NOWE UREGULOWANIA PRAWNE W SEKTORZE ŻYWNOŚCIOWYM

Transkrypt

1 FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2008, Oeconomica 261 (50), Aneta WYSOKIŃSKA-SENKUS REGULACJE PRAWNE DOTYCZĄCE BEZPIECZEŃSTWA ŻYWNOŚCIOWEGO W UNII EUROPEJSKIEJ THE LAW REGULATIONS RELATED TO FORD SAFETY IN THE EUROPEAN UNION Instytut Zarządzania i Marketingu, Akademia Podlaska ul. Żytnia 17/19, Siedlce Abstract. Facing with growing importance of international trade of the food products there is the need to present together all legislation acts there are related with their production, trade and retail. The legislation process in Poland has to be compatible with the regulation of the EU and any trade agreements like WTO. The following paper is a try to present up to date the acquis communautaire and Poland in the field of food safety and quality management that is useful for science and practice in the contacts of organizing the knowledge and carrying the low requirements into effect. Słowa kluczowe: bezpieczeństwo żywnościowe, zarządzanie jakością. Key words: ford safety, quality management. WSTĘP Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej rynek produktów żywnościowych w naszym kraju stał się miejscem agresywnej walki o pozyskanie klienta oczekującego wyrobów i usług najwyższej jakości. Przedsiębiorstwa, chcące sprostać wyzwaniom rynku, muszą podejmować wiele działań, których efektem jest podniesienie jakości wytwarzanych produktów. Polskie przepisy prawne dostosowywane są do zaleceń zawartych w unijnych aktach prawnych rozporządzeniach, decyzjach i dyrektywach. Bowiem od czasu wejścia do Unii Europejskiej takie same wymagania i kryteria oceny mleka surowego, jakie istniały w Unii, obowiązują również w Polsce. NOWE UREGULOWANIA PRAWNE W SEKTORZE ŻYWNOŚCIOWYM Światowa integracja jest procesem, który nadaje bieg całej wymianie handlowej i przemysłowej oraz narodowym stosunkom ekonomicznym i społecznym. Warunkiem międzynarodowej wymiany towarowej jest przestrzeganie standardów międzynarodowych. W prawie międzynarodowym zasady i standardy dotyczące handlu żywnością ustalone są w porozumieniach Światowej Organizacji Handlu WTO w tzw. standardach międzynarodowych w porozumieniu SPS i TBT. Warto podkreślić, że porozumienie SPS (Sanitary and Phytosanitary Measures) podpisane w ramach Światowej Organizacji Handlu (WTO) przywołuje do stosowania

2 64 A. Wysokińska-Senkus dokumenty normalizacyjne stworzone w ramach Komisji Kodeksu Żywnościowego FAO/WHO w odniesieniu do żywności. Jednocześnie porozumienie TBT (Technical Barriers to Trade) podkreśla konieczność równego traktowania produktów krajowych i importowanych i zwraca uwagę, że normy ustanowione przez dane państwo powinny być zgodne z normami międzynarodowych organizacji, co w przypadku żywności oznacza zgodność z normami kodeksowymi. Codex Alimentarius (czyli Kodeks żywnościowy) oznacza wiele zarówno ogólnych, jak i szczegółowych standardów zapewniania bezpieczeństwa żywności. Jego celami są ochrona zdrowia konsumenta oraz gwarancja stosowania uczciwej praktyki w branży żywnościowej. Żywność wprowadzana na rynek lokalny czy wysyłana na eksport musi być bezpieczna i dobrej jakości. Celem Kodeksu żywnościowego jest wprowadzenie oraz propagowanie definicji oraz wymagań dotyczących żywności, ułatwiających harmonizację międzynarodowego obrotu żywnością. Normy ustalone przez Codex Alimentarius nie są prawnie obowiązujące, jednak mają duże znaczenie i są rozpoznawane jako uzgodniony głos światowej nauki ( Wejście naszego kraju do struktur europejskich miało nie tylko duże znaczenie gospodarcze, ale także społeczne i prawne. Dostosowanie polskiego prawa do systemu obowiązującego w Unii Europejskiej było jednym z podstawowych warunków integracji. Prawo wspólnotowe jest nadrzędne w relacji do prawa krajów członkowskich i ma pierwszeństwo w stosowaniu (zasada wypracowana przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości). Prawo zawarte w dyrektywach podlega transpozycji do ustawodawstwa krajowego natomiast prawo zawarte w rozporządzeniach wymaga wydania przepisów w prawie krajowym, umożliwiających jego stosowanie. Podstawą do tworzenia harmonogramu prac legislacyjnych staje się wspólnotowy akt prawny a nie akt prawa krajowego. Procesowi transpozycji wspólnotowego aktu prawnego towarzyszy od samego początku tabela zbieżności wskazująca, w jaki sposób poszczególne przepisy wspólnotowego aktu prawnego są dostosowywane do wewnętrznego porządku prawnego (Wysokińska-Senkus 2006). Rysunek 1 prezentuje relacje zachodzące między prawem międzynarodowym, wspólnotowym oraz krajowym. I. Standardy międzynarodowe Porozumienia WTO Standardy Codex Alimentarius (WHO/FAO) Porozumienie SPS (Sanitary and Phytosanitary Measures) Porozumienie TBT (Technical Barriers to Trade) II. Prawo wspólnotowe Rozporządzenia wykonawcze Komisji Europejskiej Dyrektywy Rozporządzenia Decyzje III. Prawo krajowe (wykonawcze i wdrażające) Rys. 1. Relacje prawa międzynarodowego, wspólnotowego i polskiego w zakresie mleczarstwa

3 Regulacje prawne dotyczące bezpieczeństwa 65 Niezwykle pomocny w rozstrzygnięciu relacji prawa wspólnotowego i prawa polskiego oraz w przyporządkowaniu danego problemu do określonego aktu prawnego, rozstrzygającego problem, jest poniższy schemat postępowania (rys. 2). 1. Czy w akcie prawnym wspólnotowym została uregulowana dana kwestia? TAK NIE 2. Jakiej rangi aktem prawnym dana kwestia jest uregulowana? 3. Jakie są przepisy wykonawcze do tego aktu? 4. Jakie krajowe przepisy wykonują lub wdrażają daną kwestię? 5. Jak została uregulowana dana kwestia w prawie polskim? Rys. 2. Diagram przedstawiający rozwiązywanie problemów prawnych SYSTEM HACCP A POLSKIE PRAWO Obecnie w Polsce moc obowiązującą, jeśli chodzi o bezpieczeństwo zdrowotne żywności, ma Ustawa z 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia, która weszła w życie 28 października Ustawa z 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia została jest uchylona, natomiast obowiązują jeszcze akty wykonawcze do tej ustawy. Ustawa o bezpieczeństwie zdrowotnym żywności dotyczy całej żywności, niezależnie od pochodzenia surowcowego, i określa wymagania niezbędne do zapewnienia bezpieczeństwa żywności i żywienia, z wyłączeniem specyficznych wymagań odnoszących się wyłącznie do produktów pochodzenia zwierzęcego, uregulowanych rozporządzeniami Parlamentu Europejskiego i Rady nr 853/2004 i nr 854/2004 oraz przepisami Ustawy z 16 grudnia 2005 r. o produktach pochodzenia zwierzęcego, określającej wymagania weterynaryjne dla produktów pochodzenia zwierzęcego. Żywność oznacza wszelkie substancje lub produkty, przetworzone, częściowo przetworzone lub nieprzetworzone, przeznaczone do spożycia przez ludzi lub których spożycia przez ludzi można się spodziewać. Definicja ta obejmuje napoje, gumę do żucia i wszelkie substancje, łącznie z wodą, świadomie dodawane do żywności podczas jej wytwarzania, przygotowywania lub obróbki (Ustawa z 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia). Ustawa traktuje równorzędnie (zamiennie) pojęcia żywność i środek spożywczy, zgodnie z rozporządzeniem WE nr 178/2002, i odnosi się do wszystkich rodzajów i składników żywności objętych definicją tego pojęcia zawartą w art. 2 powyższego rozporządzenia. Nowa ustawa, analogicznie jak dotychczas obowiązująca Ustawa o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia, obejmuje zakresem regulacji przedsiębiorców

4 66 A. Wysokińska-Senkus produkujących lub wprowadzających żywność do obrotu, w tym importerów i eksporterów żywności, organy urzędowej kontroli żywności oraz jednostki badawczo-rozwojowe, nadzorowane przez Ministra Zdrowia oraz Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, realizujące zadania z zakresu bezpieczeństwa żywności. Każde przedsiębiorstwo sektora spożywczego, w ramach sieci produkcji i dystrybucji żywności, powinno starać się o to, aby bezpieczeństwo żywności pozostało nienaruszone. Ustawa uwzględnia ogólne zasady w zakresie higieny środków spożywczych, ustanowione dla przedsiębiorstw sektora spożywczego w Rozporządzeniu (WE) nr 852/2004, zgodnie z którymi: główna odpowiedzialność za bezpieczeństwo żywności spoczywa na przedsiębiorstwie sektora spożywczego; niezbędne jest zapewnienie bezpieczeństwa żywności w ramach całego łańcucha produkcji żywności, począwszy od produkcji podstawowej; w odniesieniu do żywności, która nie może być bezpiecznie przechowywana w temperaturze otoczenia, w szczególności do żywności zamrożonej, istotne jest utrzymanie łańcucha chłodniczego; ogólne zastosowanie procedur opartych na zasadach HACCP, wraz z zastosowaniem dobrej praktyki higieny, powinno wzmocnić odpowiedzialność przedsiębiorstw sektora spożywczego; wytyczne w zakresie dobrej praktyki są ważnym instrumentem, mającym służyć pomocą przedsiębiorstwom sektora spożywczego na wszystkich szczeblach łańcucha produkcji żywności w zachowaniu zgodności z zasadami higieny żywności oraz w stosowaniu zasad HACCP; niezbędne jest ustanowienie kryteriów mikrobiologicznych i wymogów dotyczących kontroli temperatury, opartych na naukowej ocenie ryzyka; niezbędne jest zapewnienie, że przywożona żywność podlega przynajmniej takim samym normom higieny jak żywność produkowana we Wspólnocie lub normom równoważnym. Zasady te są stosowane we wszystkich etapach produkcji, przetwarzania i dystrybucji żywności oraz do wywozu, bez uszczerbku dla bardziej szczegółowych wymogów odnoszących się do higieny żywności, w tym wymogów dla żywności pochodzenia zwierzęcego określonych w Rozporządzeniu (WE) nr 854/2004. Określone w Ustawie wymagania zdrowotne żywności dotyczą: substancji dodatkowych, aromatów i rozpuszczalników, zanieczyszczeń żywności, napromieniania żywności promieniowaniem jonizującym, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego, suplementów diety i wzbogacania żywności witaminami i składnikami mineralnymi, naturalnych wód mineralnych, naturalnych wód źródlanych i wód stołowych, grzybów i przetworów grzybowych oraz znakowania środków spożywczych.

5 Regulacje prawne dotyczące bezpieczeństwa 67 Zasadą jest, że żywność niebezpieczna nie może być wprowadzana do obrotu i stosowana do produkcji innych środków spożywczych. Podmioty działające na rynku spożywczym powinny zapewnić, aby w wyrobie gotowym, oferowanym klientowi, nie był przekroczony ustalony prawem poziom zanieczyszczeń w momencie konsumpcji (jeśli wyroby te były przechowywane i spożywane zgodnie z przeznaczeniem). W Ustawie określono także procedurę dotyczącą wprowadzania po raz pierwszy do obrotu na terytorium Polski środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego, suplementów diety lub żywności wzbogacanej witaminami lub składnikami mineralnymi. Podmiot działający na rynku spożywczym, wprowadzający po raz pierwszy do obrotu powyższe środki spożywcze, jest obowiązany powiadomić Głównego Inspektora Sanitarnego o wprowadzaniu do obrotu określonych środków spożywczych, wskazując równocześnie nazwę środka spożywczego i jego producenta oraz przedkładając wzór ich oznakowania w języku polskim. Ustawa wprowadza również obowiązek przedłożenia opinii jednostki naukowej (właściwej krajowej lub innego państwa członkowskiego UE) i ponoszenia przez przedsiębiorców kosztów związanych z wydaniem opinii merytorycznych przez jednostki naukowe w toku postępowania wyjaśniającego dotyczącego wprowadzanych do obrotu po raz pierwszy środków spożywczych. W odniesieniu do oznakowania żywności genetycznie zmodyfikowanej obowiązują przepisy Rozporządzenia nr 1829/2003 oraz Rozporządzenia (WE) nr 1830/2003. Żywność ekologiczną w rozumieniu Rozporządzenia Rady (EWG) nr 2092/91 można znakować dodatkowo, zgodnie z wymogami tego rozporządzenia i Rozporządzenia Komisji (EWG) nr 94/92. Wśród nowych obowiązków producentów żywności należy wyróżnić: wdrażanie systemu HACCP przez przedsiębiorstwa z branży spożywczej; stosowanie surowych wymagań związanych ze znakowaniem produktów oraz wymagań odnośnie do reklamy produktów przeznaczonych dla dzieci, zwłaszcza dla niemowląt. Za nieprzestrzeganie tych obowiązków grozi przedsiębiorcy kara grzywny. Nowe przepisy żywnościowe szczególny nacisk kładą na proces monitorowania całej drogi produktu od momentu pozyskania surowców aż po dostarczenie gotowego produktu finalnym konsumentom. W związku z powyższym produkty, sprzedawane drogą wysyłkową, wymagają zgody inspekcji sanitarnej. Za niedopełnienie tych obowiązków grozi kara pieniężna w wysokości do trzydziestokrotnego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. W przypadku szkody wyrządzonej przez środki spożywcze odpowiedzialność ponosi producent na zasadach odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. BEZPIECZEŃSTWO ŻYWNOŚCI W UNII EUROPEJSKIEJ Eksporterzy spoza UE są zobowiązani do szybkiego dostosowywania się do wymagań rynków państw Unii. W państwach Unii przyjęto generalną zasadę, że towary importowane spoza obszarów Wspólnoty powinny podlegać warunkom higieny ( higiena żywności

6 68 A. Wysokińska-Senkus oznacza wszelkie podjęte środki niezbędne do zapewnienia bezpieczeństwa zdrowotnego artykułów żywnościowych. Środki te obejmują wszystkie etapy procesu produkcji, od momentu pozyskania surowca do etapu dostarczenia gotowego wyrobu do konsumenta), w stopniu zgodnym z ustaleniami Wspólnoty. Produkty eksportowane na rynek Unii muszą wykazywać ten sam stopień bezpieczeństwa dla zdrowia publicznego, jaki wykazują produkty pochodzące z krajów Wspólnoty (Ziajka i Dzwolak 1998). Producenci i handlowcy mogą wprowadzić do obrotu tylko takie wyroby, które są bezpieczne dla zdrowia konsumenta. Producenci polscy zmuszeni są do stosowania i przestrzegania przepisów Unii Europejskiej w przypadku eksportu produktów do UE (Dyrektywa Rady 93/43/EEC). Od 1 stycznia 2006 r. wszystkie dyrektywy UE dotyczące higieny zostały zastąpione dwoma rozporządzeniami: Rozporządzenie nr 852/2004/WE z 29 kwietnia 2004 r. w sprawie higieny środków spożywczych, Rozporządzenie nr 882/2004/WE z 29 kwietnia 2004 r. w sprawie kontroli urzędowych, przeprowadzanych w celu sprawdzenia zgodności z prawem paszowym i żywnościowym oraz regułami dotyczącymi zdrowia zwierząt i dobrostanu zwierząt. Rozporządzenia, w przeciwieństwie do dyrektyw, stosuje się w państwach członkowskich UE (w tym w Polsce) bezpośrednio, bez konieczności przenoszenia ich do prawa krajowego. Przepisy krajowe nie mogą regulować tych samych zagadnień, które są uregulowane w rozporządzeniach unijnych. Nowa Ustawa z 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia nie reguluje już zagadnień systemu HACCP i higieny żywności, które objęte są Rozporządzeniem nr 852/2004. Nowe europejskie Rozporządzenie o higienie żywności nr 852/2004 nakłada obowiązek wdrożenia pełnego 7-stopniowego systemu HACCP w przedsiębiorstwach działających we wszystkich sektorach, wzdłuż całego łańcucha żywnościowego (produkcja, transport, handel i dystrybucja, gastronomia), z wyłączeniem jedynie podstawowej produkcji rolniczej. PODSUMOWANIE W obliczu rosnącego znaczenia międzynarodowej wymiany handlowej produktami żywnościowymi nieodzowne staje się uporządkowanie przepisów związanych z ich wytwarzaniem i obrotem. Proces legislacyjny w Polsce w tej kwestii musi, z jednej strony, spełnić wymagania nadrzędnych regulacji Unii Europejskiej, z drugiej strony wymagania związków handlowych. Wyniki procesu legislacyjnego stają się z kolei wskazówkami do budowania systemów zarządzania jakością i bezpieczeństwem żywności dla przedsiębiorstw, które chciałyby, aby wymagania zawarte w dokumentach prawnych były przejrzyste i spójne. Powyższy artykuł stanowi zatem syntetyczne przedstawienie dorobku legislacyjnego UE i Polski w zakresie ochrony bezpieczeństwa i zarządzania jakością żywności, przydatne dla nauki i praktyki w kontekście porządkowania wiedzy na i wdrażania w życie wymagań legislacyjnych.

7 Regulacje prawne dotyczące bezpieczeństwa 69 PIŚMINNICTWO Wysokińska-Senkus A Standardy jakości mleka na całej drodze mlecznej warunkiem satysfakcji klienta. Prz. Mlecz. 9, Wysokińska-Senkus A Światowe doświadczenia we wdrażaniu systemów zarządzania jakością w przedsiębiorstwach sektora mleczarskiego. Probl. Jakości 5, Ziajka S., Dzwolak W., Szteyn J., Zbyszyński Z Praktyczne wdrażanie systemu HACCP w przemyśle mleczarskim. FAPA, Warszawa. Ziajka S., Dzwolak W Wdrażanie systemu HACCP produkcji bezpiecznej żywności w Polsce. Przem. Spoż Ustawa z 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia. DzU z 2006 r., nr 171, poz Ustawa z 16 grudnia 2005 r. o produktach pochodzenia zwierzęcego. DzU z 2006 r., nr 17, poz. 127 z późn. zm. Rozporządzenie (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2002 r. ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. bezpieczeństwa żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności. Serwer Prawny UE,