Między Moskwą, Warszawą a Watykanem

Transkrypt

1 Rok po orędziu Andrzej Grajewski Wspólne polsko-rosyjskie orędzie miało być drogowskazem dialogu i pojednania. Po roku nie widać jednak tych, którzy chcieliby podążać tą drogą. Do zbliżenia między Kościołem katolickim a rosyjską Cerkwią dochodziło stopniowo od kilku lat, jednak klimat sprzyjający konkretniejszym gestom pojawił się dopiero, gdy w styczniu 2009 roku, po śmierci Aleksego II, patriarchą wybrano Cyryla I. Sympatia nowego zwierzchnika Cerkwi do katolików została mu przekazana przez jego duchowego nauczyciela, metropolitę leningradzkiego Nikodema, którego zaangażowanie w dialog ekumeniczny było niestandardowe (symboliczna była również jego śmierć patriarcha zmarł niemalże na rękach Jana Pawła I, w trakcie audiencji w Watykanie w 1978 roku). Cyryl był osobistym sekretarzem Nikodema, który na dwa lata przed śmiercią wyświęcił go na biskupa oraz otworzył mu drogę do cerkiewnej dyplomacji, czyli Wydziału Zewnętrznych Stosunków Kościelnych Patriarchatu Moskiewskiego. Jakiś czas później jako szef cerkiewnej dyplomacji Cyryl nawiązał bliskie kontakty z watykańskimi urzędami oraz hierarchami. Takiego kapitału nie miał żaden inny patriarcha Moskwy i wydaje się, że bez tego specyficznego doświadczenia powstanie międzywyznaniowego polsko-rosyjskiego dokumentu nie byłoby możliwe. Między Moskwą, Warszawą a Watykanem Na Zamku Królewskim w Warszawie przewodniczący Konferencji Episkopatu Polski arcybiskup Józef Michalik oraz patriarcha Cyryl podpisali 17 sierpnia ubiegłego roku Wspólne Orędzie do Narodów Rosji i Polski (wcześniej dokument został przyjęty przez Konferencję Episkopatu Polski, a dwa miesiące po jego podpisaniu przez Święty Synod Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego). W kierowanym przez Cyryla Patriarchacie Moskiewskim zwyciężył pogląd, aby dialogu z katolikami nie uzależniać od rozwiązania kwestii spornych, a zamiast tego skupić się na współpracy: bronić świętości rodziny, prawa do życia od poczęcia po naturalną śmierć czy krytykować pomysł legalizacji związków homoseksualnych. W rezultacie na znaczeniu stracił także toczący się za czasów poprzedniego patriarchy spór o to, czy katolicy powinni ograniczyć swoje zaangażowanie w Rosji: kanonicznym terytorium rosyjskiej Cerkwi.

2 18 Andrzej Grajewski, Rok po orędziu Bez wątpienia przed podpisaniem wspólnego polsko-rosyjskiego orędzia Kreml również został zapytany o zdanie i poparł ten gest. W ramach rosyjskiego modelu relacji Kościół-państwo patriarcha zbudował sobie pozycję silnego, choć jednocześnie lojalnego partnera obozu władzy, z którego zdaniem musi się ona liczyć. W interesie Putina leżało poza tym (zwłaszcza po katastrofie pod Smoleńskiem) wykorzystanie dobrego klimatu, jaki do dwustronnych relacji wniosła Polsko-Rosyjska Grupa do W kierowanym przez Cyryla Patriarchacie zwyciężył pogląd, aby dialogu z katolikami nie uzależniać od rozwiązania kwestii spornych. Spraw Trudnych, pracująca pod kierunkiem profesorów Adama Daniela Rotfelda i Anatolija Torkunowa. Sądzę, że idea napisania orędzia krystalizowała się również podczas rozmów Rotfelda w Patriarchacie Moskiewskim oraz z polskimi biskupami. Osobą życzliwą tej inicjatywie był także ówczesny nuncjusz apostolski w Polsce arcybiskup Józef Kowalczyk, stale informowany o stanie rozmów ze stroną rosyjską. Ponadto podczas posiedzenia Grupy w Krakowie doszło do spotkania jej członków z kardynałem Stanisławem Dziwiszem, który przekonywał, że pojednanie polsko- -rosyjskie zawsze głęboko leżało na sercu Janowi Pawłowi II. O tym, że także Benedykt XVI wspierał te działania, świadczył fakt, że papież w maju 2011 roku przyjął na specjalnej audiencji obu współprzewodniczących Grupy. Udzielił wówczas błogosławieństwa dla dzieła porozumienia Polski i Rosji, wyrażając przy tym wolę zbliżenia Kościoła rzymskokatolickiego i rosyjskiego Kościoła prawosławnego. Dopiero w tym kontekście staje się zrozumiałe, dlaczego dokument przybrał taki a nie inny kształt, koncentrując się na bieżących sprawach, a nie na rozliczeniu przeszłości. Orędzie zostało w konsekwencji pozytywnie przyjęte przez Stolicę Apostolską oraz środowiska kościelne w całej Europie dokument niewątpliwie ułatwił dalszy dialog katolicko-prawosławny i wpłynął na poprawę wizerunku katolików w Rosji. Poza tym otworzył Patriarchatowi Moskiewskiemu pole do innych kontaktów, między innymi bezprecedensowej wizyty premiera Włoch Mario Montiego u patriarchy w lipcu 2012 roku. Omijając sprawy trudne Nad orędziem przez blisko trzy lata pracował polsko-rosyjski zespół roboczy. Sygnatariusze dokumentu zdawali sobie sprawę, że szczegółowe roztrząsanie historii nie przyniesie nic dobrego: nie tylko z powodu różnicy poglądów, ale także ze względu na fakt odmiennej kanonicznej odpowiedzialności Patriarchatu Moskiewskiego, który nie mógł i nie chciał wypowiadać się o przeszłości w odniesieniu do obszaru I i II Rzeczpospolitej, co początkowo postulowała strona polska. Dla Patriarchatu była to propozycja nie do przyjęcia, gdyż oznaczałaby konieczność zajmowania

3 Andrzej Grajewski, Rok po orędziu 19 stanowiska wobec przeszłości autonomicznych Kościołów prawosławnych na Białorusi i Ukrainie, a także odniesienia się do niezwykle drażliwej we wzajemnych relacjach kwestii unickiej. Postanowiono zawęzić więc perspektywę czasową dokumentu do XX wieku. Prędko okazało się jednak, że nawet rozmowa tylko o tym okresie jest skomplikowana, gdyż sami Rosjanie w ocenie własnej przeszłości są bardzo podzieleni. W rezultacie jedynym punktem wspólnym, do jakiego doszli polscy i rosyjscy hierarchowie podczas redagowania orędzia, było potępienie ateistycznych praktyk totalitarnego systemu sowieckiego. Ten fragment jest prawdziwy, ale zarazem ułomny, gdyż nie pada w nim słowo komunizm jako nazwa systemu, który zniewalał zarówno Polaków, jak i Rosjan. Trudno jednak oczekiwać, aby przedstawiciele rosyjskiej hierarchii prawosławnej dokonywali wspólnie z Polakami rozliczenia z komunizmem, skoro takiego obrachunku nie przeprowadzili jeszcze na własnym podwórku. Warto dodać, że wiele poprawek do dokumentu naniósł osobiście patriarcha, który zdecydował się podpisać go w Warszawie, zanim został on przyjęty przez pozostałych biskupów jego Kościoła. Niewiele jest w polskim Kościele środowisk zainteresowanych kontynuacją dialogu z rosyjską Cerkwią. W orędziu najważniejsza jest jego trzecia część, napisana głównie przez arcybiskupa Henryka Muszyńskiego, zawierająca diagnozę obecnego stanu chrześcijaństwa w obu krajach oraz w całej Europie. Zwraca się w niej uwagę na to, że nasze narody stanęły wobec nowych wyzwań wynikających z faktu, iż Europa coraz bardziej odchodzi od swych chrześcijańskich korzeni. Jasno sformułowana jest także ocena tych zjawisk, zawierająca się w konkluzji: W imię przyszłości naszych narodów opowiadamy się za poszanowaniem i obroną życia każdej istoty ludzkiej od poczęcia do naturalnej śmierci. Uważamy, że ciężkim grzechem przeciw życiu i hańbą współczesnej cywilizacji jest nie tylko terroryzm i konflikty zbrojne, ale także aborcja i eutanazja. Nie znam innego katolicko-prawosławnego dokumentu, który równie stanowczo oceniałby skalę zagrożeń oraz zawierał tak jednoznaczną afirmację zasad, którym chrześcijanie powinni być wierni w przyszłości. Orędzie zostało odczytane we wszystkich polskich kościołach oraz w cerkwi Chrystusa Zbawiciela w Moskwie. Były to ważne fakty i gesty, jakich w polsko-rosyjskich relacjach po 1989 roku dotąd nie obserwowaliśmy. Wątpliwości wobec orędzia zgłaszane były jednak z różnych stron. Środowiska liberalne zarzucały jego autorom, że w istocie jest ono konserwatywnym manifestem, kontestującym laicki porządek współczesnej Europy. Jak dobitnie wyraziła to Katarzyna Wigura, komentując dokument w radiu TOK FM, pojednały się wprawdzie dwa Kościoły, ale nie dla wszystkich w tym pojednaniu starczyło miejsca. Wigurze chodziło o ateistów, ludzi o liberalnych poglądach (także tych popierających aborcję

4 20 Andrzej Grajewski, Rok po orędziu i eutanazję) oraz osoby, które chciałyby zawierać związki jednopłciowe. Innego rodzaju wątpliwości wyrażali przedstawiciele polskiej prawicy. Rafał Ziemkiewicz pisał w Gazecie Polskiej : Rządzący Kremlem czekiści kierują się zawsze skuteczną zasadą kija i marchewki. Kij był w robocie przez dwa lata i swoje zrobił Polacy zostali przetrąceni, rzuceni na kolana i upodleni strachem przed ich siłą i bezwzględnością. Teraz czas pokazać polaczyszkom marchewkę Kreml dał więc przyzwolenie patriarsze Cyrylowi, by rozpoczął akcję, która ma cele różnorakie, także przekraczające bieżącą chwilę i nasz region, ale która jest też nowym otwarciem w procesie zagospodarowywania polskiego żywiołu jako elementu przyszłej rosyjskiej strefy wpływów. Czas, by Polacy zobaczyli wreszcie ludzką twarz Moskala. By usłyszeli komplement, że są częścią Zachodu, by dowiedzieli się, że łączą nas wspólne wartości i wspólne zagrożenia. Knut, jakby co, nadal jest trzymany w pogotowiu, ale to właśnie czyni zachwyt nad perspektywą pojednania pełniejszym i bardziej szczerym. Bardziej soczyście i dosadnie dokumentu oraz jego autorów nie można było spostponować. Szansa do wykorzystania Problem z recepcją tego dokumentu wynika między innymi z tego, że wyprzedzał on aktualne procesy polityczne i wykraczał ponad rzeczywisty stan relacji polsko- -rosyjskich oraz wzajemnych sympatii i antypatii (zaostrzonych dodatkowo po katastrofie pod Smoleńskiem). Obok bieżących konfliktów politycznych dotkliwy jest brak infrastruktury społecznej w relacjach polsko-rosyjskich. Dla porównania, po przełomie 1989 roku w relacjach z Niemcami uregulowane zostały nie tylko sprawy graniczne, ale również wiele kwestii formalnoprawnych; oba państwa postarały się także, aby pojednaniu na poziomie międzypaństwowym towarzyszyły inicjatywy oddolne. Sprzyjała temu dodatkowo decentralizacja władzy w Polsce oraz przejęcie wielu kompetencji przez samorządy lokalne i wojewódzkie. Szczególną rolę w budowaniu dobrych relacji polsko-niemieckich odegrały zwłaszcza trzy instytucje: Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej, Fundacja Polsko-Niemieckie Pojednanie oraz Polsko- -Niemiecka Współpraca Młodzieży. Pierwsza umożliwiła trwałą instytucjonalizację relacji polsko-niemieckich (zwłaszcza na obszarze partnerstwa miast i organizacji społecznych), tworząc oddolną sieć wzajemnych relacji i bezpośrednich kontaktów między różnymi ludźmi i środowiskami. Fundacja Polsko-Niemieckie Pojednanie rozdysponowała kwotę blisko dwóch miliardów euro, będących humanitarnym wsparciem z budżetu RFN oraz prywatnych fundacji dla ofiar III Rzeszy, natomiast Polsko-Niemiecki Jugendwerk stworzył przestrzeń dla poznania się i rozmowy tysięcy młodych ludzi po obu stronach Odry i Nysy Łużyckiej. Żadnej podobnej instytucji nie ma jednak w relacjach polsko-rosyjskich, a powstałe niedawno Polsko-Rosyjskie

5 Andrzej Grajewski, Rok po orędziu 21 Centrum Dialogu i Porozumienia z siedzibami w Warszawie i Moskwie dopiero szuka swego miejsca w przestrzeni publicznej. Także Kościół w Polsce nie zrealizował zapowiedzi przeniesienia kontaktów z rosyjskim prawosławiem ze szczebla oficjalnego na poziom diecezji, poszczególnych uczelni katolickich czy seminariów. Poza nieliczną grupą pasjonatów, wąskim gronem kilku biskupów oraz środowiskami Katolickiej Agencji Informacyjnej, Gościa Niedzielnego, Tygodnika Powszechnego, Znaku czy Więzi nie ma bowiem w polskim Kościele ośrodków zainteresowanych kontynuacją tego dialogu oraz poszukiwaniem dalszych możliwości rozwoju wzajemnych kontaktów. O ile dialog międzyreligijny jako uzupełnienie kontaktów politycznych popiera z pewnością prezydent Bronisław Komorowski, o tyle nie wydaje się, aby taki punkt widzenia podzielał premier Donald Tusk i jego rząd. Wielkim rzecznikiem kontynuacji rozmów jest również Adam Daniel Rotfeld, który kwestię dialogu międzywyznaniowego systematycznie wprowadza do agendy różnych spotkań i konferencji polsko-rosyjskich niestety ostatnio jego głos w tej sprawie częściej rozbrzmiewa na międzynarodowych forach aniżeli w kraju. Także opozycja w Polsce odnosi się do rozmów z Kościołem prawosławnym w Rosji z rezerwą, choć sojusznikiem aktywizacji dialogu polsko-rosyjskiego był kiedyś prezydent Lech Kaczyński. Trudno przy tym nie zauważyć, że kwestia relacji polsko-rosyjskich od czasu katastrofy pod Smoleńskiem stała się częścią ostrego wewnętrznego polskiego sporu politycznego, co utrudniało obiektywną ocenę wspólnego orędzia. Inna jest natura trudności w Rosji, gdzie w Kościele prawosławnym (zwłaszcza w wielkich metropoliach, takich jak Moskwa czy Petersburg) istnieją środowiska autentycznie zainteresowane dialogiem z Polską oraz Kościołem katolickim problemem jest jednak to, że są one najczęściej skonfliktowane z hierarchią cerkiewną, z którą rozmawiają polscy Potrzeba wiele czasu i wysiłku, aby nie tylko patriarcha, ale również cała hierarchia rosyjskiej Cerkwi utożsamiła się z duchem orędzia. biskupi. Powoduje to w konsekwencji liczne trudności, choćby natury wizowej czy finansowej przy organizacji oficjalnych spotkań i wspólnych przedsięwzięć. Są także poważniejsze przeszkody: dialog z Kościołem katolickim czy sam ekumenizm nadal pozostaje problemem dla wielu prawosławnych biskupów w Rosji. Potrzeba więc czasu i wiele wysiłku, aby nie tylko patriarcha, ale również cała hierarchia rosyjskiej Cerkwi utożsamiała się z duchem orędzia. Nawet najlepszy dokument nie zastąpi bowiem codziennej pracy, wykonywanej na różnych płaszczyznach. Rolą Kościołów nie jest przy tym wyręczanie polityków, ale budowanie znaków wskazujących nowe kierunki i poruszających sumienia ludzi. Orędzie przypomina zaś Polakom i Rosjanom, że jako spadkobiercy chrześcijańskiej tradycji zobowiązani są do wspólnego świadectwa wobec wyzwań współczesnego świata. Należy mieć także na uwadze to, że rośnie pokolenie prawosławnych Rosjan, które będzie

6 22 Andrzej Grajewski, Rok po orędziu odgrywać w Rosji coraz większą rolę w naszym interesie leży, aby podzielili oni przekonanie, że w sporze o system wartości, na których będziemy budować przyszłość, możemy działać wspólnie. Orędzie ich do tego zachęca, dlatego w dłuższej perspektywie może okazać się dokumentem profetycznym, trafnie odczytującym współczesne znaki czasu. Andrzej Grajewski jest kierownikiem działu Świat Gościa Niedzielnego, politologiem i historykiem. W przeszłości był członkiem Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej, działaczem Solidarności i Solidarności Polsko-Czechosłowackiej.