Główne bariery w systemie transferu technologii w Polsce

Transkrypt

1 Anna Lis * Główne bariery w systemie transferu technologii w Polsce Wstęp Zgodnie z interaktywnym modelem, zewnętrzne źródła innowacji są ważnym uzupełnieniem inwestycji podejmowanych przez przedsiębiorstwa w zakresie prac badawczo-rozwojowych. Szczególnie cennym źródłem innowacji są instytucje sektora nauki, które z założenia generują i transferują nową wiedzę i technologie. Transfer technologii z instytucji naukowych do biznesu można określić jako dopływ wiedzy technicznej do rynku [Innowacje i transfer techniki, 2000, s. 26], ruch idei i innowacji z laboratoriów uniwersyteckich i centrów badawczych do przemysłu i na rynek [Oltra, 1996, s. 72], czy też celowe, ukierunkowane przekazywanie wiedzy i umiejętności do procesu produkcyjnego, celem udanego urynkowienia powstałego produktu [Koch, 1999, s. 81]. M. Geenhuizen i P. Nijkamp zwracają dodatkowo uwagę na interakcyjność procesu transferu technologii i występowanie w obrębie tego procesu wielu sprzężeń zwrotnych [Geenhuizen, Nijkamp, 1996, s. 81]. W wąskim ujęciu transfer technologii sprowadza się jedynie do obrotu patentami, licencjami i know-how. 1 Coraz częściej jednak transfer technologii traktowany jest szeroko: jako proces rynkowy, obejmujący nabycie, rozwój, adaptację oraz wykorzystanie wiedzy. W powyższym procesie wiedza techniczna jest sprzedawana do przemysłu [Malecki, 1991, s. 283] w formie ucieleśnionej (w nowych produktach, maszynach i urządzeniach produkcyjnych) oraz w formie nieucieleśnionej (jako idea, technologia, know-how, prawa własności intelektualnej). W takim szerokim ujęciu transfer technologii oznacza nie tylko sprzedaż i zakup technologii, ale obejmuje też inne sposoby przekazywania wiedzy, takie jak zamówienia na realizację prac badawczo-rozwojowych, publikacje naukowe, proces dydaktyczny, usługi szkoleniowe, doradcze i informa- * Dr inż., Katedra Inżynierii Zarządzania Operacyjnego, Wydział Zarządzania i Ekonomii, Politechnika Gdańska, Anna.Lis@zie.pg.gda.pl, ul. Narutowicza 11/12, Gdańsk 1 P. Stoneman w badaniach ogranicza transfer technologii do porozumień licencyjnych [Stoneman, 1987, s. 146].

2 296 Anna Lis cyjne, konferencje, seminaria i imprezy biznesowe (targi, wystawy). Ważnym kanałem przepływu wiedzy, szczególnie wiedzy milczącej i nieucieleśnionej, są wszelkie formy współpracy i nieformalne kontakty między twórcami a nabywcami wiedzy, owocujące wymianą pomysłów i doświadczeń. Transfer technologii odbywa się również w wyniku kopiowania istniejących rozwiązań w innych przedsiębiorstwach (naśladownictwo). Ze względu na swą złożoność i wieloetapowość, proces transferu technologii wymaga odpowiednich rozwiązań instytucjonalnych, zapewniających najszerszą skalę działań. W kontekście instytucjonalnym transfer technologii obejmuje wiele różnych podmiotów, pełniących odmienne funkcje w procesie tworzenia, komercjalizacji, transferu i dyfuzji wiedzy i innowacji. W systemie transferu technologii wyróżnić można trzy główne grupy aktorów : instytucje sektora badawczo-rozwojowego (m. in. uczelnie wyższe, instytuty naukowe, komercyjne laboratoria badawcze, działy rozwojowe przedsiębiorstw), generujące wiedzę i innowacje podaż wiedzy i technologii, przedsiębiorstwa, zwłaszcza z sektora MŚP, przekształcające wiedzę, idee i pomysły w innowacje, rozumiane jako nowe produkty, usługi, technologie popyt na nową wiedzę i technologię; instytucje otoczenia biznesu, pośredniczące między sektorem nauki a biznesu, ułatwiające i przyspieszające procesy transferu technologii wsparcie transferu wiedzy i technologii. 2 Diagnoza stanu systemu transferu technologii i komercjalizacji wiedzy w Polsce (w skrócie STTiKW), przeprowadzona przez grupę ekspertów w ramach inicjatywy Skuteczne Otoczenie Innowacyjnego Biznesu (w skrócie SOIB), uruchomionej przez PARP w 2010r., wskazuje na zaawansowany rozwój wszystkich instytucjonalnych elementów tego systemu. Niemniej jednak w każdym z jego ogniw wyróżnić można szereg słabych stron. Celem niniejszego artykułu jest omówienie najważniejszych barier zidentyfikowanych w systemie transferu technologii i komercjalizacji 2 Grupa ta jest niezwykle zróżnicowana i obejmuje ośrodki innowacji (parki i inkubatory technologiczne, centra transferu technologii), ośrodki przedsiębiorczości (inkubatory przedsiębiorczości, ośrodki szkoleniowo-doradcze) oraz instytucje finansowe (podmioty dostarczające kapitał wysokiego ryzyka, takie jak fundusze kapitału zalążkowego i anioły biznesu, a także fundusze pożyczkowe i poręczeniowe).

3 Główne bariery w systemie transferu technologii w Polsce 297 wiedzy w Polsce, w oparciu o ekspertyzy przygotowane w ramach wspomnianej inicjatywy SOIB [System transferu technologii, 2010], [Rekomendacje zmian, 2010], [Matusiak i inni, 2011] oraz dane zawarte w najnowszym raporcie Stowarzyszenia Ośrodków Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce [Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości, 2012]. Autorka skupia się przede wszystkim na instytucjach okołobiznesowych, które wspierają procesy transferu technologii z sektora nauki do biznesu i wskazuje główne problemy w funkcjonowaniu tego typu instytucji na rynku i w nawiązywaniu przez nie współpracy z pozostałymi elementami STTiKW. Oprócz wyników badań na poziomie centralnym, autorka prezentuje również dane uzyskane na poziomie regionów. Artykuł zwiera także listę rekomendacji w zakresie zmian i usprawnień w sektorze otoczenia biznesu. 1. Rodzaje i ocena zidentyfikowanych barier w systemie transferu technologii w Polsce Zgodnie z definicją przyjętą przez ekspertów w programie Skuteczne Otoczenie biznesu bariery oznaczają ograniczenia i cechy przeszkadzające w efektywnym funkcjonowaniu sytemu, a w konsekwencji blokujące współpracę instytucji naukowych z przedsiębiorstwami i szeroko rozumianą innowacyjną przedsiębiorczość [System transferu technologii, 2010, s. 8]. W STTiKW wskazano cztery główne kategorie barier [Rekomendacje zmian, 2010, s ]: 1) bariery strukturalne, wynikające ze specyfiki sektorów: gospodarki, badań i rozwoju (w skrócie B+R) i wsparcia oraz z braku wypracowanych strategii i realizowanych polityk, 2) bariery systemowe, które dotykają głównie przerostów regulacji oraz nadmiernej liczby aktów prawnych, nieprzystających do wyzwań czasów i zmieniającej się gospodarki i hamujących w dużym stopniu rozwój przedsiębiorczości akademickiej, 3) bariery świadomościowo-kulturowe bariery mentalne, związane z brakiem zaufania oraz brakiem świadomości i niską akceptacją społeczną dla innowacyjnych postaw, 4) bariery kompetencyjne w zakresie transferu technologii (brak wiedzy na temat takich zagadnień jak: własność intelektualna, usługi proinnowacyjne, finansowanie innowacji), odnoszone do administracji publicznej, władz i administracji uczelni wyższych, przedsiębiorców oraz kadr i zarządów instytucji wsparcia.

4 298 Anna Lis W poniższej tablicy 1 wskazano główne bariery w systemie transferu technologii i komercjalizacji wiedzy wraz z ich oceną w każdym z wyróżnionych obszarów. Tablica 1. Liczba i ocena barier w Systemie Transferu Technologii i Komercjalizacji Wiedzy Bariery Strukturalne Systemowe Świadomościowokulturowe Kompetencyjne Liczba 27 cech uporządkowanych w pięć grup: A. Fundusze europejskie, B. Otoczenie biznesu, C. Sektor gospodarki, D. Sektor nauki i E. Region. 25 cech uporządkowanych w pięć grup: A. Przerost regulacji prawnych, B. Ład prawny, C. Regulacje wewnętrzne sektora nauki, D. Niedoskonałość regulacji prawnych oraz E. Nieznajomość prawa 25 cech uporządkowanych w pięć grup: A. Niechęć do współpracy, B. Gotowość do ponoszenia ryzyka, C. Fałszywe stereotypy nauka/gospodarka, D. Konserwatyzm w sektorze nauki, E. Brak zdolności wykorzystania potencjalnych możliwości 21 cech uporządkowanych w cztery grupy: A. Otoczenie biznesu, B. Sektor gospodarki, C. Sektor nauki, D. Region * Skala 0-5, gdzie: 0 brak danej cechy, 1 bardzo słabe znaczenie, 5 bardzo silne znaczenie Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Rekomendacje zmian, 2010, s. 49]. Ocena barier* Z przeprowadzonych badań wynika, iż skala problemów w każdej kategorii jest dość zbliżona, chociaż najwięcej problemów ma charakter strukturalny. Głównymi barierami w tym obszarze są [Matusiak i inni, 2011, s ]: 1) nadmierna formalizacja, biurokratyzacja i administracyjna proceduralizacja mechanizmów wsparcia, 2) niski poziom konsolidacji systemu transferu technologii i komercjalizacji wiedzy, brak wiedzy o wzajemnych potrzebach, 3) koncentracja uczelni na usługach dydaktycznych, z jednoczesnym zaniedbywaniem innych zadań (takich jak badania naukowe, współpraca z gospodarką, transfer i komercjalizacja wiedzy), 4) rozbieżność pomiędzy projektowanymi programami i instrumentami wsparcia, a ich wdrażaniem, 3,73 3,54 3,57 3,55

5 Główne bariery w systemie transferu technologii w Polsce 299 5) brak widocznych zmian systemowych w sektorze B+R, nieprzystosowanie instytucji tego sektora do współczesnych wymogów rynkowych. Umiarkowane oceny uzyskały bariery o charakterze świadomościowo-kulturowym, kompetencyjnym i systemowym. Poniżej zostały wymienione główne problemy, które pojawiają się w każdym z tych trzech obszarów [Matusiak i inni, 2011, s ]: 1) bariery świadomościowo-kulturowe: niski poziom zaufania społecznego oraz brak partnerstwa między poszczególnymi elementami STTiKW, 2) bariery kompetencyjne, widoczne zwłaszcza w ośrodkach innowacji, gdzie jest duża rotacja kadr, a znaczna część pracowników i współpracowników tych ośrodków nie posiada praktycznej wiedzy o biznesie i doświadczenia biznesowego, 3) bariery systemowe: brak przejrzystych procedur transferu technologii, uczelnianych regulaminów i wzorów umów (przekazywania praw własności intelektualnej, prowadzenia działalności usługowej i kontraktów badawczych, podziału zysków z komercjalizacji), brak koncepcji kompleksowej polityki innowacyjnej, spójnej z poszczególnymi politykami sektorowymi. Wymienione powyżej bariery nie wyczerpują puli wszystkich problemów zidentyfikowanych w systemie transferu technologii i komercjalizacji wiedzy w Polsce. W każdym z tych sektorów: gospodarki, nauki i otoczenia biznesu, można wskazać wiele innych zaniedbań i niedociągnięć, które mają negatywny wpływ na efektywność współpracy i transferu technologii [Rekomendacje zmian, 2010, s ]. Instytucjom naukowym i uczelniom wyższym zarzuca się nadmierną skostniałość, konserwatyzm i biurokrację oraz niechęć do zmian i nowych rozwiązań organizacyjnych. Ścieżki kariery pracowników naukowych w bardzo małym stopniu uwzględniają wymiar praktyczny badań i osiągnięcia rynkowe (zrealizowane wdrożenia, uzyskane patenty, udzielone licencje). Nadmiar pracy dydaktycznej i administracyjnej oraz coraz wyższe wymagania w zakresie działalności badawczorozwojowej tłumią również ducha przedsiębiorczości. Dużym problemem jest niedofinansowanie sektora nauki w Polsce. Niskie nakłady budżetowe na naukę w relacji do PKB, ukierunkowanie instytucji sektora B+R na badania podstawowe i stosowane, z pominięciem prac rozwojowych i jednocześnie wysokie marże, narzucane przez instytucje nauki

6 300 Anna Lis to wszystka sprawia, iż instytucje sektora B+R są nadal mało atrakcyjnym partnerem dla przedsiębiorstw. Ponadto niskie wynagrodzenia zmuszają pracowników do podejmowania dodatkowej pracy poza macierzystą uczelnią i sprzyjają rozwojowi akademickiej szarej strefy, przez co należy rozumieć nieformalne wykorzystywanie zasobów instytucji naukowej dla celów własnej aktywności gospodarczej. Zarzuty padają również pod kierunkiem programów studiów, w których brakuje przedmiotów z zakresu przedsiębiorczości i komercjalizacji technologii. Niska jest też świadomość i wiedza o mechanizmach transferu technologii i zasadach ochrony własności intelektualnej wśród kadry dydaktycznej. Do tego wszystkiego dochodzi niechęć znacznej części środowiska akademickiego do współpracy z biznesem i uznawanie działalności nastawionej na zysk za niezgodną z etosem działalności naukowej. Ze strony biznesu znaczącą barierą w zacieśnianiu powiązań ze światem nauki jest mała chłonność polskich przedsiębiorstw (zwłaszcza małych i średnich) na innowacyjne produkty, co jest spowodowane przede wszystkim brakiem wystarczających środków finansowych. Innowacyjne przedsięwzięcia, obarczone wysokim ryzykiem, nie znajdują wielu chętnych inwestorów, a dostęp do instytucji venture capital i funduszy europejskich jest wciąż utrudniony dla wielu przedsiębiorstw z sektora MŚP. Z tego względu polskie firmy realizują głównie strategie imitacyjne, bazując na sprawdzonych i zweryfikowanych przez inne podmioty rozwiązaniach (zakup lub wygaśnięcie patentu, kopiowanie/naśladownictwo, zakup maszyn i urządzeń). Ponadto, ze względu na skomplikowaną procedurę, długi czas oczekiwania, konieczność ujawnienia ważnych szczegółów technicznych oraz nieszczelność systemu ochrony własności intelektualnej w Polsce, przedsiębiorcy rzadko korzystają z formalnej ochrony wynalazków i zamiast patentu wolą opierać się na tajemnicy handlowej. Głównymi barierami zidentyfikowanymi w sektorze otoczenia biznesu są bariery strukturalne i kompetencyjne. Oferta instytucji otoczenia biznesu działających na polskim rynku jest dość uboga, a efektywność podejmowanych przez nie prac wciąż niska. Instytucje te skupiają się nadmiernie na świadczeniu standardowych usług doradczych, szkoleniowych i informacyjnych, brakuje zaś spektakularnych sukcesów w obszarze transferu technologii. Dużym problemem jest również wysoka rotacja pracowników oraz ich słabe przygotowanie zawodowe. W ośrodkach innowacji brakuje specjalistów z zakresu ochrony własno-

7 Główne bariery w systemie transferu technologii w Polsce 301 ści intelektualnej (rzeczników patentowych, ekspertów wyceniających wartości niematerialne, ekspertów wyceniających utracone korzyści wynikające z naruszeń, biegłych sądowych) i komercjalizacji technologii (umiejętność przeprowadzenia analizy rynku wynalazku, wyceny jego rynkowej wartości, formułowania strategii innowacyjnej). Ponadto znaczna część ośrodków innowacji wykazuje niską aktywność związaną z monitorowaniem i oceną swojej działalności i jakości usług. 2. Bariery w działalności instytucji otoczenia biznesu wyniki badań na poziomie centralnym Na podstawie badań przeprowadzonych przez ekspertów SOOIPP [Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości, 2012] można stwierdzić, że główne ograniczenia w rozwoju ośrodków innowacji i przedsiębiorczości wynikają ze słabości całego systemu transferu technologii w Polsce niskiej innowacyjności polskiej gospodarki, ułomności rozwiązań systemowych oraz słabej współpracy sektora nauki i biznesu. W przypadku parków technologicznych i inkubatorów przedsiębiorczości lista problemów jest bardzo podobna. Menadżerowie tych instytucji skarżą się przede wszystkim na ograniczenia prawne i brak procedur odnośnie transferu technologii. Pomimo olbrzymich funduszy z Unii Europejskiej przeznaczonych na wsparcie sektora otoczenia biznesu, badane instytucje wskazują na kwestie finansowe (niski budżet, brak wsparcia finansowego, brak wystarczających środków na wyposażenie i adaptację obiektów) jako jedne z głównych barier ich działalności. Słabo układa się również współpraca struktur parkowych i inkubatorów z sektorem nauki. Pomimo licznych wspólnych inicjatyw w zakresie organizacji imprez biznesowo-naukowych i dydaktyki, w dalszym ciągu brakuje partnerskich i biznesowo zorientowanych relacji, ukierunkowanych na transfer i komercjalizację wiedzy. Odczuwalna niechęć ze strony środowiska naukowego do komercjalizacji osiągnięć naukowych przekłada się na płytkie formy współpracy. Niektórzy respondenci podkreślają, iż pracownicy naukowi, ale również przedsiębiorcy nie posiadają wiedzy na temat instytucji okołobiznesowych, co więcej nie mają często świadomości istnienia takich instytucji na rynku. Sama idea wsparcia biznesu poprzez parki i inkubatory jest niezrozumiała w społeczeństwie. Niski poziom przedsiębiorczości w Polsce rzutuje również na intensywność współpracy z sektorem przedsię-

8 302 Anna Lis biorstw. Możliwość uzyskania wsparcia w początkowym etapie funkcjonowania firmy również nie przełamuje obecnego impasu. Działalność centrów transferu technologii (w skrócie CTT) ściśle powiązana jest z instytucjami naukowymi, zwłaszcza ze szkołami wyższymi, dlatego problemy istniejące w sektorze nauki wyraźnie odbijają się na funkcjonowaniu tego typu instytucji. Na czele wszystkich zidentyfikowanych barier CTT znajduje się niechęć środowiska naukowego do działań komercjalizacyjnych współpracy z biznesem. Inne wymieniane bariery: małe zainteresowanie tworzeniem technologicznych firm oraz brak rynku na nowoczesne/technologiczne produkty i technologie odzwierciedlają profil i potencjał innowacyjny polskich przedsiębiorstw i coraz większą serwicyzację gospodarki. Warto zwrócić uwagę, iż większość badanych instytucji uznała, iż istotną barierą w rozwoju CTT jest brak projektów do komercjalizacji, a prawie połowa wskazała na małe zainteresowanie biznesu ofertą centrum, co uwidacznia brak orientacji rynkowej w zakresie podejmowanej działalności badawczo-rozwojowej na uczelniach wyższych i niedopasowanie oferty B+R do potrzeb zgłaszanych przez przedsiębiorstwa. Sporym problemem dla badanych podmiotów są również zawiłe procedury prawne transferu i komercjalizacji technologii oraz niski budżet i brak wystarczającego wsparcia finansowego. Tak jak w przypadku parków i inkubatorów, idea CTT nie jest jeszcze tak rozpowszechniona zarówno na rynku, jak i w obrębie struktur akademickich, chociaż z roku na roku wiedza o funkcjonowaniu tego typu podmiotów wzrasta i powiększa się zakres podejmowanych przez nie działań. Ośrodki szkoleniowo-doradcze borykają się z nieco innymi problemami. Pracownicy tych instytucji do najważniejszych barier rozwoju zaliczyli złą sytuację gospodarczą w regionie, konkurencyjne usługi innych ośrodków oraz niski budżet i brak wystarczającego wsparcia finansowego. Badane podmioty nie mają problemów z kadrą i infrastrukturą w większości przypadków dysponują własnym zapleczem konsultantów i wykładowców i posiadają dobre warunki lokalowe. W odniesieniu do instytucji finansowych należałoby oddzielnie przeanalizować bariery występujące w grupie instytucji dostarczających kapitał wysokiego ryzyka oraz w grupie funduszy pożyczkowych i poręczniowych. Z punktu widzenia zarówno funduszy kapitału zalążkowego, jak i aniołów biznesu największą barierą rozwoju jest niewielka liczba projektów nadających się do komercjalizacji. Podobnie jak

9 Główne bariery w systemie transferu technologii w Polsce 303 w przypadku centrów transferu technologii zwraca się tu uwagę na ogólną niechęć środowiska naukowego do komercjalizacji osiągnięć naukowych, a w szczególności wyników prac badawczych, poprzez tworzenie spółek. Przedstawiciele badanych instytucji sygnalizują również brak wiedzy beneficjentów o mechanizmach venture capital oraz niski poziom zaufania ze strony polskich przedsiębiorców do tego typu formy finansowania przedsięwzięć. Większość funduszy kapitału zalążkowego i aniołów biznesu wskazuje na ograniczenia prawne i brak procedur transferu technologii. Problemem dla wielu instytucji jest również niski budżet. W przypadku lokalnych funduszy pożyczkowych i poręczeniowych główną wskazywaną barierą rozwoju jest ogólna zła sytuacja gospodarcza w regionie. Duży problem sprawiają tym instytucjom nieprecyzyjne regulacje prawne i problemy we współpracy z innymi lokalnymi i regionalnymi instytucjami. Badane podmioty wskazują również na brak chętnych do założenia własnej firmy i stosunkowo małe zainteresowanie ofertą funduszy na rynku, zwracając jednocześnie uwagę na poszukiwaczy łatwego pieniądza. 3. Bariery w działalności instytucji otoczenia biznesu wyniki badań na poziomie regionalnym Przedstawione powyżej analizy dotyczące głównych obszarów problemowych zidentyfikowanych w sektorze instytucji okołobiznesowych w Polsce zostały uzupełnione przez autorkę artykułu o wyniki badań przeprowadzonych na poziomie poszczególnych województw. Badania te potwierdziły wnioski uzyskane na poziomie centralnym, iż istotną przyczyną słabych powiązań między sektorem przedsiębiorstw a sektorem otoczenia biznesu jest niski poziom innowacyjności polskiej gospodarki, co dotyczy zwłaszcza małych i średnich przedsiębiorstw. Większość MŚP nie prowadzi działalności innowacyjnej i nie wprowadza znaczących zmian w portofolio produktowym ani w innych obszarach działalności. Ta grupa podmiotów niezmiernie rzadko korzysta z oferty instytucji pomostowych, zarówno w zakresie miękkich form wsparcia, takich jak usługi doradcze, informacyjne czy szkoleniowe, jak i z dostępu do infrastruktury technicznej (pomieszczeń biurowych, specjalistycznej aparatury, parku maszynowego etc.). Przedsiębiorstwa nie wykorzystują również instrumentów finansowych dostępnych na rynku. Wynika to z niedostatecznej wiedzy na temat nowoczesnych źródeł

10 304 Anna Lis finansowania, ale również z braku ciekawych, innowacyjnych pomysłów, które zainteresowałyby potencjalnych inwestorów. Drugą ważną grupą barier są bariery mentalne: niechęć i bierna postawa przedsiębiorców w zakresie nawiązywania współpracy z instytucjami otoczenia biznesu, brak zrozumienia idei i niski poziom zaufania do tego typu form wparcia. Większość przedsiębiorstw nie widzi konieczności nawiązywania współpracy z instytucjami okołobiznesowymi i wymiernych korzyści związanych z tą współpracą. Pomimo wielu lat funkcjonowania i licznych działań promocyjnych, wiedza na temat tych instytucji i ich oferty jest wciąż niewielka w społeczeństwie. Na uwagę zasługuje fakt, iż przedsiębiorcy, którzy wzięli udział w przeprowadzanych badaniach, wysoko ocenili jakość usług merytorycznych i infrastrukturalnych świadczonych przez instytucje wsparcia, chociaż wśród wymienianych barier we współpracy znalazło się także niedopasowanie oferty usług instytucji otoczenia biznesu do potrzeb rynkowych. Na poniższym rysunku 1 zostały zaprezentowane główne bariery w zakresie współpracy przedsiębiorstw i instytucji okołobiznesowych. Rysunek 1. Główne bariery we współpracy między sektorem otoczenia biznesu a sektorem przedsiębiorstw Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Pierwotne badania pilotażowe, 2011], [Wajda i inni, 2010], [Badanie potencjału, 2010], [Nieżurawski i inni, 2009], [Badanie zapotrzebowania przedsiębiorstw, 2010], [Kisiel i inni, 2010]. Zaprezentowane powyżej wnioski potwierdziły również badania przeprowadzone w 2012 roku w ramach projektu Ocena wpływu działalności instytucji otoczenia biznesu na rozwój sektora mikro-, małych

11 Główne bariery w systemie transferu technologii w Polsce 305 i średnich przedsiębiorstw w województwie mazowieckim, zrealizowanego na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie, w którym brała udział autorka artykułu [Ocena wpływu działalności, 2012]. Badania objęły zarówno tych przedsiębiorców, którzy nie skorzystali dotąd z usług instytucji otoczenia biznesu, jak również dotychczasowych klientów IOB. W przypadku pierwszej grupy badanych podmiotów (nie-klientów) na pytanie o główne bariery w nawiązywaniu współpracy z instytucjami okołobiznesowymi zdecydowana większość ankietowanych (prawie 70%) stwierdziła, iż nie korzystała z usług IOB, ponieważ nie miała takiej potrzeby. Jedynie 14,5% respondentów nie wiedziało o takiej możliwości, zaś 8% przyznało, iż pomimo podejmowanych prób nie udało im się otrzymać wsparcia, bowiem często firma nie kwalifikowała się do wsparcia (w wielu projektach warunkiem otrzymania wsparcia jest posiadanie lub rozwój innowacyjnych technologii, co automatycznie wyklucza firmy usługowe z możliwości aplikowania o to wsparcie). Pozostali przedsiębiorcy uczestniczący w badaniu (ok. 8% badanych) do istotnych barier we współpracy z instytucjami otoczenia biznesu zaliczyli również zbyt dużą biurokrację i formalności związane z otrzymaniem wsparcia, brak wiary w skuteczne wsparcie oraz brak czasu. Część badanych przyjmuje bierną postawę, licząc, że to instytucje zgłoszą się do nich z propozycją współpracy. Tymczasem badania przeprowadzone w grupie klientów IOB wykazały, iż przedsiębiorstwa te chętnie korzystały z usług świadczonych przez te instytucje, co dotyczy zwłaszcza usług szkoleniowych, doradczych i informacyjnych (z powyższej formy wsparcia skorzystała 54,5% ankietowanych klientów). Na drugim miejscu uplasowało się wsparcie finansowe (45%), zaś dalszej w kolejności znalazły się takie grupy usług jak prace badawczo-rozwojowe (11%) i udostępnianie infrastruktury i przestrzeni dla działalności gospodarczej (2,5%). Na pytanie odnośnie efektów współpracy, badani przedsiębiorcy w grupie głównych celów rozwojowych, które udało im się zrealizować w oparciu o współpracę z IOB, wskazywali najczęściej pozyskanie finansowania (udało się to prawie co piątemu przedsiębiorcy 19%), wprowadzenie nowego produktu lub usługi (13,5%) oraz podniesienie jakości produktów lub usług (12,3%). Współpraca z instytucjami otoczenia biznesu nie przełożyła się jednak na łatwiejsze wejście na rynki zagraniczne,

12 306 Anna Lis uzyskanie prawa własności intelektualnej (np. w formie patentu) czy też pozyskanie strategicznego inwestora. Przedstawione wyniki badań w województwie mazowieckim potwierdzają zatem, iż główne wysiłki związane z inicjowaniem powiązań na linii instytucje okołobiznesowe-przedsiębiorcy powinny być skierowane przede wszystkim na budowanie większej świadomości istnienia owych instytucji wśród przedsiębiorców oraz na promocję usług IOB na rynku. 4. Rekomendacje Identyfikacja barier w systemie transferu technologii i komercjalizacji wiedzy w Polsce pozwala na sformułowanie rekomendacji dotyczących niezbędnych zmian i usprawnień oraz kierunku dalszego rozwoju wszystkich elementów tego systemu, w tym również instytucji okołobiznesowych. Takie rekomendacje zawiera raport przygotowany w ramach wspomnianej już Inicjatywy Skuteczne Otoczenie Innowacyjnego Biznesu [Rekomendacje zmian, 2010]. W odniesieniu do instytucji otoczenia biznesu, zwłaszcza ośrodków innowacji, wystosowano trzy główne postulaty [Matusiak i inni, 2011]. Pierwszy dotyczy tworzenia silnych ośrodków innowacji w regionach, które reprezentowałyby interesy większej liczby uczelni. Dodatkowo wskazane byłoby, aby ośrodki te działały na zasadach rynkowych i były niezależne od uczelni, jak również od podmiotów biznesowych. Drugi postulat odnosi się do programów budowania kompetencji. Eksperci zwracają uwagę na konieczność tworzenia i wdrażania programów budowania kompetencji pracowników i konsultantów, pracujących w instytucjach wsparcia biznesu. Utrzymanie odpowiedniego poziomu kwalifikacji kadry w tych ośrodkach wymaga ciągłego procesu dokształcania oraz wprowadzenia motywacyjnego systemu wynagradzania. W zakresie organizacji i zarządzania instytucjami wsparcia wskazuje się na konieczność wypracowania i wdrożenia takich zasad finansowania, które z jednej strony pozwalałyby na utrzymanie odpowiedniego poziomu instytucji (wysokiej jakości usług, infrastruktury itd.), z drugiej strony stymulowałyby do zachowań rynkowych i skłaniały do podejmowania określonych kroków w kierunku samofinansowania. W tablicy 2 zawarto te spośród wystosowanych rekomendacji odnośnie STTiKW, które odnoszą się do instytucji okołobiznesowych.

13 Główne bariery w systemie transferu technologii w Polsce 307 Tablica 2. Lista rekomendacji dotyczących dalszego rozwoju instytucji otoczenia biznesu w Polsce Reorientacja funkcjonowania ośrodków innowacji Rozwój profesjonalnych kadr dla ośrodków innowacji Wprowadzenie programu rozwoju, profesjonalizacji i monitoringu funkcjonowania ośrodków innowacji. Wypracowanie metodologii liczenia wartości publicznej ośrodków innowacji. Wspomaganie dostosowania ośrodków innowacji do wymogów unijnych w zakresie udzielania pomocy publicznej. Budowa kompetencji ośrodków innowacji w zakresie internacjonalizacji. Stworzenie mechanizmu stabilizacji finansowej i organizacyjnej działalności uczelnianych ośrodków. Długookresowe inwestowanie w istniejące zespoły ośrodków innowacji i stabilizacja zatrudnienia, poprzez stworzenie odpowiednich mechanizmów wynagradzania. Wypracowanie środowiskowego modelu edukacji dla wyspecjalizowanych usług proinnowacyjnych (coaching), wysoko specjalizowane sesje tematyczne, internacjonalizacja. Budowa multidyscyplinarnego, zewnętrznego zaplecza eksperckiego, opartego na zasobach instytucji akademickich, ośrodków innowacji, firm konsultingowych i niezależnych ekspertów. Poszerzenie zaplecza eksperckiego, poprzez zapraszanie do współpracy emerytowanych przedsiębiorców, menedżerów, specjalistów współpraca z sieciami absolwenckimi partnerskich instytucji naukowych. Wprowadzenie systemu edukacji menedżerów, komercjalizacji poprzez pilotażowy projekt studiów zamawianych na poziomie magisterskim i rozwijanie przez uczelnie wyższe (we współpracy z ośrodkami innowacji) studiów podyplomowych z tego zakresu. Wydłużenie czasu na zdobywanie kolejnych szczebli awansu naukowego dla kadry kierowniczej ośrodków innowacji, związanej z uczelniami i reprezentującej sferę nauki. Upowszechnienie wiedzy i praktyki o nieformalnych metodach ochrony własności przemysłowej. Źródło: [Rekomendacje zmian, 2010, s , ].

14 308 Anna Lis Realizacja pierwszej grupy rekomendacji ma w zamierzeniu doprowadzić do stworzenia skutecznego systemu monitoringu funkcjonowania i pomiaru wartości publicznej ośrodków innowacji, dzięki czemu możliwa byłaby szybka diagnoza tych instytucji i podjęcie odpowiednich działań korygujących i zapobiegawczych. Ponadto przewiduje się tu wypracowanie standardów dotyczących gromadzenia, przetwarzania i upowszechniania wyników działalności ośrodków innowacji, profesjonalne zarządzanie badaniami naukowymi na uczelniach oraz stworzenie mechanizmów finansowania działalności uczelnianych centrów transferu technologii. Oprócz tego, zarówno pierwsza, jak i druga grupa rekomendacji zakłada wzmocnienie kadr ośrodków innowacji i rozwój zaplecza eksperckiego w całym systemie transferu technologii i komercjalizacji wiedzy. Zakończenie Zaprezentowane wyniki badań wskazują, iż bariery występujące w systemie transferu technologii i komercjalizacji wiedzy w Polsce mają różne podłoże i występują po stronie każdej z trzech wyróżnionych grup podmiotów. Podstawowymi problemami, utrudniającymi proces transferu technologii z uczelni do biznesu, są bardzo słabe powiązania na linii naukabiznes oraz niedopasowanie oferty B+R do wymagań rynku (podaż nie odpowiada istniejącemu popytowi). Główny zarzut formułowany jest pod adresem instytucji sektora badawczo-rozwojowego, którym zarzuca się niechęć do komercjalizacji innowacji i współpracy z przedsiębiorstwami, skostniałość oraz nadmierną biurokrację. Z drugiej strony niska innowacyjność polskich przedsiębiorstw, wysokie ryzyko innowacji, a jednocześnie utrudniony dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania stanowią dodatkową barierę w nawiązywaniu tych relacji. W systemie transferu technologii ważną rolę pełnią instytucje okołobiznesowe, które wspierają rozwój innowacji w przedsiębiorstwach, oferując szeroki zakres usług proinnowacyjnych oraz wysokorozwiniętą infrastrukturę wsparcia: powierzchnię biurową, sale konferencyjne, park maszynowy czy też zaawansowane laboratoria badawcze. Niestety, instytucje otoczenia biznesu słabo sprawdzają się w roli pośrednika między sferą nauki a gospodarki. Z przeprowadzonych badań wynika również, że oferta instytucji okołobiznesowych nie cieszy się duży zainteresowaniem wśród przedsiębiorstw. Może to wynikać z niedopasowania