sprostać potrzebom edukacyjnym XXI wieku, podczas gdy inni nie pokładali w niej aż tak dalekosiężnych oczekiwań. Przyszłość pokaże, po czyjej stronie była racja. 16 Por. na przykład C. Kupisiewicz, Szkoła w XX wieku..., dz. cyt., s. 83 i nast. 17 Tamże. 18 Tamże.