Uniwersytet Warszawski Wydział Prawa i Administracji. Artur Borkowski

Transkrypt

1 Uniwersytet Warszawski Wydział Prawa i Administracji Artur Borkowski WDROŻENIE ZAPISÓW DYREKTYWY PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY 2002/92/WE Z 9 GRUDNIA 2002 R. W SPRAWIE POŚREDNICTWA UBEZPIECZENIOWEGO W KRAJOWY PORZĄDEK PRAWNY Praca doktorska na kierunku prawo Praca wykonana pod kierunkiem prof. dr hab. Inetty Jędrasik-Jankowskiej Instytut Nauk Prawno-Administracyjnych Warszawa, lipiec 2012 r. 1

2 Plan pracy WSTĘP... 5 Rozdział I PODSTAWOWE INFORMACJE O UNII EUROPEJSKIEJ I.1 Geneza i historia integracji europejskiej I.2 System prawa europejskiego I.2.1 Prawo pierwotne I.2.2 Prawo wtórne I.2.3 Soft law w prawie europejskim Rozdział II Regulacje pośrednictwa ubezpieczeniowego w Unii Europejskiej II.1 Historia regulacji pośrednictwa ubezpieczeniowego w Unii Europejskiej II.2 Aktualne regulacje pośrednictwa ubezpieczeniowego w Unii Europejskiej Rozdział III POŚREDNICTWO W PRAWIE HANDLOWYM I CYWILNYM III.1 Pojęcie pośrednictwa III.2 Pojęcie agencji Rozdział IV ZAGADNIENIE POŚREDNICTWA UBEZPIECZENIOWEGO IV.1 Geneza i historia pośrednictwa ubezpieczeniowego w Polsce do 2004 r IV.2 Pośrednictwo ubezpieczeniowe w ujęciu przedmiotowym IV.3 Pośrednictwo ubezpieczeniowe w ujęciu podmiotowym IV.4 Pojęcie kanału dystrybucji IV.4.1 Dystrybucja i kanał dystrybucji w ujęciu nauk ekonomicznych IV.4.2 Dystrybucja i kanał dystrybucji w ujęciu nauk prawnych IV.4.3 Funkcjonowanie kanałów dystrybucji na polskim rynku ubezpieczeniowym Rozdział V WYMOGI DLA PODMIOTÓW WYKONUJĄCYCH POŚREDNICTWO UBEZPIECZENIOWE V.1 Wymogi dla podmiotów chcących wykonywać działalność pośrednictwa ubezpieczeniowego

3 V.2 Wymogi dla osób fizycznych chcących wykonywać czynności pośrednictwa ubezpieczeniowego V.3 Wymogi dla osób fizycznych wchodzących w skład struktur zarządzających Rozdział VI REJESTR POŚREDNIKÓW UBEZPIECZENIOWYCH VI.1 Konstrukcja i dane zawarte w rejestrze pośredników ubezpieczeniowych VI.2 Składanie wniosków do rejestru pośredników ubezpieczeniowych VI.3 Charakter wpisu do rejestru pośredników ubezpieczeniowych VI.4 Funkcjonowanie rejestru pośredników ubezpieczeniowych VI.5 Rejestr pośredników ubezpieczeniowych a Protokół Luksemburski Rozdział VII STOSUNKI PRAWNE MIĘDZY PODMIOTAMI RYNKU UBEZPIECZENIOWEGO VII.1 Stosunki pomiędzy pośrednikami ubezpieczeniowymi a podmiotami poszukującymi ochrony ubezpieczeniowej VII.1.1 Stosunki zobowiązaniowe pomiędzy agentem ubezpieczeniowym a klientem 140 VII.1.2 Stosunki zobowiązaniowe pomiędzy brokerem ubezpieczeniowym a klientem VII.2 Stosunki zobowiązaniowe pomiędzy ubezpieczycielem a pośrednikiem ubezpieczeniowym VII.2.1 Stosunki zobowiązaniowe pomiędzy ubezpieczycielem a brokerem ubezpieczeniowym VII.2.2 Stosunki zobowiązaniowe pomiędzy ubezpieczycielem, a agentem ubezpieczeniowym VII.3 Stosunki administracyjne pomiędzy organem nadzoru a pośrednikami ubezpieczeniowymi VII.3.1 Stosunki administracyjne pomiędzy organem nadzoru a brokerem ubezpieczeniowym VII.3.2 Stosunki administracyjne pomiędzy organem nadzoru a agentem ubezpieczeniowym VII.4 Stosunki zobowiązaniowe pomiędzy ubezpieczycielem a klientem

4 VII.5 Stosunki zobowiązaniowe pomiędzy pośrednikiem ubezpieczeniowym a osobą wykonującą czynności pośrednictwa ubezpieczeniowego VII.6 Stosunki administracyjne pomiędzy organem nadzoru a ubezpieczycielem VII.7 Przepisy karne związane z pośrednictwem ubezpieczeniowym VII.8 Rozstrzyganie sporów pomiędzy podmiotami rynku pośrednictwa ubezpieczeniowego Rozdział VIII WYBRANE FORMY POŚREDNICTWA UBEZPIECZENIOWEGO VIII.1 Bancassurance VIII.2 Działalność kancelarii odszkodowawczych VIII.3 Wybrane aspekty prawne działalności ubezpieczycieli z Europejskiego Obszaru Gospodarczego Rozdział IX KIERUNKI ROZWOJU POLSKICH I UNIJNYCH REGULACJI POŚREDNICTWA UBEZPIECZENIOWEGO PODSUMOWANIE BIBLIOGRAFIA

5 WSTĘP Pośrednictwo ubezpieczeniowe jest istotną częścią rynku ubezpieczeniowego. Pośrednicy ubezpieczeniowi odgrywają olbrzymią rolę w upowszechnianiu ubezpieczeń poprzez uświadamianie zagrożeń, rozpowszechnianie informacji o ubezpieczeniach oraz ułatwiają zawieranie umów ubezpieczenia. Pośrednictwo ubezpieczeniowe wiąże się integralnie z nowoczesną organizacją ubezpieczeń gospodarczych opartą na zasadach rynkowych. Dzięki niemu ubezpieczyciele mogą pozyskać znaczną liczbę ubezpieczających, Pozwala także potencjalnym ubezpieczającym lepiej orientować się w mechanizmach rynku ubezpieczeniowego, przyczyniając się do umasowienia ubezpieczeń i stałego podnoszenia świadomości ubezpieczeniowej społeczeństwa. Pośrednicy ubezpieczeniowi odgrywają ważną rolę w ochronie interesów poszukujących ochrony ubezpieczeniowej nie tylko ze względu na pośredniczenie w zawieraniu ubezpieczeń, ale także ze względu na ich rolę doradczą w wyborze ubezpieczeń i przeprowadzaną analizę potrzeb poszukujących ochrony ubezpieczeniowej. Działalność pośredników ubezpieczeniowych skraca drogę między ubezpieczycielem i ubezpieczającym, ułatwia ich kontakty 1. Instytucja pośrednictwa ubezpieczeniowego odgrywa znaczącą rolę w procesach dystrybucji ubezpieczeń oraz likwidacji szkód. Ich znaczenie wynika przede wszystkim ze znacznej liczby umów ubezpieczeń przy zawieraniu, których pośredniczą oraz faktu, że pośrednictwo ubezpieczeniowe stanowi bardzo ważną część dystrybucji ubezpieczeń oraz likwidacji szkód. Niestety brakuje wyczerpujących opracowań na ten temat. Wydaje się, że jest to skutkiem niedoceniania wagi pośrednictwa ubezpieczeniowego przez przedstawicieli środowiska naukowego oraz ubezpieczeniowego. Proces harmonizacji przepisów dotyczących pośrednictwa ubezpieczeniowego trwa od lat 70-tych XX wieku. Na gruncie dyrektywy Rady 77/92/EWG z dnia 13 grudnia 1976 r. w sprawie środków mających ułatwić skuteczne osiągnięcie swobody przedsiębiorczości oraz swobody świadczenia usług w odniesieniu do działalności agentów i brokerów ubezpieczeniowych (ex ISIC grupa 630) i w szczególności, środków przejściowych dotyczących tych działalności 2 oraz zalecenia Komisji 92/48/EWG z 18 grudnia 1991 r. 1 E. Kowalewski, T. Sangowski, Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Komentarz, Warszawa 2004, s Dz. Urz. Nr l 26 z dn. 31 stycznia 1977 r. 5

6 w sprawie pośredników ubezpieczeniowych 3, nastąpiło zbliżenie przepisów państw członkowskich w sprawie wymogów zawodowych i rejestracji pośredników ubezpieczeniowych. Jednak wciąż występujące różnice w prawodawstwach krajowych stanowiły bariery dla podejmowania i prowadzenia działalności transgranicznej przez pośredników ubezpieczeniowych. Fakt ten utrudniał sprawne funkcjonowanie jednolitego rynku ubezpieczeń. Koordynacja przepisów krajowych w zakresie pośrednictwa ubezpieczeniowego przyczyni się do poprawienia ochrony praw poszukujących ochrony ubezpieczeniowej oraz budowy unijnego rynku ubezpieczeniowego. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2002/92/WE z 9 grudnia 2002 r. w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego 4 zastąpiła dyrektywę Rady 77/92/EWG z dnia 13 grudnia 1976 r., ponieważ istnienie znacznych różnic w zakresie regulacji pośrednictwa ubezpieczeniowego utrudniało a nawet uniemożliwiało stworzenie jednolitego rynku ubezpieczeniowego. Dlatego głównym założeniem dyrektywy z 2002 r. jest likwidacja różnic między prawami krajowymi, stworzenie standardów umożliwiających rozwój pośrednictwa ubezpieczeniowego na europejskim rynku. Dla regulacji działalności transgranicznej pośredników ubezpieczeniowych duże znaczenie mają wszelkie różnice w definicjach pośrednictwa ubezpieczeniowego zawarte w przepisach prawa krajowego i unijnego. W celu wdrożenia postanowień dyrektywy w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego uchwalono ustawę z dnia 22 maja 2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym 5. Jest to pierwsza, kompleksowa, wyczerpująca regulacją pośrednictwa ubezpieczeniowego w randze ustawy. Poprzednio obowiązujące regulacje pośrednictwa ubezpieczeniowego były zawarte w ustawie z dnia 28 lipca 1990 o działalności ubezpieczeniowej 6, co było niewłaściwe z punktu widzenia techniki prawodawczej. Były zbyt lakoniczne, niewystarczające. Podczas obowiązywania ustawy o pośrednictwie ubezpieczeniowym nastąpiła daleko idąca integracja ze strukturami Unii Europejskiej oraz z gospodarką europejską w tym z europejskim rynkiem ubezpieczeniowym. Znaczne zmiany w ustawie o pośrednictwie ubezpieczeniowym zostaną wymuszone przez nowelizację dyrektywy w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego, nad którą prace są już zaawansowane 7. Prawdopodobnie 3 Zalecenie Komisji 92/48/EWG z 18 grudnia 1991 r. w sprawie pośredników ubezpieczeniowych, Dz. Urz. Nr L 19 z dn. 28 stycznia 1992 r. 4 Dz. Urz. Nr L 9 z dn r. 5 Dz. U Nr 124 poz z późn. zm. 6 Dz. U r. nr 11 poz. 62 z późn. zm. 7 Dokumenty w języku angielskim dostępne na stronie internetowej 6

7 nastąpią również w ustawie z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej i innych aktach prawnych. Z tego względu jest to dobry moment na analizę i podsumowanie jak funkcjonuje polski rynek pośrednictwa ubezpieczeniowego. Głównym celem pracy jest analiza wdrożenia dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2002/92/WE z 9 grudnia 2002 r. w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego w krajowy porządek prawny. W dysertacji omówione zostaną przepisy regulujące rynek pośrednictwa ubezpieczeniowego oraz procesy, jakie na nim zachodzą. Dużo miejsca poświęcę także opisowi działalności pośredników ubezpieczeniowych. Praca na temat pośrednictwa ubezpieczeniowego wymaga niewątpliwie powiązania aspektów prawnych, ekonomicznych oraz praktycznych. Dlatego znaczna część poniższej pracy poświęcona jest problemom ekonomicznym i praktycznym. Omówienie powyższych zagadnień jest niezbędne, ponieważ wpływają one na stanowienie prawa. Dzięki przeprowadzonej analizie będzie możliwa korekta regulacji dotyczących pośrednictwa ubezpieczeniowego w celu dostosowania do nowych wymogów unijnych, poprawieniu ochrony konsumentów oraz zapewnienia rozwoju pośrednictwa ubezpieczeniowego, a tym samym całego rynku ubezpieczeniowego. Obecnie prowadzone są prace przez Komisję Europejską (KE) 8 nad zmianą dyrektywy w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego. Wkrótce prawdopodobnie dojdzie do uchwalenia nowych przepisów. Zgodnie z przedstawionym przez KE projektem w niektórych kwestiach (dystrybucja bezpośrednia ubezpieczeń, obowiązki informacyjne dystrybutorów ubezpieczeń) zmiany będą daleko idące. W dniu 11 kwietnia 2011 r. Komisja Europejska w ramach Europejskiego Komitetu ds. Ubezpieczeń i Emerytur przedstawiła prace Grupy Eksperckiej ds. pośrednictwa ubezpieczeniowego w postaci projektu nowej wersji dyrektywy 2002/92/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 9 grudnia 2002 r. w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego i reasekuracji oraz w dystrybucji bezpośredniej działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej. Zmiany zostały naniesione na dotychczasowy tekst dyrektywy. Jak wynika z pisma Komisji Europejskiej 9 na temat opracowywanych przepisów wypowiedziało się 125 podmiotów z 18 państw. Wśród respondentów były m.in. banki, ubezpieczyciele, podmioty administracji publicznej, grupy konsumenckie, związki 8 Informacje o projekcie dostępne na stronie www pod adresem: (dostęp do strony na dzień ) 9 Summary of responses to the consultation on the revision of the insurance mediation directive, pismo Komisji Europejskiej z dnia 4 kwietnia 201 r. Dokument dostępny na stronie internetowej 7

8 zawodowe, stowarzyszenia pośredników ubezpieczeniowych. Swoje stanowiska w sprawie zmian w dyrektywie przedstawiły m.in. EIOPA 10, BIPAR 11 oraz CEA 12. Ze względu na znaczenie ww. organizacji ich opinie będą przywoływane podczas omawiania projektu. Za zachowaniem formy dyrektywy, która wprowadza jedynie minimalne wymogi oraz określa ogólne ramy dla pośrednictwa ubezpieczeniowego opowiedziało się wielu respondentów. BIPAR podkreślił, że dyrektywa w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego obowiązuje stosunkowo niedługo, a wprowadzone do niej zmiany powinny uwzględniać specyfikę lokalnych rynków ubezpieczeń. CEA argumentowała, że modele pośrednictwa ubezpieczeniowego w poszczególnych krajach zbytnio różnią się między sobą, różne też są potrzeby konsumentów. Przepisy nowej dyrektywy powinny być elastyczne, aby móc w odpowiedni sposób móc oddziaływać na prawodawstwo krajowe, wpływać na ich innowacyjność oraz wspierać rozwiązania prokonsumenckie (CEA). Praca ma mieć znaczenie praktyczne, więc jako źródła wykorzystuję artykuły z prasy codziennej, popularnej (np. Gazeta Wyborcza), strony internetowe oraz pisma urzędowe. Opieram się również na własnej wiedzy, którą nabyłem prowadząc działalność agenta ubezpieczeniowego, pracując w Urzędzie Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych oraz w zakładzie ubezpieczeń. Uważam, że równie ważne jest law in books jak law in action. Zastosowaną w pracy metodą badawczą jest krytyczna, ekspercka analiza nowych regulacji oraz ich wpływ na działalność i aktywność pośredników ubezpieczeniowych. Rozprawa koncentruje się na pośrednictwie ubezpieczeniowym, ale zostaną również omówione kwestie bezpośrednio z nim związane tzn. dystrybucja ubezpieczeń oraz niektóre aspekty likwidacji szkód. Kwestie te są istotne ze względu na różnice w zakresie ustawy w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego oraz dyrektywy w sprawie pośrednictwa 10 European Insurance and Occupational Pensions Authority (wcześniej Committee of European Insurance and Occupational Pensions Supervisors). The Committee of European Inusurance and Occupational Pensions Supervisors CEIOPS Advice to the European Commission on the revision of the Insurance Mediation Directive (2002/92/EC), 10 Listopad Dokument dostępny na stronie internetowej 11 The European Federation of Insurance Intermediaries. The European Federation of Insurance Intermediaries, European Commission s Consultation document on the Review of the Insurance Mediation Directive (IMD), Luty Stanowisko dostępne na stronie internetowej 12 CEA response to the European Commission's consultation on legislative steps for the Packaged Retail Investment Products (PRIPs) initiative, 31 Styczeń Dokument dostępny na stronie internetowej Od 1 marca 2012 r. CEA zmieniła nazwę na Insurance Europe. W pracy będzie używana nazwa organizacji aktualna na dzień wydania opinii. 8

9 ubezpieczeniowego (likwidacja szkód jest wyłączona z zakresu dyrektywy) oraz propozycje objęcia bezpośredniego kanału dystrybucji zakresem dyrektywy. Dysertacja ma mieć jak najbardziej praktyczny charakter, a analiza i ocena zagadnień zawarte w pracy mogły być wykorzystane w procesie stanowienie prawa. Po przeprowadzeniu analizy obowiązującego prawa oraz literatury dotyczącej przedmiotu badania sformułowałem tezę, że regulacje prawne dotyczące pośrednictwa ubezpieczeniowego, przyjęte w ustawie z dnia 22 maja 2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym nie są całkowicie zgodne z prawodawstwem unijnym. Aby polski rynek pośrednictwa ubezpieczeniowego mógł w pełni integrować się z rynkiem europejskim a prawa poszukujących ochrony ubezpieczeniowej były należycie chronione konieczne są zmiany polskich regulacji dotyczących dystrybucji ubezpieczeń. Odpowiedzią na wyzwania współczesnej rzeczywistości społeczno- gospodarczej jest rozwój nowych kanałów dystrybucji. Jak zostaje dowiedzione w pracy tradycyjny podział na agentów ubezpieczeniowych oraz brokerów ubezpieczeniowych jest anachronizmem. Mija się z celem również podnoszenie wymagań stawianych pośrednikom ubezpieczeniowym, jeżeli wiele podmiotów działa nie uzyskując statusu pośrednika ubezpieczeniowego. Zmian wymagają regulacje pośrednictwa ubezpieczeniowego, ale również należy zmienić postępowanie organów państwa (na czele z Komisją Nadzoru Finansowego). Prawo powinno określać ramy działań wszystkich podmiotów zajmujących się pośrednictwem ubezpieczeniowym. Nie tylko tych, którzy działają w najbardziej typowy sposób. Ze względu na proponowane włączenie w zakres dyrektywy bezpośredniego kanału dystrybucji praca opisuje proces dystrybucji ubezpieczeń. Pod tym pojęciem należy rozumieć zawieranie umów ubezpieczenia bezpośrednio przez ubezpieczyciela (jego pracowników, członków zarządu, prokurentów) jak również pośrednio, przez inne podmioty. Analiza implementacji dyrektywy unijnej w krajowy porządek prawny jest głównym celem rozprawy, dlatego też część zagadnień związanych z pośrednictwem ubezpieczeniowym omawiam pobieżnie, część została nawet pominięta. Między innymi nie poddano dokładnej analizie również przepisów dotyczących kontroli brokerów ubezpieczeniowych i ubezpieczycieli jedynie sygnalizuję jedynie błędy językowe znajdujące się w polskim tłumaczeniu dyrektywy. Zarówno w dyrektywie w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego jak i w ustawie o pośrednictwie ubezpieczeniowym brak jest rozwiązań cywilnoprawnych. Z tego powodu w pracy nie są szczegółowo omawiane. Omówienie stosunków zobowiązaniowych ogranicza się, głównie, do tych wynikających bezpośrednio 9

10 z dyrektywy w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego oraz ustawy o pośrednictwie ubezpieczeniowym. Rozwiązania przyjęte w innych krajach UE zostały jedynie krótko omówione, ponieważ celem pracy nie jest opisanie funkcjonowania dyrektywy w innych krajach. Odwołania do krajów unijnych służą głównie zaprezentowaniu możliwych modeli pośrednictwa ubezpieczeniowego. Pobieżne opisanie aktów prawnych obowiązujących w innych krajach nie pozwoli na rzeczowe porównanie prawa obowiązującego w Polsce z tym obowiązującym w innych krajach. Praca koncentruje się jedynie na agentach i brokerach ubezpieczeniowych pomijając zagadnienia związane z pośrednikami reasekuracyjnymi (brokerami reasekuracyjnymi). Takie podejście jest wskazane ze względu na znaczne różnice, jakie istnieją pomiędzy pośredniczeniem w zawieraniu umów ubezpieczenia a pośredniczeniem w zawieraniu umów reasekuracji. Różny jest charakter tych umów i inny jest status stron umowy. Z tego względu należy traktować pośrednictwo w zakresie reasekuracji, jako odrębny rodzaj działalności, jedynie częściowo powiązany z pośrednictwem w zakresie ubezpieczeń 13. Wiele uwag odnośnie agentów ubezpieczeniowych i brokerów ubezpieczeniowych jest jednak adekwatnych w stosunku do brokerów reasekuracyjnych. Pod pojęciem zawierania umów ubezpieczeniowych należy rozumieć zawieranie umów gwarancji ubezpieczeniowych. W ustawie o pośrednictwie ubezpieczeniowym nie wprowadzono odrębnych regulacji dla zawierania umów gwarancji ubezpieczeniowych i dlatego w mojej pracy używam jedynie pojęcia pośredniczenie w zawieraniu umów ubezpieczenia. Duże znaczenie na kształt polskich regulacji dotyczących pośrednictwa ubezpieczeniowego ma liczba pośredników ubezpieczeniowych. Są znaczące różnice w liczebności brokerów ubezpieczeniowych i agentów ubezpieczeniowych. Liczba brokerów ubezpieczeniowych ulega niewielkim wahaniom. W 2010 roku wynosiła 955 i zwiększyła się jedynie o 3% w stosunku do roku poprzedniego 14. Większość brokerów prowadzi działalność, jako osoby fizyczne (w 2009 r. było ich 583). Liczba agentów ubezpieczeniowych również nie ulega znaczącym zmianom i wynosi prawie 40 tysięcy (w 2010 r. było to ). W tej liczbie zawiera się agentów wyłącznych oraz multiagentów również te liczby nie ulegają znaczącym zmianom. Należy zaznaczyć, że wśród tzw. multiagentów jedynie około 1/3 jest zobowiązana do posiadania ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej. Wśród 13 Por. K. Przewalska, M. Orlicki, Nowe prawo ubezpieczeń gospodarczych, Bydgoszcz, Warszawa, Poznań 2004, s Komisja Nadzoru Finansowego, Raport o stanie rynku brokerskiego w 2010 r., Warszawa

11 agentów ubezpieczeniowych zdecydowanie dominują osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą jest ich aż Jeszcze więcej jest osób fizycznych wykonujących czynności agencyjne. W 2010 było ich , w tym wykonywało czynności na rzecz więcej niż jednego agenta ubezpieczeniowego 15. Agenci ubezpieczeniowi zawierają lub pośredniczą w zawarciu około 2/3 ubezpieczeń pod względem przypisu składki. (w dziale I jest to 62,57% a w dziale II 67,40%). Brokerzy ubezpieczeniowi natomiast pośredniczą w zawieraniu 1,78% ubezpieczeń działu I oraz 15,38% w dziale II 16. Agenci ubezpieczeniowi w większość zawierają umowy ubezpieczenia z osobami fizycznymi i niewielkimi przedsiębiorcami. Brokerzy ubezpieczeniowi wyspecjalizowali się w obsłudze dużych podmiotów gospodarczych. Wpłynęło to na wymogi stawiane do prowadzenia działalności agencyjnej i brokerskiej. Brokerzy ubezpieczeniowi muszą spełniać wyższe wymagani niż agenci ubezpieczeniowi. Wymagania i system rejestracji agentów ubezpieczeniowych dostosowany jest do dużej liczby podmiotów, które nie są zobowiązane do spełniania wypróbowanych norm. Istotne jest również, że kilkanaście tysięcy osób fizycznych wykonujących czynności agencyjne współpracuje z więcej niż jednym agentem ubezpieczeniowym. Jak dowiodę ma to olbrzymie znaczenie dla poszukujących ochrony ubezpieczeniowej i powinno być uwzględnione przez prawodawcę. Poszczególne rozdziały są skonstruowane w ten sposób, że najpierw omawiane są przepisy dyrektywy w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego, a w dalszej kolejności akty prawa krajowego. Od powyższej zasady są liczne wyjątki, bowiem w wielu miejscach, w celu lepszej przejrzystości tekstu, konkretne przepisy ustawy o pośrednictwie ubezpieczeniowym są porównywane z adekwatnymi regulacjami dyrektywy. W zasadniczej części rozprawy zastosowano tradycyjny podział treści. Do rozdziału pt Wybrane formy pośrednictwa ubezpieczeniowego włączono problematykę dotyczącą bancassurance i działalności kancelarii odszkodowawczych. Natomiast ostatni rozdział przeznaczono na analizę de lege lata. W rozprawie jest dowiedzione, że polskie akty prawne regulujące dystrybucję ubezpieczeń wymagają daleko idących zmian, lub przynajmniej wielu korekt. Wynika to z zapisów dyrektywy w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego (także tych projektowanych) oraz z wniosków, jakie wynikają z analizy zasad, na jakich funkcjonuje dystrybucja ubezpieczeń. Zostaną przedstawione propozycje zmian. Na kolejnych stronach pracy zostanie dowiedzione, że polskie akty prawne regulujące dystrybucję ubezpieczeń wymagają daleko idących zmian, lub przynajmniej wielu korekt. 15 Wszystkie dane za stroną internetową stan na dzień 31 grudnia 2011 r. 16 Biuletyn roczny KNF. Rynek Ubezpieczeń

12 Wynika to z dyrektywy w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego oraz z wniosków, jakie wynikają z analizy zasad, na jakich funkcjonuje dystrybucja ubezpieczeń. Rozdział pierwszy poświęcony jest genezie i historii integracji europejskiej oraz przedstawia krótką charakterystykę prawa Unii Europejskiej ze szczególnym uwzględnieniem aktów prawnych regulujących wspólny rynek ubezpieczeniowy. Rozdział ten ma służyć przedstawieniu ram, w jakich funkcjonują państwa członkowskie oraz jak rozwijała się integracja europejska. Ze względu na zakres pracy dokładnie omówione zostały jedynie kwestie związane z dyrektywami unijnymi. W drugim rozdziale zostanie zaprezentowana historia regulacji prawnych pośrednictwa ubezpieczeniowego w Unii Europejskiej. Jest to istotne ze względu na wpływ, jakie wcześniejsze regulacje mają na kształt aktualnie obowiązującej dyrektywy w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego oraz niewielką ilość opracowań w języku polskim na ten temat. Publikacje poświęcone analizie dyrektywy w sprawie pośrednictwa ograniczają się do niewielkiej liczby artykułów opisujących jedynie wybrane aspekty i regulacje tego aktu. Niestety, ale w komentarzach do ustawy pośrednictwie ubezpieczeniowym, które powstały wkrótce po jej uchwaleniu, zabrakło wyczerpujących i wnikliwych interpretacji dyrektywy. Problematyka związana z pośrednictwem handlowym i cywilnym ujęta jest w trzecim rozdziale. Zaprezentowano w nim historię regulacji tych pojęć oraz przeanalizowano je. Zostały omówione różnice pomiędzy tymi instytucjami. Historia regulacji pośrednictwa ubezpieczeniowego została przedstawiona w rozdziale czwartym. W tym samym rozdziale omówiono podstawy prawne oraz funkcjonowanie kanałów dystrybucji ubezpieczeń gospodarczych w Polsce. Wymogi dla podmiotów wykonujących pośrednictwo ubezpieczeniowe zostały opisane w rozdziale piątym. Zawarto w nim wymogi formalno-prawne dla agentów ubezpieczeniowych, brokerów ubezpieczeniowych oraz osób fizycznych wykonujących czynności pośrednictwa ubezpieczeniowego. Instytucja rejestru ubezpieczeniowego, jego konstrukcja, dane w nim zawarte oraz zasady funkcjonowania przedstawiono w rozdziale szóstym. W tym samym rozdziale została zawarta analiza charakteru wpisu do rejestru pośredników ubezpieczeniowych. Mimo ubogich regulacji stosunków zobowiązaniowych w dyrektywie w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego oraz ustawie o pośrednictwie ubezpieczeniowym został im poświęcony osobny rozdział. Stało się tak ze względu na ich znaczenie dla funkcjonowania pośrednictwa ubezpieczeniowego. Omówiono stosunki pomiędzy poszukującymi ochrony ubezpieczeniowej, dystrybutorami ubezpieczeń, ubezpieczycielami oraz organem nadzoru. 12

13 W tym rozdziale poddano analizie przepisy karne zawarte w ustawie o pośrednictwie ubezpieczeniowym. Praca ma charakter analityczny jednak, aby w pełni zrozumieć problematykę pośrednictwa ubezpieczeniowego należy zapoznać się nie tylko z aspektami prawnymi. Dlatego rozdział ósmy ma charakter częściowo opisowy i wykracza nieco poza ramy pracy, ale celem pracy jest opisanie rynku pośrednictwa ubezpieczeniowego. Dlatego zostały opisane trzy wybrane formy pośrednictwa ubezpieczeniowego, które są albo terra incognita (działalność ubezpieczycieli z Europejskiego Obszaru Gospodarczego) albo dzikim zachodem (bancassurance, działalność kancelarii odszkodowawczych), który choć dość dobrze poznany pozostaje terytorium, na którym prawo stosuje się jedynie w ograniczonym zakresie. W pracy nie ma za to opisu działalności typowych pośredników ubezpieczeniowych (tzn. agentów i brokerów ubezpieczeniowych). Praca nie opisuje tej bardzo dużej części rynku pośrednictwa ubezpieczeniowego, ponieważ ich działalność jest bardzo dobrze znana, opisana i nie budzi większych kontrowersji. Osoby tworzące ustawę o pośrednictwie ubezpieczeniowym założyły, że brokerzy ubezpieczeniowi zajmują się obsługą przedsiębiorców oraz często negocjują warunki ubezpieczenia. Natomiast agenci ubezpieczeniowi pośredniczą w zawieraniu umów ubezpieczenia na zasadach zaproponowanych przez ubezpieczyciela. Większość pośredników ubezpieczeniowych rzeczywiście działa zgodnie z założeniami ustawodawcy. Jednak wielu działa inaczej. Do ostatniego rozdziału włączono problematykę związaną z możliwymi zmianami w regulacjach dotyczącymi pośrednictwa ubezpieczeniowego ze szczególnym uwzględnieniem tych, które mogą wynikać z nowelizacji dyrektywy w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego. W tym rozdziale zostały zaproponowane możliwe rozwiązania niektórych problemów. Już w tym miejscu należy poświęcić kilka uwag terminologii przyjętej w dysertacji. W pracy staram się używać słownictwa zgodnego z tym, co zawierają przepisy i tak pod pojęciem agenta należy rozumieć agenta, o którym mowa w Kodeksie cywilnym 17. Agent ubezpieczeniowy i broker ubezpieczeniowy są podmiotami, o których mowa w ustawie o pośrednictwie ubezpieczeniowym, chyba, że mowa jest o agentach ubezpieczeniowych i brokerach ubezpieczeniowych działających przed 2004 rokiem. Wówczas pod tymi pojęciami kryją się podmioty posiadające odpowiednie statusy według ówcześnie obowiązujących przepisów. W pracy używam określenia państwa członkowskie zamiast 17 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny, Dz.U nr 16 poz

14 preferowanego przez doktrynę państwo unijne. Jest to spowodowane faktem, że określenie państwo członkowskie występuje w dyrektywie w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego oraz w ustawie o pośrednictwie ubezpieczeniowym. Należy też kilka uwag poświęcić problemom terminologicznym pojawiającym się przy określaniu podmiotu będącego kontrahentem pośrednika ubezpieczeniowego (innym niż ubezpieczyciel). W wielu publikacjach poświęconych pośrednictwu ubezpieczeniowego pojawia się określenie klient, uważam jednak, że jest to pojęcie niewłaściwe, z co najmniej dwóch powodów. Po pierwsze sugeruje, że umowa ubezpieczenia zostaje zawarta, a przecież tak być nie musi. Po drugie pozostaje niesprecyzowana kwestia czyj jest to klient czy ubezpieczyciela czy pośrednika ubezpieczeniowego. Pojęcia ubezpieczający w tym kontekście nie używam, ponieważ nie każdy klient zawiera umowę ubezpieczenia. W ustawie o pośrednictwie ubezpieczeniowym pojawiają się pojęcia podmiotu poszukującego ochrony ubezpieczeniowej, osoby poszukującej ochrony ubezpieczeniowej oraz poszukującego ochrony ubezpieczeniowej. Powyższe określenia zastąpiłem mianem poszukujący ochrony ubezpieczeniowej. Używam tego pojęcia, aby określić podmiot, który wchodzi w interakcje z pośrednikiem ubezpieczeniowym lub ubezpieczycielem (obojętnie z czyjej inicjatywy), aby ewentualnie uzyskać ochronę ubezpieczeniową. W doktrynie, od jakiegoś czasu, konsekwentnie używa się określenia ubezpieczyciel. Niestety w aktach prawnych nadal używa się określenia zakład ubezpieczeń. W prasie, w publikacjach z zakresu ekonomi oprócz dwóch powyższych używa się jeszcze trzeciego określenia mianowicie towarzystwo ubezpieczeniowe. Dlatego też w pracy występują te trzy pojęcia i są stosowane zamiennie. Celem dysertacji jest analiza wdrożenia dyrektywy w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego w krajowy porządek prawny jednak w wielu miejscach są nawiązania do dopiero opracowywanych przepisów. Powyższe rozwiązanie zwiększa rangę rozprawy, jaką może mieć podczas tworzenia nowych przepisów dotyczących pośrednictwa ubezpieczeniowego. Zasada minimalnej harmonizacji, która jest zawarta we wszystkich unijnych regulacjach dotyczących pośrednictwa ubezpieczeniowego, pozostawia możliwość przyjęcia rozwiązań dostosowanych do polskiej specyfiki, zapewniających ochronę praw konsumentów oraz umożliwiających rozwój rynku ubezpieczeniowego. Jednak, aby spełnić te założenia konieczne jest dokładna, wielostronna analiza rynku pośrednictwa ubezpieczeniowego oraz dotyczących go regulacji. Po przeprowadzeniu analizy obowiązującego prawa oraz literatury dotyczącej przedmiotu badania sformułowałem tezę, że nowe regulacje prawne dotyczące pośrednictwa 14

15 ubezpieczeniowego, przyjęte w ustawie z dnia 22 maja 2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym nie są całkowicie zgodne z prawodawstwem unijnym. Aby polski rynek pośrednictwa ubezpieczeniowego mógł w pełni integrować się z rynkiem europejskim, a prawa poszukujących ochrony ubezpieczeniowej były należycie chronione konieczne są zmiany polskich regulacji dotyczących dystrybucji ubezpieczeń. 15

16 Rozdział I PODSTAWOWE INFORMACJE O UNII EUROPEJSKIEJ I.1 Geneza i historia integracji europejskiej Tragedia drugiej wojny światowej sprawiła, że w Europie pojawiły się dążenia do zacieśnienia współpracy pomiędzy państwami europejskimi. Wyrazami tych dążeń były przede wszystkim przemówienie Winstona Churchila w Zurychu z dnia 19 września 1946 r., w którym wzywał do odbudowania rodziny europejskiej oraz plan francuskiego ministra spraw zagranicznych Roberta Schumana połączenia produkcji węgla i stali Niemiec i Francji. Plan Schumana przewidywał możliwość przystąpienia do porozumienia również innych państw. Nadzór nad tymi wówczas kluczowymi dla gospodarki gałęziami przemysłu miał być powierzony niezależnemu od państw członkowskich organowi. Właśnie to porozumienie legło u podstaw Traktatu o ustanowieniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali z, 1951 r., który wszedł w życie w 1952 r. Do EWWiS należały Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RFN i Włochy. Sygnatariusze Traktatu zakładali, że porozumienie ma być wstępem do dalej idącej integracji. W preambule Traktatu postulowano zastąpić historyczną rywalizację narodów zespoleniem ich istotnych interesów; ustanowić przez stworzenie wspólnoty ekonomicznej podstawę szerokiej i niezależnej jedności narodów, które od wieków były rozdzielanie przez krwawe konflikty i położyć fundamenty pod instytucje zdolne do kierowania odtąd ich wspólnym losem. EWWiS była organizacją międzynarodową, która uzyskała charakter struktury ponadnarodowej poprzez przeniesienie na nią niektórych kompetencji suwerennych państw członkowskich. Charakterystyczne dla niej było istnienie jednego organu wykonawczego, podporządkowanego jedynie interesom Wspólnoty złożonej z przedstawicieli państw członkowskich 18. Członkowie EWWiS podpisali w 1957 r. w Rzymie traktaty powołujące Europejską Wspólnotę Gospodarczą oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej. Struktury obu porozumień w dużym stopniu pokrywały się. Podstawą EWG była unia celna, olbrzymie 18 Por. M. Herdegen, Prawo europejskie, Warszawa 2004, s

17 znaczenie dla integracji europejskiej miało zagwarantowanie czterech wolności ekonomicznych tzn. swoboda przepływu towarów, osób, usług i kapitału. Traktat z Maastricht o Unii Europejskiej z 1992 r. rozpoczął nowy etap w procesie integracji europejskiej. Ustanowił Unię Europejską, jako instytucję nadrzędną w stosunku do wcześniejszych wspólnot. Nazwa Europejska Wspólnota Gospodarcza zastąpiono określeniem Wspólnota Europejska. Powołano do życia Unię Walutową i Gospodarczą, podjęto decyzje o współpracy w dziedzinie polityki zagranicznej i bezpieczeństwa oraz współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych. Wprowadzono obywatelstwo Unii Europejskiej, podjęto próbę prowadzenia wspólnej polityki społecznej. Należy podkreślić, że Traktat o Unii podkreśla zasadę poszanowania tożsamości państw członkowskich i ich systemów rządzenia opartych na zasadach demokratycznych. Państwa członkowskie rozwijają również współpracę w sprawie przepływu osób (umowa z Schengen) oraz przyznawania azylu (umowa z Dublina). Współpraca na powyższych polach nie odbywa się w ramach Traktatu o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej, ale osobnych umów, które mogą zawierać państwa członkowskie. Podejmowane są też próby reformy podstaw, na których opiera się integracja europejska. Do najważniejszych należą Traktat z Amsterdamu (zawarty w 1997 r., wszedł w życie w 1999 r.) oraz Traktat z Nicei (zawarty w 2001 r., wszedł w życie w 2003 r.). Ten pierwszy wzmocnił pozycję Parlamentu Europejskiego. Zacieśniono współpracę w zakresie kontroli przepływu osób, włączono Umowę o polityce społecznej do Traktatu o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej. Traktat z Amsterdamu przewiduje reformy w sprawie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, polityki dotyczącej wiz, azylu i imigracji oraz innych problemów dotyczących swobodnego przepływu osób pochodzących z państw trzecich. Na podstawie Traktatu z Amsterdamu możliwe stało się nawiązanie ściślejszej współpracy niektórym państwom członkowskim w wybranych dziedzinach oraz zawieszenia prawa udziału w głosowaniach i innych w stosunku do państwa członkowskiego, które stale dopuszcza się poważnego naruszenia zasad wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz rządów prawa. Traktat z Nicei wprowadził reformy instytucjonalne, które miały umożliwić rozszerzenie Unii o nowe państwa. Do najważniejszych zmian wprowadzonych przez ten traktat jest wzmocnienie głosu państw o dużej liczbie mieszkańców, pojawienie się możliwości ważenia głosów z uwzględnieniem proporcji liczby mieszkańców. Liczba ludności ma być w większym stopniu uwzględniana przy podziale mandatów do Parlamentu 17

18 Europejskiego. Ograniczono również liczbę komisarzy oraz deputowanych do Parlamentu Europejskiego. Równolegle do zwiększania i zacieśniania więzów pomiędzy państwami członkowskimi zwiększała się liczba samych państw członkowskich. W 1973 r. do 6 państw dołączyły Wielka Brytania, Dania i Irlandia. Grecja dołączyła w 1981 r. a Portugalia i Hiszpania w 1986 r. W 1990 r. obszar przyszłej Unii Europejskiej powiększył się o teren byłego NRD. Do kolejnego rozszerzenia doszło w 1995 r. Do Unii przystąpiły Austria, Szwecja i Finlandia. W 2004 do Unii przyjęto aż 10 państw. Były to Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Słowacja, Słowenia i Węgry. W 2007 do wspólnoty dołączyły Bułgaria i Rumunia. Aktualnie w Unii Europejskiej jest 27 państw. Unia Europejska, w obecnym kształcie, jest tworem nowym. Swym kształtem przypomina prawo międzynarodowe. W doktrynie istnieje nawet pogląd, że UE jest stałą konferencją międzynarodową 19. Nie posiada osobowości prawnej 20 a współpraca podejmowana jest pomiędzy państwami członkowskimi. Należy jednak podkreślić, że współpraca jest wysoce sformalizowana. Głównym celem, dla którego rozpoczęto prace nad wspólnym rynkiem było obniżenie cen towarów, zwiększenie dostępności usług, umożliwienie swobodnego przemieszczenia w obrębie Wspólnoty. Aby utworzyć wspólny rynek konieczne było zlikwidowanie wielu barier administracyjnych, prawnych, fiskalnych. I.2 System prawa europejskiego Pojęcie prawo europejskie jest często używane zamiennie z pojęciami prawo wspólnotowe oraz prawo Unii Europejskiej ( prawo unijne ). Jednak te pojęcia nie są jednoznaczne. Jako prawo europejskie można rozumieć wszystkie normy prawne obowiązujące między państwami europejskimi. W tym znaczeniu obejmuje Unię i Wspólnoty Europejskie oraz europejskie konwencje. Węższe znaczenie ma pojęcie prawo Unii Europejskiej 21. W pracy używam pojęcia prawo europejskie, wymiennie z pojęciem prawa Unii Europejskiej lub prawa unijnego, w znaczeniu norm prawnych obowiązujących 19 D.M. Curtin, I.F. Dekker, The EU as a Layered International Organization: Institutional Unity in Disguise, [w:] P. Craig, G. de Burca (red), The Evolution of EU Law, Oxford 2003, s J.W. de Zwaan, The Legal personality of the European Communities and the European Union, NYIL, vol XXX, 1999, s Por. M. Stępień, Systemowość prawa europejskiego, Poznań 2008, s

19 pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej. Jest to zgodne z konwencją przyjętą w doktrynie. I.2.1 Prawo pierwotne Podział prawa europejskiego na prawo pierwotne i wtórne ma długą tradycję. Podstawowym kryterium powyższego podziału jest pochodzenie norm. Prawo pierwotne to normy stworzone bezpośrednio przez państwa członkowskie. Do prawa pierwotnego zaliczamy, więc przede wszystkim traktaty konstytucyjne (tzn. powołujące do życia dwie wspólnoty TWE i TEWEA 22 ) oraz Traktaty z Maastricht, Amsterdamski, Nicejski. Status prawa pierwotnego posiadają także załączniki oraz protokoły załączone do tych traktatów 23. Znaczenie prawa pierwotnego jest olbrzymie. Nie tylko zawiera podstawowe zasady, na jakich funkcjonują instytucje Unii Europejskiej, ale także reguluje tworzenie i obowiązywanie prawa wtórnego. I.2.2 Prawo wtórne W odróżnieniu od prawa pierwotnego prawo wtórne tworzone jest przez instytucje powołane do życia przez państwa członkowskie. Koncepcja prawa wtórnego występuje również na gruncie prawa międzynarodowego. Prawo międzynarodowe określa je mianem prawa ponadnarodowego. Charakteryzuje się tym, że jest tworzone przez podmioty inne niż państwa. Mianowicie przez organizacje międzynarodowe. Podmiotowość organizacji międzynarodowych jest wtórna wobec podmiotowości państw. Wynika z tego, że podmioty o charakterze wtórnym tworzą prawo normy, których adresatami są podmioty o charakterze pierwotnym. Prawo wtórne są to normy prawa wiążące państwa, mimo że nie są przez nie stanowione. Tego rodzaju przepisy są czymś nowym na gruncie prawa międzynarodowego. Upowszechniło się w momencie, gdy organizacje międzynarodowe przestały być jedynie stałymi konferencjami międzynarodowymi a uzyskały prawo czynnej i biernej legacji. Nie oznacza to, że prawo ponadnarodowe mogło być dowolnej treści, ponieważ organizacje 22 T.C. Hartley, The Foundations of European Community Law, Oxford 1998 r., s. 90 i nast. 23 M. Stępień, Systemowość, s

20 międzynarodowe powstają na podstawie decyzji państw. To one decydują zarówno o zakresie i przedmiocie przyszłego prawodawstwa danej organizacji. Istotne jest, że państwa zobowiązują się do przestrzegania prawa wtórnego poprzez założenie (lub przystąpienie) organizacji międzynarodowej 24. Na podstawie art. 5 ust. 1 oraz art. 249 ust. 1 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską wspólnoty, jako organizacje międzynarodowe zostały przez państwa członkowskie upoważnione do wydawania aktów wiążących dla tych państw. Zgodnie z art. 5 wspólnota działa w granicach kompetencji powierzonych jej niniejszym Traktatem oraz celów w nim wyznaczonych. Natomiast zgodnie z art. 249 w celu wykonania swych zadań oraz na warunkach przewidzianych w niniejszym Traktacie, Parlament Europejski wspólnie z Radą, Rada i Komisja uchwalają rozporządzenia i dyrektywy, podejmują decyzje, wydają zalecenia i opinie. Artykuł 249 ust. 2-4 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską wymienia i określa specyfikę aktów prawa wtórnego. Zgodnie z nim: Rozporządzenie ma zasięg ogólny. Wiąże w całości i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich państwach członkowskich; Dyrektywa wiąże każde państwo członkowskie, do którego jest kierowana, w odniesieniu do rezultatu, który ma być osiągnięty, pozostawia jednak organom krajowym swobodę wyboru formy i środków; Decyzja wiąże w całości tych, do których jest kierowana. Jak wynika expressis verbis z treści art. 249 ust 2 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską rozporządzenie stosuje się bezpośrednio. Państwa członkowskie nie mają obowiązku implementacji rozporządzeń a jednostki mają prawo wywodzić swoje prawa bezpośrednio z ich treści 25. Jednak istnieją wyjątki od tej zasady. Istnieją rozporządzenia, które wymagają implementacji przez państwa członkowskie a Europejski Trybunał Sprawiedliwości odmówił prawa wywodzenia swych prawa bezpośrednio z nich 26. Decyzje są normami o charakterze indywidualno-konkretnym. Jak wynika z art. 249 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską skierowane powinny być jedynie do państw członkowskich i tylko w stosunku do nich tworzyć prawa i obowiązki Ibidem, s R. Greaves, Źródła prawa Wspólnoty Europejskiej [w:] Podstawy system prawnego Wspólnot Europejskich, E. Wojtaszek-Mik (red.), Łódź 1998, s Więcej na ten temat w Hartley T.C., The Foundations of European Community Law, Oxford 1998 r. s. 197 i nast. 27 R. Greaves, Źródła prawa, s