Kamieniec pałacowy ogród

Transkrypt

1 Dariusz Ryszka TMZS (Susz) Kamieniec pałacowy ogród Kamieniec zaprojektowano na wzór francuskich rezydencji barokowych jako wielkie założenie entre cour et jardin (pomiędzy dziedzińcem i ogrodem). Pałac usytuowany w pobliżu gościńca, w układzie symetrycznym, przetrwał niezmieniony na przestrzeni wieków. Oś założenia przebiegała w kierunku ze wschodu na zachód. Gościńcem dojeżdżało się do rezydencji od strony zachodniej. Stąd brama prowadziła na cour d honneur (honorowy dziedziniec). Za pałacem rozciągał się ogród w stylu francuskim, z którego przez mostek na kanale prowadziła aleja na pagórek widokowy, stanowiący zamknięcie osi założenia. Symetrię podkreślały dwa prostokątne baseny umieszczone na honorowym dziedzińcu oraz szeroki barokowy parter z trzema basenami i fontannami za pałacem. Do dziś, po południowej stronie pałacu zachowała się jedyna w swoim rodzaju grota, zbudowana po 1732 roku według projektu Paula Krottendorfa, nadwornego ogrodnika książąt Holstein-Beck. Oryginalność tej budowli polegała na dekoracji ścian skorupami ostryg. Za czasów Fryderyka Ludwika Finck von Finckensteina przeobrażeniu uległ barokowy parter ujęty w szerokość kanału. Na pagórku widokowym wybudowano wolnostojący belweder. Na początku lat sześćdziesiątych XVIII w. zakończono także budowę oranżerii. Największych zmian w założeniu ogrodowym dokonano za czasów Rodrigo zu Dohna. W 1866 r. zaprosił on do Kamieńca Eduarda Petzolta, architekta ogrodów, który zaprojektował i nadzorował realizację ogrodów w typie angielskim. Dopiero bratanek Rodriga Georg zu Dohna postarał się o przywrócenie w ogrodzie barokowego wyglądu parteru. 33

2 Jeden z najstarszych wizerunków pałacu i ogrodów, pochodzi z 1749 r. litografia Hermanna Ogród francuski, ogród barokowy, ogród w stylu francuskim ewentualnie barokowym, a także barokowy/francuski styl ogrodowy styl aranżacji ogrodu zapoczątkowany we Francji w XVII wieku. Tego typu ogród powstał dzięki rozwojowi gospodarczemu, a zwłaszcza kulturalnemu Europy. Wywodzi się z renesansowych ogrodów włoskich, które na początku XVII wieku stały się ważnym dodatkiem pałaców i dworów, stanowiąc ich niezbędne dopełnienie. Do ozdobności ogrodów należących do królów francuskich przywiązywano wielką wagę. Za Ludwika XVI ogród w Wersalu osiągnął szczytową formę i stał się wzorem. Idea natury w pełni zdominowanej i kontrolowanej przez człowieka korespondowała z wówczas modnym absolutyzmem oświeconym. Styl szybko rozprzestrzenił się nie tylko na dworach możnowładców francuskich, ale też stopniowo w całej Europie. W poszczególnych krajach kładziono nacisk na różne elementy ozdobne i styl często wzbogacano nowymi elementami architektonicznymi w duchu narodowym oraz nowymi roślinami w zgodzie z miejscowym klimatem i roślinnością. Po klęsce Napoleona rola Francji jako wzorca stopniowo słabła, by ustąpić Anglii i rodzącemu się stylowi romantycznemu, wraz z którym w ogrodnictwie pojawił się styl angielski. W wielu miejscach ogrody w stylu francuskim są wciąż utrzymywane, a nawet zakładane od nowa. 34

3 Charakterystyczną cechą ogrodów francuskich jest symetria dwuboczna względem alejki głównej biegnącej przez środek ogrodu. Drzewa i krzewy formowano i równo strzyżono. Aleje, szpalery, labirynty i punkty widokowe układały się w ogrodowe wnętrza o różnych funkcjach. W ogrodach barokowych niezwykle ważne były kontrast i światłocień ich realizacja w praktyce polegała na różnicowaniu wysokości terenu w bezpośrednio sąsiadujących częściach ogrodu, dbaniu o rozmaitość kolorystyki sadzonych roślin. Starano się tak projektować założenia zieleni, aby zachowywały one cechy dynamiczne, zwracały uwagę i zainteresowanie swoim bogactwem kształtów i kolorów, efektownością i rozmiarami. Zieleń wzbogacano ławkami, fontannami, rzeźbami. Pałace a zwłaszcza zamki dotychczas mające charakter obronny, stały się częścią ogrodów poprzez zastosowanie otwartej bryły na planie podkowy z dziedzińcem pośrodku (tzw. układ entre cour et jardin). Główny ogród, zwykle umieszczony za pałacem był najlepiej widoczny z okien salonu pałacowego. Wzdłuż osi ogrodu umieszczano elementy podkreślające reprezentacyjność kanał, basen, aleję lub pawilon ogrodowy. W dalszej części ogrodu znajdowały się elementy charakterystyczne dla baroku labirynty, gabinety, boskiety oraz teatry ogrodowe; umieszczano je po bokach osi głównej ogrodu. W ogrodach barokowych najczęściej używano gatunków roślin rodzimych, łatwo dających się formować w odpowiednie kształty. Dominowały bryłowe, przestrzenne formy geometryczne ich uzyskanie było bardzo pracochłonne. Gatunki drzew rodzimych, nie dające się łatwo formować zostawiane były w kształtach naturalnych, w dzikszych częściach ogrodu, takich jak zwierzyniec. Doceniono walory skupisk roślinnych. Do tworzenia szpalerów służyły m.in. grab, lipa, buk, klon, wiąz, cis, bukszpan, jałowiec i ostrokrzew. Aleje obsadzano: dębami, wiązami, kasztanowcami, lipami, bukami, topolami i kasztanami jadalnymi. 35

4 Do obsadzania boskietów używane były jesiony i inne typowe drzewa alejowe. Pośród nich sadzono pojedynczo krzewy, takie jak: głóg, bukszpan, leszczyna i ostrokrzew. Na otwartej przestrzeni, latem uprawiane były rośliny ciepłolubne, które na zimę przenoszone były z powrotem do pomarańczarni. Należały do nich: pomarańcze, cytryny oraz pięknie kwitnące jaśminy, wawrzyny i mirty. Dużym powodzeniem cieszyły się także róże: miesięczna, damasceńska, francuska i stulistna. Na rabatach sadzono głównie byliny w towarzystwie pojedynczych żywotników, bukszpanów lub świerków. Z południowej Europy zaczęto sprowadzać dotychczas mniej spotykane drzewa i krzewy, takie jak: lilak pospolity, jaśminowiec, ligustr i złotokap. Spoza Europy najczęściej były sprowadzane: jukka, cypryśnik błotny, sumak octowiec, perukowiec, morwa biała, sosna wejmutka, tulipanowiec amerykański, magnolia drzewiasta, hortensja krzewiasta, miłorząb dwuklapowy oraz biota wschodnia. Byliny i jednoroczne rośliny ozdobne spełniały rolę drugoplanową i sadzone były najczęściej wewnątrz rabat. Do najważniejszych należały: aksamitka, lewkonia, nagietek, wyżlin większy, ostróżka, rącznik oraz szarłaty. Do często spotykanych należą: dzwonki, goździki, bławatki, chabry, kosaćce, jaskry, naparstnice, pierwiosnki, słoneczniki, stokrotki oraz fiołki. Dużą popularnością cieszyły się kwiaty cebulowe, takie jak: hiacynty, tulipany oraz narcyzy, szachownice cesarskie, krokusy, śniedki, lilie oraz szafirki. 36

5 Ogród francuski charakteryzował się wielką różnorodnością elementów składowych a zarazem regularnością, symetrią i uporządkowaniem. W ogrodzie można było wyróżnić 3 główne zasadniczo różniące się części. Najbliżej siedziby właściciela lokalizowano partery ogrodowe w ich skład wchodziły rośliny kwiatowe. Dalej lokalizowano część drzewiastą wyróżniając tam gabinety ogrodowe oraz boskiety. Cały ogród przecinały liczne drogi i dróżki, wysypane kolorowym żwirkiem. Ponieważ początkowo nie dysponowano kosiarkami do trawników po prostu ich nie robiono wszystkie wolne miejsca były wyżwirkowane. Samo zakładanie ogrodu zaczynano od ułożenia żwirku w odpowiednie wzory, po czym w wolne miejsca sadzano rośliny. Partery najbardziej ozdobne były partery a wśród nich partery haftowe, gęsto nasadzone różnymi gatunkami kwiatów, tak że przypominały orientalne kobierce. Wymagały wiele pracy i stałej wymiany przekwitających kwiatów na nowe. Mniej eksponowane miejsca zajmowały kwiaty większe oraz nisko strzyżone żywopłoty kontrastujące zielenią z różnego koloru żwirkiem. Rodzajem parterów haftowych były partery kompartymentowe z symetrycznymi ornamentami na planie kwadratu lub prostokąta. W parterach oranżeriowych dominowały drzewka i krzewy wkopywane lub przenoszone z doniczkami, w okresie letnim z pomarańczarni. Otoczone parterami kwiatowymi lub rabatami tworzyły urozmaicający akcent. Rabaty zwykle otaczały trawniki był to początek dominacji stylu angielskiego. Więcej traw można było spotkać na parterach gazonowych, składały się prawie wyłącznie z trawników poprzecinanych piaszczystymi ścieżkami i klombem w centrum. Najniższą część ogrodu, zależnie od warunków naturalnych, zajmowały stawy, baseny i fontanny tworząc parter wodny. Niekiedy z niepotrzebnych fos tworzono kanały ogrodowe, z bieżącą wodą. Takie kanały mogły też być ochroną przed zwierzętami w zwierzyńcu. Woda pozwalała zaprezentować zupełnie odmienną roślinność. 37

6 Szpalery były podstawowym składnikiem boskietów, podkreślały odrębność każdej części ogrodu, tworząc zielone mury chroniące od wiatru i przysłaniające widok. Formowano je na różną wysokość w zależności od miejsca i przeznaczenia. Szpalery wysokie formowano w długie, szczelne korytarze, przy czym wysokość drzew miała stanowić 2/3 długości całej alei. Szpalery półpełne, zwane też włoskimi sadzono w jednym lub kilku rzędach, tak aby ich korony się łączyły tworząc jedną całość, a pnie drzew były dobrze widoczne. Dlatego często ich pnie bielono, a same drzewa sadzono na wzniesieniu, jedne nad drugimi. W szpalerach ażurowych korony przycinano, pozbawiając je części gałęzi, a pozostałe formowano w odrębne gęste skupienia. Rzeźby roślinne niektóre wycinanki były tak misterne, że tworzyły różnorodne kształty, najczęściej geometryczne, ale nie tylko. Rzeźby takie były umieszczone na parterach w grupach lub pojedynczo. Aleje dwa szpalery posadzone równolegle obok siebie, po obu stronach drogi lub ścieżki tworzą najprostszą pojedynczą aleję spacerową. Gdy korony drzew z obu szpalerów stykają się ze sobą mówimy o alei zamkniętej. W alejach otwartych korony albo się nie stykały albo przy pniach odcinano odrosty, pozwalając na swobodny wgląd na boki. Aleje złożone mogły mieć po każdej stronie drogi kilka szeregów drzew (nawet do sześciu). Aleje określane jako białe miały jasną nawierzchnię ścieżek, natomiast zielone (zwykle otwarte) miały drogę zadarnioną. Aleje mogły także biec w linii prostej, krzyżować się lub biec półkolem. Ważnym elementem ogrodu były też tzw. gęsie stopki 3 aleje zbiegające się w jednym miejscu. Boskiety swój początek biorą w renesansie. Tworzyły niewielkie laski we włoskich ogrodach. Obsadzane były wysokimi i gęstymi drzewami, wśród których wytyczone były ścieżki prowadzące do altan, rzeźb, amfiteatrów. Wyróżnia się boskiety otwarte, gdzie obsadzano drzewami tylko drogi i place, a resztę stanowiły trawniki, boskiety szachownicowe, obsadzane drzewami we wzór przypominający szachownicę z trawnikiem pod drzewami, boskiety stale zielone, które obsadzane były gatunkami drzew zimozielonych. 38

7 Gabinety (sale) były to wnętrza (place) otoczone przez boskiety. Starano się, aby każda sala była inna pod względem wysokości, gatunku roślin i ich uformowania. Sale jednownętrzowe miały niewielkie rozmiary, przeznaczone były do wypoczynku. Do takiej sali prowadziło kilka dróg, a w jej wnętrzu znajdowały się ławki. Ściany gabinetu najczęściej tworzyły drzewa jednego gatunku. Sale zwykle brały swoje nazwy właśnie od nich, np. sala kasztanowcowa. Największą salę nazywano festynową. Wielownętrzowe sale ogrodowe tworzono wzdłuż wspólnej osi. Były też sale z wejściem ukrytym, dostępne dla wtajemniczonych. W salach znajdowały się ławki, rzeźby oraz fontanny. Teatry ogrodowe boskiety często stanowiły otoczenie amfiteatrów, gdzie wystawiano sztuki teatralne oraz dawano koncerty muzyczne. Odpowiednio położone szpalery tworzyły kulisy i przedziały dla orkiestry. W pobliżu można też było spotkać okazalsze rzeźby, jaskinie, a nawet wodospady. Labirynty tworzyły gęste żywopłoty lub szpalery otaczające skomplikowaną siatkę ścieżek. Ślepe odnogi kończyły się ławkami, a w centrum labiryntu umieszczano fontannę, gabinet ogrodowy lub inną tego rodzaju atrakcję. 39

8 Rzeźby ogrodowe stosowane powszechnie, były punktami orientacyjnymi, tworzyły atmosferę miejsca, przerywały monotonię zieleni. Można je podzielić na rzeźby pełne, będące samodzielnymi elementami umieszczanymi na parterach, w alejach, niszach i teatrach, rzeźby dekoracyjne, ozdabiające schody, altany, fontanny. Stosowano też wazony kwiatowe jako zwieńczenie na płotach i balustradach. Rzeźby wykonywano z takich materiałów jak: marmur, brąz lub ołów, następnie złocono je lub malowano białą farbą. W ogrodzie dominowały ścieżki i rośliny. Pogoda zmuszała do stworzenia zabezpieczeń przed zimnem (pomarańczarnia) lub deszczem (altana i belweder), a warunki terenowe wymagały budowy schodów, mostów itp. Najczęściej spotykane schody pełniły funkcje estetyczne i komunikacyjne. Ich ozdobność zależała od miejsca w ogrodzie i terenu na jakim były położone. W części reprezentacyjnej schody były potężne, mocno eksponowane, symetryczne. Z czasem rozpowszechniły się także schody z biegami łukowymi. Schody w niewielkich częściach ogrodów, np. w gabinetach i boskietach, nie były mocno rozbudowane, najczęściej połączone z murkami, ozdobione akcentami architektonicznymi, wazonami i rzeźbami. Mury tarasowe były nawiązaniem do murów pałacowych i stanowiły ogrodzenie parterów ogrodowych. Mury dostosowane były do nich wielkością i łączyły się z oranżerią lub grotą, zróżnicowane także wielkością w stosunku do miejsca w jakim się znalazły. Gdy nie było możliwości dekorowania murów kratami ażurowymi wtedy je malowano techniką olejną lub al fresco. Z czasem malarstwo w ogrodach nie było już stosowane wcale. Groty rzadko robiono sztucznie, a w naturze występowały tylko czasami. Tam gdzie takowe były, wzbogacano je rzeźbami mitologicznych postaci. Trejaże stanowiły ażurową konstrukcję z metalu lub drewna, tworzącą samodzielne elementy lub stanowiącą ściany altany. Pojedyncze trejaże ustawiano w szpalery lub na tle nie przycinanych drzew. Berso (bindaże) były to trejaże ustawiane wzdłuż chodnika i sklepione łukowo lub wykonywane z ciętych szpalerów. Portyki były podobnie wykonywane jak berso, służyły jako wejścia do sal ogrodowych i gabinetów. 40

9 Belweder stanowiła budowla z tarasem widokowym na najbardziej reprezentacyjną część ogrodu. Belwedery sytuowano na obrzeżach ogrodu, na skarpach lub wzgórzach. Oprócz funkcji widokowej, spełniał też funkcję ochrony przed deszczem oraz funkcję wypoczynkową. Pomarańczarnie (oranżerie) były budowlami wolnostojącymi, służącymi do przechowywania w okresach chłodu roślin egzotycznych. Były to pomieszczenia parterowe, z dużymi oknami po południowej stronie. W okresie letnim pomarańczarnie służyły jako schronienie przed deszczem, zimą natomiast, wypełnione roślinami zabranymi z ogrodu, stawały się jego namiastką. 41

10 Bibliografia: 1. Bujniewicz N., Finckenstein kwatera Napoleona. Spotkania z zabytkami nr 9, Cygański J. (red.), Susz. Z dziejów miasta i okolic, Olsztyn Hertel S., Pikulski W., Podgórski L. (red.), Iława. Z dziejów miasta i powiatu. Olsztyn Pojezierze Lorck Carl E. L. v., Landschlősser und Guthäuser in Ost-und Westpreuβen, Frankfurt am Mein Lorck Carl E. L. v., Schloss Finkenstein: ein Bauwerk des preuβisches Barock im Osten, Frankfurt am Mein Majdecki L., Historia ogrodów 2009 (tom I i II). 7. Niesiobęcki W., Powiat Iławski. Dzieje, zabytki, pejzaż i kultura. Szkice historyczne, Iława 2008, wyd. II. 8. Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuk dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn