Gmina Grębocice na dawnych pocztówkach

Transkrypt

1 Gmina Grębocice na dawnych pocztówkach Tekst: Antoni Bok, Marek Robert Górniak Wybór pocztówek: Tomasz Mietlicki Grębocice 2010

2 Słowo wstępne Gmina Grębocice na dawnych pocztówkach, Grębocice 2010 Komitet Redakcyjny: Przewodniczący Komitetu Redakcyjnego: Roman Jabłoński Sekretarz Redakcji (koordynacja projektu): Artur Chodor Tekst: Antoni Bok, Marek Robert Górniak Wybór pocztówek: Tomasz Mietlicki Redakcja tekstu i układ stron: Antoni Bok Projekt okładki i skład: Piotr Papież Copyright: Gmina Grębocice Wydawca: Gmina Grębocice Któż nie podda się urokowi starych widokówek? Przedstawiony na nich świat posiada nieprzeparty urok. Znajduje się on już poza naszym czasem, ale jest jeszcze dostatecznie bliski obecnej rzeczywistości. Zdajemy sobie przy tym sprawę z tego, że pocztówka była i jest obrazem wyidealizowanym. To jednak nam nie przeszkadza. Zamiarem wydawcy i autorów tej książki jest pokazanie, poprzez album dawnych widokówek i towarzyszący im komentarz, obrazu dawnej wsi. Opisuje ona obszar zakreślony granicami gminy Grębocice. Stąd też głównymi adresatami są dzisiejsi mieszkańcy Gminy. Pragniemy im przybliżyć minione obrazy ich małej ojczyzny. Odnajdą w nich też niejedno, co oparło się czasowi, a z czym sami się obecnie identyfikują, co buduje ich tożsamość krajobrazy, ulice, budynki. Książkę tę adresujemy także do dawnych mieszkańców, dziś już wprawdzie nielicznych, i ich potomków. Nie wystrzegamy się bowiem refleksji o ludziach, którzy wynurzają się z tła widokówek. Uwiecznili się oni także własnoręcznie, zapisując prostokąt kartki. Najczęściej był to serdeczny komunikat dla rodziny lub bliskiej osoby, oczekującej nań w odległym mieście. Czas i historia zamknęły ich dzieje. Niech ta książka, oprócz przypomnienia miejsc, będzie też skromnym miejscem pamięci o społecznościach, które te miejsca tworzyły i je zaludniały. Na wyklejkach: reprodukcje fragmentów mapy powiatu głogowskiego, wydanej przez Wojskowy Instytut Geograficzny w 1933 roku, z aktualizacją nazw miejscowości wykonaną w 1939 roku. Pierwsza wyklejka: teren obecnej gminy Grębocice, druga wyklejka: powiększony fragment Grębocice ISBN: Roman Jabłoński - Wójt Gmiy Grębocice 3

3 Z dziejów gminy Grębocice Okolica obecnej gminy Grębocice na mapie Homanna Principatus Silesiae Glogoviensis novissima tabula Geographica z 1739 roku Gmina Grębocice położona jest w północnej części województwa dolnośląskiego, w powiecie polkowickim. Obejmuje powierzchnię 122 km 2. W jej skład wchodzi 21 miejscowości, w tym 17 sołectw (Bucze, Duża Wólka, Grębocice, Grodowiec, Grodziszcze, Krzydłowice, Kwielice, Obiszów, Ogorzelec, Proszyce, Retków, Rzeczyca, Stara Rzeka, Szymocin, Trzęsów, Wilczyn, Żabice), 3 osady (Czerńczyce, Proszówek, Świnino) i 1 przysiółek (Bieńków). W okresie przedwojennym stosunki administracyjne kształtowały się inaczej. Wszystkie miejscowości należały do powiatu głogowskiego. Wyjątkiem był Trzęsów, który do roku 1932 należał do powiatu ścinawskiego. Nie funkcjonowały gminy w obecnym pojęciu, a każda miejscowość (z wyjątkiem przysiółków i osad) tworzyła samodzielną gminę. Tradycja ta sięgała średniowiecza, kiedy to podczas lokacji wsi przez pana feudalnego wyznaczono jej obręb (Gemarkung). Wówczas też z reguły przybywający osadnicy otrzymywali prawa do ziemi. Feudał (rycerz), jako lennik panującego, posiadał z jego nadania część obrębu i siedlisko we wsi. Sprawował władzę administracyjną nad wsią, a jej mieszkańcy zobowiązani byli do płacenia czynszu lub świadczenia posług. Niektóre wsie stanowiły własność kościelną. Sytuacja taka trwała do XIX wieku. Wówczas po uwłaszczeniu chłopów nastąpiło rozdzielenie dóbr dworskich (Gutsbezirke) i gmin wiejskich (Landgemeinden), a dopiero w 1928 roku dobra zostały zlikwidowane jako jednostka administracyjna. Z kolei w okresie III Rzeszy gminy wiejskie zostały powiększone, poprzez złączenie dwóch lub więcej miejscowości (dotychczasowych gmin) w jedną jednostkę. Otrzymały one nazwę głównej miejscowości. Jednocześnie dokonano odgórnie zmiany części nazw gmin, brzmiących nazbyt słowiańsko, na prawdziwie niemieckie. Wsie, które obecnie wchodzą w skład gminy, łączyły liczne więzy z samymi Grębocicami, które były największą miejscowością tych 4 5

4 dziczeniu. Po likwidacji na Śląsku pozostałości feudalnych i uwłaszczeniu chłopów, ich grunty zajmowały ¾ z liczącego około 1250 ha obrębu wsi. Resztę stanowiło dominium, od 1872 roku dzierżawione przez rodzinę Metscher. W wyniku rozwoju stosunków kapitalistycznych nastąpił także rozwój gospodarczy Grębocic. Wyraźnie dominowały one nad pozostałymi wsiami rejonu. Dla polepszenia komunikacji z Głogowem w 1828 roku ułożono bitą drogę. W styczniu 1871 roku oddana została do użytku linia kolejowa z Legnicy do Głogowa, przez Rudną i Grębocice. Na obrzeżach wsi wybudowany został funkcjonujący do dziś dworzec. Wraz z przedłużeniem następnie trakcji aż do Szczecina i budową odcinka Rudna Wrocław oraz poprzez sąsiedztwo węzłów kolejowych, Grębocice i okoliczne wsie uzyskały dostęp do transportu kolejowego praktycznie we wszystkich kierunkach. W następnych dziesięcioleciach powstały we wsi sklepy i firmy handlowe, zakłady drobnego przemysłu i naprawcze oraz lokale gastro- okolic, zarazem położoną centralnie. Stąd choćby zasługują na krótki rys historyczny. Najstarsze znane informacje o Grębocicach pochodzą z 2. połowy XIII wieku. Wieś została wtedy lokowana na prawie niemieckim, co jednak nie wyklucza istnienia tu wcześniejszej osady. Miejsce było bowiem wyjątkowo dogodne: w niewielkim obniżeniu z naturalnym ciekiem, w otoczeniu urodzajnych gleb. Przez stulecia Grębocice, tak jak inne okoliczne wsie, związane były silnie z dziejami stołecznego Głogowa. Znajdowały się w księstwie głogowskim, w okresie rozdrobnienia feudalnego luźno związanym z Polską, a od 1331 roku zależnym od Czech. W latach księstwo znalazło się pod rządami Habsburgów, po czym już jako powiat - w granicach Prus. Grębocice były wsią, w której grunty posiadali zarówno chłopi, jak i feudał. Dobra dworskie (dominium) należały od 1743 roku do panujących w Prusach Hohenzollernów. W 1819 roku stały się one tzw. fideikomisem - dobrami rodowymi, nie podlegającymi zbyciu, lecz dzienomiczne. W 1901 roku wybudowana została duża mleczarnia. W sierpniu 1888 roku staraniem mieszkańców powstała pierwsza apteka, następnie budynek poczty. W 1911 roku przeprowadzono linię energetyczną z Głogowa. Rolę wzorcowego ośrodka kultury rolnej odgrywał majątek ziemski. Gospodarstwo rolne posiadało wysokiej jakości gleby, na których uprawiano głównie buraki cukrowe i pszenicę, osiągając wysokie plony. Wykorzystywano w nim nowinki techniczne, np. po raz pierwszy na Dolnym Śląsku zastosowano dwuskibowe pługi napędzane silnikami parowymi, angielskiej firmy Fowler. W końcu lat 20. XX wieku zastąpione one zostały bardziej nowoczesnymi ciągnikami kołowymi marki Lanz-Bulldog. W grębocickim majątku zatrudniano na stałe około 55 osób oraz pracowników sezonowych. Z dziejami przedwojennych Grębocic nierozerwalnie związana jest gmina protestancka, istniejąca od połowy XVI wieku. Według źródeł kościelnych parafia w Grębocicach w 1929 roku liczyła 1112 wiernych. Do Kościoła katolickiego należało zwykle zaledwie kilka rodzin. Obydwie parafie obejmowały także posługą wiernych z kilku okolicznych wsi. W Grębocicach była też mała gmina żydowska; parcele jej członków tworzyły tzw. kwartał żydowski. Warto także odnotować, iż w latach międzywojennych w Grębocicach notowano powyżej 20 mieszkańców o polsko brzmiących nazwiskach. Ponadto Polacy byli tu stale obecni jako pracownicy sezonowi. W okresie międzywojennym Grębocice były dużą wsią, dobrze rozwiniętą pod względem infrastruktury gospodarczej. Wśród jej mieszkańców przeważali rolnicy (posiadający gospodarstwa o areale od 2 do 40 ha). Znaczną grupę stanowili rzemieślnicy, nastawieni głównie na obsługę rolnictwa. Ponadto dobrze rozwinięty był sektor usługowy: transport (dorożkarze i taksówkarze), zakłady pralnicze oraz fryzjerskie (4 fryzjerów, w tym 3 damskich). Opieką medyczną służyło 2 lekarzy, 4 dentystów oraz weterynarz. Wśród zakładów przemysłowo- -przetwórczych największym była mleczarnia 6 7

5 Restauracja Leissnera (Gasthof zur Hoffnung) w Grębocicach, widokówka z początków XX wieku (przerabiająca dziennie około 24 tys. litrów mleka i produkująca około kg masła). Nie tylko lokalne znaczenie posiadała firma Anton Müller, zatrudniająca w latach 30. około 140 osób. Prowadziła handel hurtowy (składy węgla, materiałów budowlanych i nawozów sztucznych), posiadała tartak, a od 1932 roku także warsztaty naprawcze. Ponadto funkcjonowały m.in.: 2 gospody, hotel z restauracją, 8 sklepów i hurtowni. Znaczącą rolę spełniała we wsi ochotnicza straż pożarna, założona w 1894 roku (należała do najstarszych w powiecie głogowskim). Ożywioną działalność prowadziły organizacje społeczno-kulturalne, w tym towarzystwo gimnastyczne istniejące od 1911 roku (z sekcjami piłki nożnej, lekkiej atletyki, jazdy konnej) i koło łowieckie oraz partie polityczne. Z powyższych informacje można wnosić, że przedwojenne Grębocice poziomem życia gospodarczego oraz społecznego bardziej przypominały miasteczko niż wieś. Wśród pozostałych miejscowości największe były Krzydłowice, liczące w 1925 roku 827 mieszkańców, Kwielice - 547, Trzęsów 469 i Rzeczyca mieszkańców. Należy jednak zauważyć, że od schyłku XIX wieku panowała tendencja spadkowa, związana ze zjawiskiem Ostfluchtu emigracji mieszkańców do uprzemysłowionych regionów Niemiec. Spadek nie ominął również samych Grębocic. Większe miejscowości były w dużym stopniu samowystarczalne: najważniejsze rzemiosła, usługi i sklepy znajdowały się na miejscu. Komunikację z Głogowem i dojazd do stacji kolejowych, do lat 20. zapewniały jedynie zaprzęgi konne. Drogi nieliczne tylko posiadały bruk zapełniali rowerzyści. Stopniowo teren obecnej gminy objęła sieć omnibusów pocztowych i kursy prywatnych przewoźników. Życie mieszkańców wsi toczyło się w skromnych warunkach i nacechowane było ciężką pracą, przerywaną jedynie okresami świątecznymi. Dzięki temu dokonał się jednak w ciągu kilku dziesięcioleci duży postęp. Ubogie chaty z szachulca i gliny ustąpiły w większości miej- 8 9

6 sca solidnym murowanym domom. Rozwinęło się życie społeczne, nie brakowało inicjatyw. Mniej wiemy o politycznych postawach. Nastawienie chłopów do wielkiej polityki cechowała z reguły mniejsza lub większa nieufność. Podczas kolejnych wojen oddawali, co było nieuniknione, daninę krwi, dokumentowaną następnie pomnikami swoich poległych. W latach rządów nazistowskich w tej czy innej wsi znajdowali się prawdziwi aktywiści systemu, natomiast struktury były trybami centralnie zorganizowanej machiny. Zagarnęła ona i kontrolowała wszystkie obszary życia i funkcjonowała do samego końca. Konsekwencją była całkowita zmiana, oznaczająca kres istnienia społeczności wiejskich, które od stuleci kształtowały swój byt na nadodrzańskiej ziemi. Wysiedlanie ludności niemieckiej z ziemi głogowskiej, fotografia z 1945 roku Pocztówki jako źródło dokumentujące historię gminy Grębocice Spośród dawnych źródeł ikonograficznych, dotyczących obszaru obecnej gminy Grębocice, wyróżniają się kolorowane rysunki Friedricha Bernarda Wernera ( ), datowane na koniec 1. połowy XVIII wieku. Jeden z nich przedstawia centralną część Grębocic, z kościołem parafialnym i pałacem. Na rycinie wykonanej według rysunku Wernera, widzimy obok pałacu pierwszą świątynię ewangelicką, skromny Bethaus. Ponadto Werner narysował Grodowiec (pielgrzymkowy zespół kościelny) i kościół w Krzydłowicach. Późniejsze znane przedstawienia graficzne z naszego terenu są rzadkie i dotyczą najczęściej Grodowca. Wśród materiałów ikonograficznych dokumentujących minione epoki, szczególne znaczenie posiadają pocztówki. Ich wyjątkowa rola rozpoczęła się w 2. połowie XIX wieku, wraz z dynamicznym rozwojem cywilizacyjnym. Od schyłku XIX wieku karty pocztowe, obok fotografii, stanowią najcenniejszy zapis wyglądu miejscowości. Przedstawiane na nich widoki, obrazki z życia codziennego i wydarzenia, dostarczają często bezcennych informacji o przeszłości naszych małych ojczyzn. W takim samym stopniu dotyczy to rejonu obecnej gminy Grębocice. Widokówki najczęściej prezentowały kompozycję kilku wyobrażeń widokowych, bądź szerzej - panoramę miejscowości. Ukazywały specyfikę danej wsi, jej walory krajobrazowe i przyrodnicze. Rzecz jasna, najwięcej widokówek wydano dla większych miejscowości wiejskich, z bardziej rozbudowaną infrastrukturą. Pod tym względem zdecydowanie prym wiodą Grębocice. Kolejno będą to Grodowiec ze względu na sławę miejsca pielgrzymkowego i jego piękno - oraz pozostałe większe wsie: Krzydłowice, Trzęsów, Kwielice, Rzeczyca. Z większości wsi znane są bardzo nieliczne pocztówki lub pojedyncze, a z paru wiosek trudno było znaleźć jakiekolwiek: Bieńków, Duża Wólka, Grodziszcze, Żabice. Na dawnych pocztówkach wiejskich obej

7 Pocztówka z Trzęsowa wysłana w 1900 roku mujących obszar Dolnego Śląska, stąd i dotyczących gminy Grębocice, często dokumentowano widoki gospód-restauracji, hoteli i sklepów. W miejscowościach zindustrializowanych przedstawiano widoki zakładów przemysłowych (np. mleczarnia w Grębocicach), ówczesną infrastrukturę techniczną i komunikacyjną, m.in. wiatraki, remizę strażacką, zbiornik wodny (np. staw wiejski i jego otoczenie w Grębocicach). Do kanonu wiejskiej widokówki należało ukazanie obiektów użyteczności publicznej, jak też innych okazałych i reprezentatywnych dla poszczególnych miejscowości budynków. Przykładami są dworzec kolejowy oraz budynki: poczty i apteki w Grębocicach. Popularnym motywem były widoki głównych traktów ulicznych. Równie często przedstawiano pałace i dwory na tle parków i ogrodów (Czerńczyce, Krzydłowice, Obiszów, Retków, Stara Rzeka, Trzęsów), a niekiedy wnętrza ważniejszych obiektów (np. Deutsches Haus i Stieger s Hotel w Grębocicach). Nieodłącznym elementem widokówek były ewangelickie i katolickie kościoły oraz kaplice i plebanie (Grębocice, Grodowiec, Krzydłowice, Kwielice, Obiszów, Rzeczyca, Szymocin i Trzęsów). Na widokówkach nie mogło także zabraknąć pomników, upamiętniających poległych podczas działań wojennych mieszkańców danej wsi (np. Grębocice, Retków, Trzęsów). Niektóre kartki widokowe dotyczyły walorów krajobrazowych (np. Grodowca), ich atrakcyjnego usytuowania w sąsiedztwie kompleksów leśnych (Obiszów). Niewątpliwie pełniły one wówczas funkcję promocji miejscowości. Obecnie, gdy uświadamiamy sobie jak wiele cennych zabytków zniknęło bezpowrotnie w wyniku pożóg wojennych i w następstwie bezmyślnej dewastacji tzw. mienia poniemieckiego (m.in. przez stacjonujące tu w pierwszych latach powojennych wojsko radzieckie i działalność szabrowników), tym bardziej odkrywamy ich bezpowrotną stratę. Stąd też większość ocalałych i prezentowanych w niniejszym albumie przedwojennych źródeł ikonograficznych posiada dużą wartość historyczno-dokumentalną

8 Ważniejsza literatura Blaschke Julius, Geschichte der Stadt Glogau und des Glogauer Landes, Glogau Bok Antoni, Głogów i okolice. Przewodnik turystyczny, Głogów 2002, Bok Antoni, Chwistek Marek, Związek Gmin Zagłębia Miedziowego. Przewodnik przyrodniczo-turystyczny, Polkowice Chwistek Marek, Bok Antoni, Kraina Miedzi, The Land of Copper, Bielsko Biała Ciesielski Henryk, Wrabec Hanna, Katalog zabytkowych ogrodów i parków województwa legnickiego, Legnica Das war Glogau. Stadt und Land an der Oder , Hannover Gliesche Erich, Rostersdorf Aus dem Leben eines schlesischen Dorfes, b.d. Górniak Marek Robert, Gmina Grębocice. Informator historyczno-geograficzny, Grębocice-Lublin Górniak Marek Robert, Pakiet Izabela, Gmina Grębocice, Grębocice Górniak Marek Robert, Sadowski Jerzy Bogusław, 700-lecie parafii w Kwielicach. Materiały do monografii gminy Grębocice, z. 6, Grębocice-Lublin Hoffmann Oskar, Gramschütz Kreis Glogau. Beiträge zur Geschichte des Heimatdorfes. Wie es wurde wie es war wie es ist, Heimatbuchblätter I, Hannover Pietsch Witold, Grodowiec Sanktuarium Matki Bożej Jutrzenki Nadziei, Wrocław Pietsch Witold, Bok Antoni, Górniak Marek Robert, Sanktuarium maryjne w Grodowcu, Grębocice Schematyzm diecezji zielonogórsko-gorzowskiej, Zielona Góra Walkowiak Aleksander, Organy w kościołach regionu głogowskiego i dekanatu wschowskiego, Głogów Pozdrowienia z Grębocic 14

9 Grębocice Grębocice na kartach historii pojawiły się w dokumentach książąt głogowskiech z 1272 i 1298 roku Wymieniają one tutejszych sołtysów. Ówczesna nazwa wsi brzmiała Grambociz. Uważa się, że wywodzi się ona od imienia jej założyciela Gręboty (Grambo?). Pod koniec średniowiecza utrwalila sie nazwa Gramschütz. Położenie w otoczeniu urodzajnych ziem oraz w pobliżu Głogowa zapewniło wsi perspektywy rozwoju jako silnego ośrodka rolniczego. Dominujacym czynnikiem były dobra rycerskie. Na drugim miejscu stali wolni chłopi. Pozostała ludność wiejska w mniejszym lub większym stopniu aż do XIX wieku zobowiązana była do posług i pracy na pańskim. W 1828 roku Grębocice z Głogowem połączyła pierwsza droga bita w powiecie głogowskim. W 1871 roku wieś znalazła się na szlaku kolei. Grębocice liczyły wówczas około 1400 mieszkańców i należały do największych miejscowości w powiecie głogowskim; nie zmieniło się to zasadniczo do końca II wojny światowej. Były bogatą gminą. Gospodarka rolna chłopska i w majątku - stała na wysokim poziomie. Nie dziwi więc, że w Grębocicach kwitły usługi, przemysł i handel. Na miejscu można było zaopatrzyć się w artykuły i usługi pierwszej potrzeby. Istniały sklepy, kilka gospód, hotel, poczta, lekarze, apteka, straż pożarna. Wiele rodzin trudniło się rzemiosłami. Byli to piekarze, rzeźnicy, bednarze, stolarze, ślusarze, siodlarze, blacharze itd. Gospodarczą dumą Grębocic była z pewnością spółdzielcza mleczarnia. Ponadto znajdowały się tu m.in. tartak, trzy młyny wodne i dwa wiatraki. Większe zakłady specjalizowały głównie w handlu. Wśród nich firma Antona Müllera, obok dworca, zatrudniająca w latach 30. ponad 100 pracowników. Kiedy w czasach hitlerowskich Grębocice miały zostać przemianowane na Bischofsfelde, głównie dzięki zabiegom Georga Müllera udało się zachować słowiańsko brzmiącą nazwę wsi. Litograficzna widokówka z roku 1900 przedstawia najważniejsze budowle, jakimi mogły się pochwalić Grębocice na przełomie wieków. Od góry: apteka, kościół ewangelicki, dworzec i hotel Stiegera, browar- gospoda Bierbauma, kościół św. Marcina, poczta, pałac 16 17

10 Groamschter Ludność Grębocic stanowiły w większości zasiedziałe od stuleci rodziny potomków osadników ze środkowych Niemiec. Przybyli tu oni w średniowieczu. Wówczas nastąpiło też w jakimś stopniu przemieszanie z rodzimą ludnością słowiańską. Tutejsi mieszkańcy z dużą niechęcią opuszczali na stałe swoją wieś. Do początków XX wieku posługiwali się rozpowszechnionym na północno-zachodnich terenach Śląska dialektem neiderländisch. Zawierał on również pewne elementy słowiańskie. Dźwięk r wymawiano tak jak w języku polskim, a nie jak w oficjalnym języku niemieckim. Mówiono też np. Auder zamiast Oder (Odra). Groamschter, jak sami siebie nazywali, rozwijali swoją kulturę. Działały stowarzyszenia, chóry, orkiestry. Kultywowali swoje tradycje: świeckie i kościelne obrzędy, święta i imprezy, podania i opowieści o duchach. Jednym ze starodawnych zwyczajów, rozpowszechnionych w całym głogowskiem, było wypędzanie Zimy- -Śmierci ( Todaustreiben ). W sobotę przed czwartą niedzielą postu dzieci obnosiły po wsi słomiane kukły i urągały im. Na koniec paliły kukły poza wsią. Tłumaczono sobie, że ów starodawny obrzęd upamiętnia zniszczenie bożków pogańskich i zaprowadzenie chrześcijaństwa przez Mieszka, syna księcia Śląska i Polski. Po wypędzeniu Śmierci, w niedzielę obnoszono z przyśpiewkami drzewko, ukwiecone i obwieszone symbolami słonecznymi ( Sommersingen ). Było to przyniesienie Lata, czyli Życia. Widokówka z przełomu XIX i XX wieku ukazuje obecną ulicę Kościelną z gospodą Schulza na pierwszym planie. Na dolnym obrazku uwieczniono drugi Gasthof, należący do Meissnera 18 19

11 Secesyjna kartka, datowana na odwrocie: 1904, pokazuje ulice. W perspektywie obecnej ul. Kościelnej - obydwa kościoły Na pocztówce z początków wieku: fragment ul. Kościelnej za kościołem św. Marcina, staw z browarem - gospodą Bierbauma, kościół i szkoła ewangelicka 20 21

12 Motywy z centrum wsi: kościół ewangelicki, pomniki poległych (w parku), remiza strażacka, gospoda Kutznera (lata 20.) Wiązanka motywów: ulica Długa, obydwa kościoły, pomnik poległych w I wojnie światowej, szkoła ewangelicka (połowa lat 30.) 22 23

13 Dworzec, ulica Długa, staw wiejski i kościół ewangelicki na widokówce z lat 30. Widokówki na stronie 25 przedstawiają pałac i inne popularne motywy 24 25

14 Topografia Grębocic O miejscu lokacji wsi decydowały warunki geograficzne. Potok płynący w obniżeniu terenu i otoczenie dobrych gleb stwarzały idealne warunki. Grębocice otrzymały kształt okolnicy, podobnie jak sąsiednie Kwielice, położone nad tym samym strumieniem Rowem Młyńskim (Mühlgraben). Ten typ wsi charakteryzują dwie ulice, obiegające położony wzdłuż cieku wydłużony pas ziemi. Nosił on nazwę Anger pastwisko. Na nim wydzielono miejsce na kościół z cmentarzem, znalazły się tu młyn, kuźnia i karczma, także wiejski staw. Były tu więc wyłącznie funkcje wspólne dla wszystkich mieszkańców. Reszta tego terenu z czasem zabudowana została przez bezrolnych komorników i rodziny trudniące się wiejskimi rzemiosłami. Po zewnętrznych stronach obydwu ulic działki otrzymali kmiecie. Z gospodarstw wyjazdy prowadziły, przez ogrody, wprost na zagony pól. Wschodni i zachodni kraniec wsi zajmowali małorolni zagrodnicy, którzy na swoich poletkach uprawiali warzywa na sprzedaż. Wschodnie siedlisko, u zbiegu obecnych ulic Spółdzielczej i Wąskiej, nazywano Krähwinkel, co w języku niemieckim oznacza zawsze zapadły kąt, pipidówkę. Centrum wsi stanowiła okolica stawu i kościoła oraz położony obok duży teren dworski z siedzibą pana feudalnego, zob. odpowiednio str i Główne ulice - obecne Kościelna i Długa nie posiadały zasadniczo nazw. Nazywano je stara strona (Kościelna) i nowa strona (Długa). Połączenia między nimi stanowiły poprzeczne uliczki. Odchodząca od ulicy Kościelnej ul. Krótka - to była Pfarrgase, czyli Zaułek Parafialny. Łącząca się z nią obecnie ul. Wspólna była polną drogą, służącą od zawsze do pędzenia dworskich krów aż do folwarku Owczarnia. Stąd nazywana była Viehtreibe. Na środkowym odcinku jej przebieg powtarzają dziś ulice Parkowa i Działkowa. Pocztówka przedstawia obecną ul. Długą przed I wojną światową. Napis Gasthof Gustav Bierbaum anonsuje popularny lokal przy stawie, do którego jest z tego miejsca dojście 26 27

15 Obecna ulica Spółdzielcza. Po prawej stronie - za drzewami - restauracja Jägerhof Ulica Głogowska. Po prawej stronie Gastfof zum Jägerhof w swej okazałości 28 29

16 Ulica Kościelna na dalszym odcinku. W perspektywie gospoda Kutznera, a dalej wieża kościoła Malarskie ujęcie tej samej partii ulicy - w zbliżeniu 30 31

17 Był sobie staw Staw i jego otoczenie stanowiły centrum wsi i wiejskiego życia. Kiedy staw został założony, nikt nie pamięta. Ongiś główną jego funkcją było z pewnością pojenie bydła. Do roku 1928 staw był własnością dominium. Po wykupieniu przez gminę brzegi zostały umocnione betonowym murem z barierkami, z wyjątkiem południowego, który stromo opadał ku płynącemu obok potokowi Mühlgraben. Idąc obecną ulicą Kościelną, po minięciu gospody Kutnera, po lewej stronie miało się staw, po prawej teren szkoły ewangelickiej. Na zachodnim brzegu stawu znajdował się kolejny Gasthof, własność Gustawa Bierbauma. Okazały budynek często pokazywany był na dawnych widokówkach, wcześniej z napisem Brauerei - browar. Można domniemywać, że właśnie w tym miejscu, w średniowieczu stanęła karczma z przywilejem warzenia piwa. W książce adresowej powiatu głogowskiego z 1930 roku Bierbauma już w Grębocicach nie znajdziemy. Za to w następnych latach obok dawnego budynku pojawia się nowy - to pierwszy całkowicie modernistyczny obiekt w Grębocicach. Całość pod nazwa Deutsches Haus reklamuje się jako najważniejszy dom przy placu. Na widokówce obok zachwala się jego atuty. Na okazałej lipie (po prawej stronie) przymocowane były tabliczki: Punkt pożarowy. Jakiekolwiek zanieczyszczanie [wody] zabronione. Posterunek policji oraz Pławienie koni i dostęp krów jest zakazane. Dzierżawca. Akurat tego zakazu nie zawsze przestrzegano. Dzierżawcą stawu od gminy był mistrz masarski Büttner. Hodował w nim karpie i liny. Dokarmianie ryb było jedną z rozrywek mieszkańców. Na początku listopada, po spuszczeniu wody, odbywał się odłów, śledzony z niemałym zainteresowaniem. Kiedy wreszcie mróz ściął taflę wody, staw opanowywała dziatwa wyposażona w prymitywne jeszcze łyżwy. A kiedy na żwirowych alejkach wokół stawu znów pojawiały się dziewczynki z wózkami dla lalek, oznaczało to początek wiosny. Pocztówka z 2. połowy lat 30., na której reklamuje się Deutsches Haus jako Pierwszy dom na placu. Sala z parkietem, winiarnia, kino, centralne ogrzewanie, pokoje gościnne, garaże, telefon nr wynajem samochodów dla gości hotelowych

18 Kościół ewangelicki Po tym jak reformacja dotarła na ziemię głogowską, prawie wszyscy mieszkańców stali się na dobre lutrami. Po wojnie trzydziestoletniej ewangelicy musieli w 1653 roku oddać kościół parafialny katolikom. Nabożeństwa odprawiali pod gołym niebem na Górze Wiatracznej (Windmühlenberg) lub udawali się aż do Trzęsowa. Sytuacja zmieniła się dopiero w czasach pruskich. Pierwszy pastor odprawiał posługę w szkole jeździeckiej. Pierwszy Bethaus przedstawia rycina F. B. Wernera (zob. str. 38). 1 maja 1754 roku położony został kamień węgielny pod budowę, w innym miejscu, kościoła. Wieża wybudowana została w latach Kościół posiadał 300 miejsc siedzących, a łącznie mieścił wiernych. W 1786 roku wybudowana została nowa plebania. Cmentarz ewangelicki założony został w roku W 1945 roku kościół uległ zniszczeniu po opanowaniu Grębocic przez Armię Czerwoną. Został rozebrany w końcu 1947 roku. Dolna fotografia przedstawia pomniki w parku, upamiętniające weteranów wojen: niemiecko-francuskiej z 1871 roku i I wojny światowej. Kościół katolicki Kościół po raz pierwszy wymieniony został w 1376 roku, a parafia. św. Marcina w roku W latach kościół należał do ewangelików. W późniejszym okresie, aż do 1945 roku, do parafii przynależeli także katolicy z okolicznych wsi. Późnogotycki kościół pochodzi końca XV wieku. Jego wieża z blendami przypomina tę z głogowskiego kościoła św. Mikołaja. Wyposażenie świątyni jest barokowe z XVIII wieku. Zachowane nagrobki upamiętniają m.in. protestanckich patronów kościoła von Loosów. Jedna z płyt przypomina najsławniejszego syna Grębocic - Hieronima Scultetusa ( ) - biskupa Brandenburga i Havelbergu. Zasłynął on z wiedzy, roztropności i krasomówstwa; Marcin Luter posłał mu swoje 95 tez do zatwierdzenia. W zachodniej ścianie wmurowanych jest 5 płaskorzeźb z kapliczek różańcowych, które w 2. połowie XVII wieku pobożny Abraham von Dyhern ustawił na drodze pielgrzymkowej z Głogowa do Grodowca. Dolna fotografia przedstawia budynek poczty, powstały pod koniec XIX wieku

19 Szkoły Dwie fotografie, składające się na widokówkę, przedstawiają budynki szkół: ewangelickiej i katolickiej, z kościołami w tle. Obydwie szkoły miały za sobą długą historię. Protestanci posiadali swoją szkołę już w 1. połowie XVII wieku. Następnie nie mieli takiej możliwości. W kronice parafii zapisano, że w XVIII wieku dzieci aż do konfirmacji musiały uczęszczać do szkoły katolickiej. W 1741 roku urządzona została izba szkolna, a naukę objął przybyły z Wińska nauczyciel i organista. W 1780 roku wybudowana została właściwa szkoła. W roku 1833 właściciel majątku, książę August Hohenzollern, podarował grunt, na którym wzniesiony został nowy budynek szkolny. Do szkoły uczęszczały także dzieci z kilku okolicznych wsi. Również skromna szkoła katolicka przyjmowała dzieci z okolicy. Mieściła się w XIX-wiecznym budynku tuż obok kościoła. Funkcjonowała do sierpnia 1939 roku, kiedy to została przymusowo zlikwidowana, a dzieci dołączone do szkoły ewangelickiej wówczas już jako bezwyznaniowej szkoły gminnej. Dominium W środku wsi znajdował się majątek ziemski prostokąt 400 x 200 m, z pałacem i ogrodnictwem zamkowym. Białe tabliczki na wozach i lśniące szyldy mosiężne na uprzęży końskiej nosiły napis Dominium Gramschütz, Kreis Glogau. Od schyłku średniowiecza do 1743 roku właścicielami dóbr rycerskich byli von Loosowie. Po opanowaniu Śląska przez Prusy Zygmunt von Loos nie mógł się odnaleźć w nowych okolicznościach. W 1743 roku znikł, pozostawiając liczne długi i wszystkie swoje dobra: Grębocice, Szymocin z Buczami i Dąbrowę. Od wierzycieli zakupił je król Fryderyk II Hohenzollern. W 1766 roku podarował je księciu Henrykowi. Jako dobra tronu (od 1819 roku dziedziczny fideikomis) kolejno posiadali je książęta Ferdynand, Fryderyk August i król Fryderyk Wilhelm II. W 1872 roku dominium wydzierżawił radca Aleksander Metscher. W rękach tej rodziny pozostawało do 1945 roku. W międzyczasie, po 1918 roku majątek przeszedł na własność państwa. Grębocicki majątek obejmował 350 ha gruntów i łąk. Zarządzali nim inspektorzy. Na stałe zatrudniano 55 osób. Pracownicy sezonowi do 1928 roku pochodzili z Polski, później głównie z Górnego Śląska, a od 1933 roku - z Włoch. Polacy byli znanym zjawiskiem we wsi. Pracowici, oszczędni, przyjacielscy, skorzy do śpiewu, pobożni; kobiety w skromnych, ale kolorowych ubiorach były łatwo rozpoznawalne. Stale oszczędzali, żeby zarobek zabrać z sobą do domu. Mieszkali w jednym z budynków robotniczych naprzeciw mleczarni (O. Hoffmann) We wzorcowo prowadzonym gospodarstwie uprawiano głównie buraki cukrowe, w mniejszym zakresie ziemniaki, len, pszenicę, żyto, jęczmień jary i ozimy oraz owies. Hodowano rogaciznę, a w majątku Teichvorwerk (po wojnie: Owczarnia) owce i świnie. W 1945 roku cały inwentarz przejęli Rosjanie. Aleksander Metscher (junior) zmarł podczas ucieczki przed Armią Czerwoną

20 Pałac Pierwszy zamek była to raczej mieszkalna wieża rycerska zbudować miał w połowie XV wieku Hans von Loos. Około 150 lat później została wybudowana okazała rezydencja renesansowa. W czasach pruskich została przebudowana i odtąd prezentowała się znacznie skromniej. Pałac zachował jednak dawne mury, grubości 1,5 m, wybudowane z użyciem wielkich kamieni polnych. Do pałacu wchodziło się przez wspaniałej roboty renesansowy portal do wielkiego holu. W nim kiedyś panowie na zamku urządzali uczty i libacje. Wszystko tu Północna część zamku i ewangelicki Bethaus na rycinie z połowy XVIII wieku było z dębu: stropowe belki, w ciągu wieków stwardniałe na kamień, podłoga i masywne szafy wbudowane w ściany, których drzwi zdobione były intarsjami. Pałac posiadał łącznie 24 duże pomieszczenia, wysokie na 4,5 m, i korytarz na całą długość. W XX wieku został zmodernizowany Od strony parku dobudowano taras, 10 x 16 m. Park, 250 x 150 m, do którego schodziło się schodami, zaprojektowany został przez wrocławskiego ogrodnika. Na stronie 39 rysunek Friedricha B. Wernera z połowy XVIII wieku przedstawia zamek renesansowy z majątkiem i jego otoczenie. Opis rysunku: 1. Zamek, 2. Kościół katolicki, 3. Ewangelicki dom modlitwy (Bethaus), 4. Ujeżdżalnia, 5. Owczarnia, 6. Stodoły, 7. Stajnie, 8. Nowy albo mały pałac (późniejszy spichlerz), 9. Browar, 10. Plebania 38 39

21 Zjawy z Zielonej Komnaty Widok pałacu od strony parku W sali na parterze zwanej Zieloną Komnatą, a przez kwaterujących tu oficerów - Grobem Przodków, niektórym osobom ukazywał się nocą wysoki młody człowiek. Miał on dawać im przyzywający znak, ale nikt za nim nie podążył. Najczęściej potem zdarzało się jakieś nieszczęście. W dawnej kronice Grębocic zapisano, że jakiś rycerz Zygmunt von Loos zmarł w tej komnacie nienaturalną śmiercią. Siostra ostatniego dzierżawcy majątku, wspominała: To się zgadza. We wsi wielu mówiło: w zamku straszy, a nasze służące także wiele widziały, podobnie stróże nocni. Innym ludziom ukazywały się w Zielonej Komnacie postacie duchownych w ornatach, którzy jakby odprawiali nabożeństwo, a potem znikali pod ziemią. Zgromadzenie zjaw duchownych kojarzyć można jako echo dramatycznego okresu w dziejach protestantów. Pod koniec 1650 roku dwaj głogowscy kaznodzieje znaleźli schronienie w zamku von Loosów i tam przejściowo odbywały się nabożeństwa. Z Zielonej Komnaty prowadziło podziemne przejście do kościoła. W XX wieku. było już częściowo zasypane

22 U Leissnera i gdzie indziej Nie sposób wyobrazić sobie wsi bez gospody, a w przypadku dużej i dostatniej miejscowości, jaką były Grębocice, bez kilku zgoła lokali. Klientelę zapewniała im nie tylko miejscowa społeczność, ale i liczni przyjezdni. Pomyślmy tylko o kilkuset dostawcach mleczarni z około 20 wsi. Po odstawieniu mleka, w stołecznych Grębocicach do załatwienia były jakieś sprawunki lub np. wizyta u dentysty. Była to też okazja do spotkań. Taki pobyt nierzadko miał swoje zakończenie w szynku. Gastronomiczna codzienność to jedno. Niemal wszystkie ważne zgromadzenia, rodzinne i wiejskie uroczystości, rozgrywały się w salach lokali: wesela, święta straży pożarnej, spotkania stowarzyszeń lub weteranów itd., nawet przedstawienia teatralne. Wreszcie i uroczystości pogrzebowe znajdowały w nich swój finał. Pobyt w gospodzie, nie mówiąc już o sobotnich tańcach, łączyć się miał z przyjemnością. Jednak w tych przybytkach dochodziło również do tragicznych w skutkach zdarzeń. Jedno z nich dokumentuje notatka z gazety Lissaer Kreisblatt z roku: Głogów. 10 marca. Wstrząsający wypadek przydarzył się wczoraj wieczorem w Grębocicach. Po capstrzyku stowarzyszenia wojennego uczestnicy spotkania zebrali się w Gasthof zum Jägerhof, należącym do Schultza. Przeprowadzono tam ćwiczenia wojskowe z użyciem broni oddziału strzelców. Podczas szarży dowodził sam pan Schulz. Kiedy zaczęto strzelać, ślepy nabój, który jeszcze znajdował się w broni, trafił w oko pana Schultza. Poszkodowany upadł i wkrótce zmarł. Mężczyzna, który tak nagle stracił życie, miał 40 lat i cieszył się powszechną sympatią. Zatrzymani trzej członkowie stowarzyszenia zostali zwolnieni. Natychmiast wszczęto dochodzenie w sprawie tego straszliwego wydarzenia. W Grębocicach działały również browary, choć wiadomości o nich są skąpe. W latach 80. XIX wieku wymieniany jest browar w majątku, a w 1910 roku Brauerei W. Strempel (wcześniej G. Bierbaum). Gospoda Gasthof zur Hoffnung w zachodniej części wsi, na widokówce datowanej:

23 Wschodnia część wsi Teren poza wschodnim krańcem wsi, tam gdzie zagony pól przechodziły w rozlegle łąki i pastwiska, przecięła w 1871 roku linia kolejowa. Najpierw była to relacja Strzegom Legnica Rudna Głogów. Następnie, po wybudowaniu trasy Wrocław Szczecin, ona stała się główną magistralą. Kolej była wówczas oknem na świat i motorem napędowym gospodarki. W sąsiedztwie dworca powstała w 1880 roku firma Antona Müllera. Sprzedawano węgiel, gips, cement, deski, nawozy sztuczne, później jeszcze doszły maszyny rolnicze, tartak i suszarnia zboża. Obok dworca wyrósł hotel Stiegera ( Hotel am Bahnhof ). W dni świąteczne odbywały się tam koncerty. W sezonie na gości, czekał cienisty ogródek. Gospodarczą wizytówką Grębocic stała się mleczarnia. W najlepszych czasach skupywano 27 tys. litrów mleka dziennie od 600 dostawców z ponad 20 wsi. Część produktów mleczarni trafiała na lokalny rynek, inna do centrali we Wrocławiu. Na widokówce (lata 20?) kolejno od góry: dworzec kolejowy, mleczarnia, hotel Stiebera. Dworzec w Grębocicach przed I wojną światową 44 45

24 Było to w Glogau, w śląskim kraju Nad piękną Odra, w samym maju Tam babcia z mamą (i synek mały) W podróż koleją się wybrały Do ciotki w Gramschütz, gdzie już czeka Kawa i jagodowa szneka. Do Gramschütz proszę, tam i sam Bilety nam potrzebne dwa. Bo ten tu - mama w mig dodaje - Heino jeszcze jeździ za frajer. Herr Schaffner spojrzał się surowo Hmm gacie ma już trzyćwierciowe Tu się jak nic szkolny należy. Na to, jak babcia go nie zmierzy: Hola, jak pan chce liczyć podług gaci To ja wcale nie potrzebuję płacić! Hans Weilandt (przekład: A. Bok) Pocztówki z naszej gminy 46

25 Bucze i Czerńczyce Bucze, według tradycji, którą szczycili się mieszkańcy, założone zostały przez księcia Bolesława Wysokiego, a więc w 2. połowie XII wieku. Miała to być osada rybaków nad Odrą wówczas jeszcze Odra płynęła od wysokości Leszkowic na wprost do Głogowa. Niedługo później zmieniła swój bieg na, w przybliżeniu, obecny. Z konieczności rybacy stali się chłopami. Stara osada słowiańska znajdowała się około 800 m na południe od obecnej wsi. Nowo założona wieś przyjęła formę ulicówki. Pojawia się w dokumentach pod nazwami Boyczewo (1305), Bawicz (1320), najprawdopodobniej od imienia założyciela. W połowie XV wieku pisano Bawtsche, a w czasach późniejszych Bautsch. W 1937 roku połączono ją z Czerńczycami w jedną gminę, odtąd nosiła nazwę Ehrenfeld-Krone. W 1925 roku w Buczach było 194 mieszkańców, z czego 120 było ewangelikami, a 74 katolikami. Czerńczyce są wsią o bardzo starej metryce. Zostały wymienione w bulli papieża Hadriana IV w 1154 roku jako Cirentici. Nazwa, którą wywodzi się od cierni, w czasach nowożytnych przyjęła formę Tschirnitz. Ponieważ brzmiała słowiańsko, w 1937 roku zmieniono ją na Ehrenfeld. Do nowo powstałej gminy należały jeszcze Bucze i Turów. W 1925 roku w Czerńczycach było 163 mieszkańców. Byli oni mniej więcej po połowie ewangelikami, i katolikami. Czerńczyce w XII wieku były własnością biskupstwa wrocławskiego, w późniejszych czasach często zmieniały właścicieli. Mogło to mieć związek z trudnymi warunkami uprawy ciężkich mad tzw. Czarnym Zakątku (Schwarze Winkel). Ostatnim właścicielem była, od 1918 roku do końca wojny, rodzina Langebeckmann. Dwór z 2. połowy XIX wieku wybudowany został w obecnej formie w latach 20. tamtego stulecia. Bucze. Na wydanej po 1937 r. pocztówce pokazuje się gospodę i szkołę oraz fragmenty ulic. Dzwonnica wybudowana została na początku lat 20. Na stronie 50 - widokówki z Czerńczyc 48 49

26 Grodowiec 50 51

27 Alta Ecclesia znaczy Wysoki Kościół Niewielka wieś na skłonie Wzgórz Polkowickich ku Równinie Grębocickiej, znana była jako jedno z ważnych miejsc pielgrzymkowych Dolnego Śląska. Od XV wieku poświadczony jest w źródłach szczególny kult Matki Bożej i pielgrzymki do grodowieckiego kościoła. Najstarsza wzmianka o Grodowcu i kościele pochodzi z dokumentu księcia głogowskiego Henryka III z 1291 roku, w którym wymieniony jest proboszcz w Alta Ecclesia - Wysokim Kościele. Taką też nazwę, w niemieckim brzmieniu Hochkirch, miejscowość posiadała przez wieki, aż do 1945 roku. Przez wiele stuleci tutejszy kościół i parafia pw. św. Jana Chrzciciela stanowiły ostoję Kościoła katolickiego oraz symbol jego duchowej siły. Parafia obejmowała 17 miejscowości. Wieś stanowiła majątek biskupa, a pośrednio kolegiaty głogowskiej. Od pierwszej ćwierci XVIII w. Grodowiec był siedzibą osobnego archiprezbiteratu. W 1810 roku majątek kościelny w Grodowcu został skonfiskowany. Sama wieś nie rozwinęła się jednak zanadto. Liczba ludności spadła w XX wieku i wynosiła 108 w 1925 roku Spośród nich zaledwie 12 było ewangelikami. Od 1937 roku Grodowiec i sąsiednie Grodziszcze (przemianowane z Gross Gräditz na Burgdorf) tworzyły jedna gminę. W 1939 r. liczyła ona 331 mieszkańców. Ilustracje przedstawiają: zespół kościoła na rysunku F. B. Wernera z połowy XVIII wieku (str. 52), kościół na rycinie T. Blätterbauera z około 1880 roku (str. 53) 52 53

28 Widok Grodowca od strony południowej oraz Kalwaria na pocztówce z początków XX wieku Widok Grodowca od strony zachodniej 54 55

29 Kościół i wieś od strony wschodniej, lata 30. XX wieku Kościół i wieś od strony głównej drogi, nazywanej wówczas Kreuzbergweg 56 57

30 Główne motywy wsi na secesyjnej widokówce sprzed I wojny światowej: plebania, sklep, schody zachodnie do kościoła, gospoda Roberta Nitschke Późniejsza w czasie widokówka: kalwaria, plebania i kościół, gospoda pod Złotym Krzyżem, sklep Ebelinga 58 59

31 Wydawca tej widokówki uznał, że oprócz kościoła liczy się Gasthof Nitschkego Jeszcze jedna czwórpolówka z najważniejszymi motywami wsi (lata 20.?) 60 61

32 Sanktuarium Wśród miejsc pielgrzymkowych Śląska, obok Wambierzyc i Góry św. Anny, poczesne miejsce zajmuje Hochkirch. Jego sława przekracza granice kraju, gdzie od kilkuset lat przybywają pobożni pielgrzymi z dalekich rejonów, szczególnie z Wielkopolski. Swoje prośby przedstawiają Stwórcy za wstawiennictwem Matki Bożej i czynią pokutę za swoje grzechy (Bruno Clemenz). Początki kultu maryjnego w Grodowcu są nieznane, może on sięgać początkami czasów życia św. Jadwigi Śląskiej ( 1243). Pielgrzymki udokumentowane są od późnego średniowiecza. Po niszczącej Śląsk wojnie trzydziestoletniej wznowili je franciszkanie z Głogowa, a dołączali się do nich wierni z okolicznych parafii. Podczas gruntownego remontu świątyni w latach zbudowano wielki ołtarz, w którym umieszczono starą cudowną figurę Matki Bożej. W następstwie zwiększenia się ruchu pielgrzymkowego, w latach dokonano rozbudowy świątyni. XVIII wiek był okresem rozkwitu kultu. Utrzymał się on przez trudne dla Kościoła XIX stulecie. Również w następnych dziesięcioleciach i w latach międzywojennych wierni tłumnie odwiedzali sanktuarium w święta Matki Bożej Grodowieckiej. O sławie grodowieckiego sanktuarium decydowały też liczne łaski i uchodzące za cudowne zdarzenia. Proboszcz Joseph Bittner napisał w 1861 roku; Tutaj corocznie za wstawiennictwem Maryi dzieją się niezliczone cuda Boże, jeżeli nawet są niewidoczne. Figurka Maryi posiada cechy gotyckie. Reprezentuje typ przedstawienia Matki Bożej, określany jako Maryja Służebnica w Świątyni. Ukazana jest w pozie modlitewnej. Miejsce pielgrzymkowe Hochkirch 62 63

33 Grodowiecki kościół Stara legenda głosi, że trzykrotnie zwożono drewno na wybudowanie świątyni i składano je w najwyższym miejscu. Za każdym razem niewidzialna siła w nocy przeniosła je na miejsce dzisiejszego kościoła, i tam właśnie wybudowano świątynię. Kościół spalił się od uderzenia pioruna w 1591 roku. Ocaleć miał tylko cudowny obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem Jezus. Dzięki staraniom ówczesnego proboszcza Kacpra Selliusa przystąpiono do budowy nowego kościoła. Rozwijający się ruch pielgrzymkowy sprawił, że na początku XVIII w. postanowiono, wykorzystując częściowo stare mury, wybudować nową, okazalszą, świątynię. Przebudowa w stylu barokowym nastąpiła w latach Wnętrze otrzymało wysokiej klasy wystrój barokowy. W ciągu następnych dziesięcioleci powstały schody południowe, przyozdobione barokowymi rzeźbami oraz Kaplica Góry Oliwnej. W latach wybudowano nową plebanię. W roku 1835 rozebrano starą wieżę kościelną. Nowa ukończona została w 1856 roku

34 Na odwrocie tej kolorowanej widokówki sprzed I wojny światowej znajduje się nadruk: Dochód ze sprzedaży na koszty montażu oświetlenia elektrycznego w kościele pielgrzymkowym Widokówka wydawnictwa H. Kattnera w Grodowcu 66 67

35 Kalwaria Krzydłowice Pobożny baron von Köller podarował teren na wzgórzu oddalonym o około 450 m od kościoła, na który proboszcz Aurel Meinhold rozpoczął w latach 60. XIX wieku budowę Kalwarii. Zbudowano stacje Drogi Krzyżowej, w postaci murowanych kapliczek słupowych. W trzynastu stacjach zostały umieszczone namalowane na blasze sceny Męki Pańskiej. W najwyższej części wzgórza, w centralnym miejscu wzniesiona została stacja XIV w formie kaplicy. Drogę do Kalwarii obsadzono kasztanowcami. Przy budowie znaleziono źródło, które później przez długie lata tryskało czystą i obficie płynącą wodą. Otwór w ziemi pogłębiono i wykonano studnię. Przybywający tu pielgrzymi zabierali wodę ze sobą, wierząc w jej cudowne działanie. Obok studni umieszczono kamienną tablicę z napisem: Ta Kalwaria została wzniesiona w 1872 roku z inicjatywy proboszcza Meinholda przez fundatora tej Drogi Krzyżowej Waldemara von Köllera. Prosi się pobożnych pielgrzymów o polecenie ich Matce Bożej w modlitwie

36 Nie tylko jedwabniki Krzydłowice należą do najstarszych osad na ziemi głogowskiej: pierwsza wzmianka pochodzi z bulli papieża Hadriana z 1154 roku. Była to wieś wyrabiająca krzydła, tj. kosze stąd nazwa. W XIII wieku Krzydłowice, położone przy dawnej drodze handlowej wiodącej z Głogowa przez Ścinawę do Wrocławia, rozwinęły się jako osada targowa. Później jednak utraciły tę funkcję na rzecz pobliskiej Rudnej. W XIX wieku miejscowość znana była z hodowli jedwabników, za sprawą tutejszego nauczyciel Johanna G. Röslera. Napisał on rozprawę, w której dowodził, że to zajęcie pozwoli wyżywić się biednym. Nie brakowało ich z pewnością w przeludnionych Krzydłowicach: w 1858 roku liczyły 973 mieszkańców. Założone zostały plantacje morwy (ich pozostałości znajdowały się jeszcze w Krzydlowicach przed wojną). Na dłuższą metę interes się jednak nie sprawdził. Podobnie było z węglem brunatnym, który również w połowie XIX wieku zaczęto wydobywać w pobliżu wsi. Kopalnia Elisabethgrube po czasie splajtowała. W okresie przedwojennym Krzydłowice (Kreidelwitz, od 1937 roku Lindenbach) były miejscowością w dużym stopniu samowystarczalną (handel, usługi). Wśród ponad 700 mieszkańców, 50 rodzin zajmowało się uprawą roli. Ponadto był duży majątek z gorzelnią. W sylwetce wsi wyróżniał się kościół z barokową wieżą, a w części południowej okazały pałac. Obydwie budowle wzniesione zostały w pierwszej połowie XVIII wieku przez Stoschów, ówczesnych właścicieli tutejszych dóbr. Ilustracja: rysunek F.B. Wernera z połowy XVIII wieku. Ta pocztówka, którą nadawca wykorzystał w kwietniu 1905 roku, przedstawia wiązankę motywów: sklep, gospodę, pałac i budynek sołtysostwa dziedziczne 70 71

37 Co miały, miedzy innymi, do pokazania Krzydłowice w nowy stuleciu: sklep, gorzelnia, kościół, agentura pocztowa, browar Autor tej pocztówki, datowanej przez nadawcę: 23 sierpnia 1905, nie stronił od pokazania mieszkańców wsi 72 73

38 Również na tej czwórpolówce z 1910 roku panuje ruch, zwłaszcza na stacji kolejowej Na pocztówce uwieczniono także pomnik poległych w I wojnie światowej 74 75

39 Kwielice Widokówka z 2. połowy lat 30. XX wieku. Oprócz monumentalnych budowli: pałacu i kościoła, znalazły się na niej również sklep (w który m.in. można było kupić rower) i szkołę 76 77

40 Dolina młynów Pierwszy raz wieś wymieniona została pod nazwą Quelici w dokumencie księcia głogowskiego Konrada I z 1253 roku. W 1382 roku książę Henryk VII Rumpold sprzedał lenno kościelne w Kwielicach klasztorowi augustianów w Żaganiu. W posiadaniu tego zakonu parafia i dobra kościelne pozostawały do 1810 roku. Z tego głównie powodu większość mieszkańców była katolikami. Od 1937 roku Kwielice (Quilitz) tworzyły gminę o nazwie Marienquell, do której należał też Ogorzelec i przysiółek Kwieliczki. Było tu 452 mieszkaców. Kwielice posiadają formę okolnicy, właściwej dla położenia w dolince, wzdłuż cieku. W 1791 roku na Młyńskim Rowie znajdowały się 4 młyny. Do jednego z nich 12 grudnia 1812 roku zapukał przed północą Napoleon Bonaparte. A było tak: po klęsce w Rosji cesarz wracał w pośpiechu - do Paryża. Po wyjeździe saniami z Głogowa, woźnica zmylił w śniegu drogę na Polkowice. Wreszcie ujrzano światełko. Był to młyn w Kwielicach. Stamtąd zabrano pomocnika młynarza, aby wskazywał podróżnym właściwą drogę. Młynarczyk dostał za swoją posługę sztukę złota z wizerunkiem imperatora. Do początków XX wieku wszystkie kwielickie młyny wodne zakończyły swój żywot. Widokówka z końca lat 30. prezentuje motywy charakterystyczne dla obrazu Kwielic 78 79

41 Obiszów Ulice Marienquell (czyli Źródło Marii ). Okazały budynek po lewej stronie u dołu, to miejscowy Gasthaus 80 81

42 Obiszów Obiszów wymieniony został już w bulli papieża Hadriana IV w 1154 roku. Nazwę Obiscou (1258 Obisowo, 1318 Obysschow) można wywodzić od objechy, objazdy tak określano teren, który można było objechać lub oznaczyć w ciągu jednego dnia. Obiszów, a właściwie dwa Mały i Duży, stanowił kolejno własność kościelną, książęcą, rycerską. W XIX wieku dobra stały się częścią fideikomisu panujących w Prusach Hohenzollernów. Tworzyły go majątki Obiszów, Duża Wólka i Turów. Zarząd znajdował się w Obiszowie. Dobra były od 1840 roku dzierżawione. Po wygaśnięciu dzierżawy, w 1935 roku w Obiszowie zamieszkał książę Wilhelm pruski. Majątkiem zarządzał dotychczasowy administrator. W 1929 roku w Obiszowie mieszkało 308 osób, z czego aż 207 było protestantami. Na początku XX wieku wybudowali oni kościół i urządzili przy nim cmentarz. Obiszów stanowił gminę o powierzchni ha. W jej skład wchodziły miejscowości: Gross Obisch (Obiszów), Klein Obisch (Obiszówek) i Gross Schwein (Duża Wólka). We wsi była szkoła ludowa. Pałac właściwiej: dwór zbudowany został w 3. ćwierci XIX wieku. Był tu książę Wilhelm Na rodzinnej fotografii widzimy księcia Wilhelma pruskiego (ur. 1906), jego małżonkę Dorotę oraz obydwie córki Felicitas i Christę. Książę Wilhelm był synem następcy tronu Fryderyka Wilhelma i Cecylii, księżnej Mecklenburg Schwerin. W 1933 roku poślubił Dorotę von Salviati. Małżonka nie była mu równa urodzeniem, toteż Wilhelm musiał zrezygnować z przysługującego mu prawa następstwa tronu. W 1935 roku z żoną i dwoma małymi córkami przeprowadził się do Obiszowa i zamieszkał w pałacu. Po wybuchu wojny Wilhelm wziął udział w kampanii francuskiej. 23 maja 1940 roku został ciężko ranny i po trzech dniach zmarł. Pochowany został w Poczdamie. Jego śmierć wywołała wielkie poruszenie w Niemczech. Władze hitlerowskie wydały specjalne zarządzenie, zakazujące Hohenzollernom służby w Wehrmachcie. Księżna ewakuowała się z córkami w głąb Rzeszy przed ofensywą Armii Czerwonej w 1945 roku

43 Widok pałacu od strony parku przed I wojną światową Główne dla całego Obiszowa obiekty: pałac, szkoła, gospoda Gasthof zur Waldesruh (co można tłumaczyć Gospoda pod Leśnym Ustroniem ) i leśniczówka. Pocztówka datowana:

44 Ogorzelec Na tej pocztówce widzimy rówież malowniczo położoną kaplicę ewangelicką 86 87

45 Proszyce Ogorzelec nazwę Görlitz, wywodzi od pogorzeliska, por. Görlitz = Zgorzelec, a może od słowa góra, jako że położony jest w obniżeniu, w cieniu pagórków. Wioska liczyła w 1925 roku 82 mieszkańców. W 1938 roku przyłączona została do gminy Kwielice (Marienquell). Z Ogorzelcem związana jest ponura legenda. Ze wsi wiedzie na zachód polna droga na najwyższe wzniesienie w okolicy. Leśny ostęp na zboczu wzgórza nosi nazwę Tinels Gericht. Tu dawno temu wydarzyła się straszliwa kaźń. Skazanym był herszt rabusiów, nazywał się Tinel. Napadał on na podróżnych, których po obrabowaniu mordował. Został w końcu pochwycony i na miejscu osądzony. Na tę okoliczność sołtys Ogorzelca musiał dostarczyć cztery kare konie. Do uprzęży każdego z nich przytroczono ręce i nogi skazańca i w ten sposób został on rozerwany na cztery części. Mówiło się później, że w sołtysim gospodarstwie można było trzymać tylko kare konie, gdyż inne stale marniały. Sołtysami dziedzicznymi Ogorzelca była rodzina Linke. Udokumentowane jest to od początków XVII wieku. W gospodarstwie Linkego, największym we wsi, rzeczywiście hodowano wyłącznie kare konie - potwierdził to nam wiekowy Emil Linke, syn ostatniego sołtysa, który użyczył dwie widokówki do tej publikacji. Co do Tinels Gericht : tradycja głosiła, że w tym niegościnnym zakątku czynili niekiedy swoją powinność głogowscy kaci, wzywani prze sąd wiejski. Znany jest ród głogowskich katów o nazwisku Tinel. Pełnili swoją profesję z przerwami od początku XVII do końca XVIII wieku. Na fotografii: Gospodarstwo rodziny Linke