Polska emigracja szansa czy tylko porażka?

Transkrypt

1 Dr hab. Maciej Duszczyk Instytut Polityki Społecznej Ośrodek Badań nad Migracjami Uniwersytet Warszawski Tezy Prelegentów: Co wiemy o migracjach Polaków i czy możemy przewidywać/prognozować/kształtować przyszłość? 1. Skala emigracji poakcesyjnej Skali emigracji nie udaje się precyzyjnie szacować. Swobodny przepływ pracowników polega na tym, że migracje nie są odnotowywane w jednym centralnym rejestrze, a dane zbierane przez poszczególne państwa są trudno porównywalne. Jedynym wiarygodnym źródłem są dane Eurostat. Zgodnie z nimi w latach skala emigracji z Polski wyniosła ok. 1,3 mln. osób. Liczba Polaków mieszkających w UE wzrosła o ok. 225 proc. Dane te mają jednak drugorzędne znaczenie. Kluczowa jest analiza przepływów migracyjnych. 2. Skala nowej emigracji i powrotów Dla wyciągania wniosków z procesów migracyjnych konieczna jest analiza trendów i przepływów, a nie liczba Polaków mieszkających za granicą. Przykładowo w roku 2013 z Polski wyjechało ok. 200 tys. osób. W tym samym czasie powróciło ok. 140 tys. Oznacza to, że bilans migracyjny wyniósł ok. 60 tys. W poprzednim roku było to ponad 200 tys. W mojej opinii takie dane powinny stanowić podstawę do analiz. 3. Koszty i korzyści Na koszty i korzyści migracji trzeba patrzeć z perspektywy indywidualnej i krajowej. Występują znaczące krótkookresowe korzyści ekonomiczne przejawiające się głównie w przepływach finansowych, a więc większej konsumpcji i podnoszeniu jakości życia. Choć obserwuje się również wyższe ceny w regionach emigracyjnych, a więc gospodarstwa domowe bez transferów z emigracji ponoszą z tego powodu koszty. Główne pytanie: jakie byłoby źródło dochodów i pozycja społeczna emigrantów, jeżeli pozostaliby w Polsce? Należy przyjąć, że emigracja była alternatywą dla bierności lub ograniczenia potencjałów. Za granicą również występuje ograniczenie potencjału, ale korzyści finansowe z tego tytułu są zdecydowanie wyższe. Z migracjami są jednak związane istotne koszty społeczne. Przykładowo nie jest wiadomo jak zachowają się emigranci w relacjach ze swoimi rodzicami pozostałymi w Polsce. Może to generować bardzo duże wyzwanie dla systemu opieki długoterminowej. Można uogólnić, że korzyści krótkookresowe z migracji przeważają nad kosztami. W perspektywie długoterminowej, głównie ze względu na procesy demograficzne, koszty będą przeważać nad korzyściami. 4. Zachowania migrantów Większość emigrantów nadal nie podjęła decyzji co do swojej przyszłości. Choć rośnie liczba osób, która decyduje się osiedlić za granicą. Mamy cztery scenariusze powrotów: stymulowane czynnikami rodzinnymi, powroty porażek, powroty sukcesu oraz powroty nadziei. Niestety te dwa pierwsze typy zdecydowanie dominują. Wbrew obiegowym opiniom emigranci nie mają negatywnego stosunku do Polski. Jednocześnie są zawiedzeni polityką. Dla znaczącej grupy Polaków zdecydowanie ważniejsze 1

2 są negatywne informacje z Polski. Pozwala to im uzasadnić decyzję o emigracji. Często jest to jednak tylko stanowisko werbalne. Jest to zjawisko znane i dobrze opisane w literaturze przedmiotu. 5. Czy można zmienić postawy migracyjne Polaków? O wiele łatwiej jest powstrzymywać nową emigrację niż stymulować powroty. Instrumenty dla polityki migracyjnej znajdują się głównie w polityce społecznej - głównie polityce zatrudnienia oraz polityce mieszkaniowej. Kluczowe jest tutaj powstrzymanie emigracji przez kilka - kilkanaście miesięcy po zakończeniu edukacji. Jeżeli dana osoba zakotwiczy się w społeczeństwie perspektywa emigracji znacząco maleje. Należy pamiętać, że deklaracje mają niewiele wspólnego z rzeczywistością. Stymulacja powrotów jest możliwa, ale trudna. Musi być budowana w oparciu o sukces po powrocie - choć oczywiście nie jest to możliwe w każdym przypadku. Reemigrant (migrant, który powrócił i ponownie wyjechał) raczej już nigdy nie wróci do Polski. Wydaje się, że możliwe jest przyjęcie zasady udrażniania ścieżek powrotowych poprzez eliminowanie biurokratycznych barier i wyczulenie na specyficzne problemy powracających. Przykład: na jakich warunkach może dostać kredyt osoba, która ostanie pięć lat spędziła na emigracji i nie miała żadnych dochodów w Polsce, ale pracowała przez ten cały okres za granicą? 6. Podsumowanie Wbrew powszechnemu obrazowi emigracja Polaków przynosi dużo korzyści. Niestety zmieni się to już w najbliższym czasie. Migracja przyczyniła się do uniknięcia wielu kosztów społecznych transformacji poakcesyjnej, ale wygenerowała i wygeneruje inne. Nadal scenariusz win-win jest możliwy, ale coraz trudniejszy do osiągnięcia. 2

3 prof. SWPS, dr hab. Izabela Grabowska Uniwersytet SWPS i Ośrodek Badan nad Migracjami UW i.grabowska@uw.edu.pl Migracyjne transfery społeczne w społeczeństwie polskim 1. Migracje międzynarodowe Polaków, zwłaszcza poakcesyjne, wypełniają polski dyskurs publiczny, głównie w sposób negatywny, często jako chwytliwe argumenty polityczne. Wejście Polski do UE 1 maja 2014 r. dało Polakom w różnym wieku możliwość swobody podejmowania m.in. pracy zagranicą (obok innych swobód związanych z przepływem usług, kapitału i towarów). Dlaczego osoby, które wyjeżdżają, szczególnie młode, są za to publicznie ganione, skoro wyjazd i praca zagranicą, stanową elementy ich życiowego curriculum w świecie, w którym, jak pokazują badania Foresight, mobilność mentalna i fizyczna stoją najwyżej wśród kompetencji cywilizacyjnych. 2. Wraz z negatywnym dyskursem publicznym o migracjach w Polsce, często jedynym pozytywnym światłem w tunelu są pieniądze migracyjne, transfery finansowe (ang. economic remittances), które budują polskie PKB. Do 2008 r. przekazy migracyjne były większe aniżeli napływ środków z funduszy strukturalnych. W 2011 pieniądze migracyjne zbudowały 1,1% polskiego PKB (a w ,7%). Transfery finansowe to jednak nie wszystko. Oprócz pieniędzy ludzie także przekazują TRANSFERY SPOŁECZNE (ang. social remittances). 3. Transfery społeczne, czyli wszystkie pozamaterialne efekty migracji, jak idee, praktyki, wiedza, umiejętności, kompetencje są przekazywane pomiędzy krajami wysyłającym i przyjmującym, pomiędzy rodzinami, miejscami pracy, miejscami publicznymi, sąsiedztwami. Sferami życia, które dotyczą każdego z nas. 4. Do zmiany społecznej, mentalnościowej w Polsce, napływ i wykorzystanie pieniędzy nie wystarczy. Dzisiaj prawie każda społeczność lokalna ma drogi, aqua park, wyremontowany dworzec i rynek, często z funduszy strukturalnych UE. Sama infrastruktura to nie wszystko. Potrzebny jest kapitał ludzki, ale nie ten zastany, który powiela działania rutynowe, nigdy nie wyjeżdżał poza swój region, a może i powiat, ma zamknięte głowy. Badania nad migrantami powrotnymi pokazują, że po akcesji Polacy, znacznie częściej niż przed akcesją, wracają do miejsc, z których wyjechali, czyli także do swoich społeczności lokalnych. Wracają z różnych powodów, przede wszystkim rodzinnych. Wracają do swoich rodzin, sąsiedztw, miejsc pracy (które często sobie sami tworzą). 5. Migranci powrotni mogą być AGENTAMI zmiany społecznej w Polsce. I nie chodzi tutaj o migracyjnych celebrytów, ale o zwykłych ludzi, jak: pielęgniarka, kosmetyczka, trener sportowy, nauczyciel i budowlaniec, właścicielka sklepu zoologicznego, barmanka, którzy dysponują określonymi ZASOBAMI społecznymi: mają bogata sieć społeczną, często prowadzą własny (skromny biznes), działają pro publico bono, chcą rozmawiać z innymi, nie wywyższają się. Mają mandat społeczny do przekazów społecznych. Wówczas ich STOPA ZWROTU Z INWESTYCJI migracyjnej rośnie podwójnie, ponieważ przyczyniają się do zmian społecznych w swoich społecznościach lokalnym. Często są to mikro zmiany, ale przecież suma mikro zmian może dawać efekty makro. 6. Trudno jest odfiltrować efekt migracji międzynarodowych od innych procesów społecznych, które mają miejsce w społeczeństwie polskim. Badania nad transferami 3

4 społecznymi pokazują, że KAPITAŁ migracyjny Polaków może przyczyniać się do modernizacji Polski. Zachęcam Państwa również do lektury wywiadu: PDF 4

5 Dr Joanna Fomina Instytut Filozofii i Socjologii PAN Czy Polska emigracja jest szansa, czy tylko porażka? Po pierwsze, o emigracji Polaków do krajów UE powinno się mówić w kategoriach obywateli Europy, a nie win-lose. Polacy są obywatelami UE i mają prawo do swobodnego przemieszczania się, osiedlania, podjęcia pracy w granicach Unii. Według badań CBOS możliwość pracy zarobkowej w krajach członkowskich UE to największa zaleta członkostwa Polski w unii, a jedynie znikomy odsetek uważa że te migracje to wada członkostwa. Politycy są odwrotnego zdania. Motywacje do wyjazdów Polacy wyjeżdżają zarówno z powodów ekonomicznych, jak i społecznopolitycznych. Wymiar ekonomiczny ma ogromne znaczenie. W UK kwota wolna od podatku 9 tys. funtów. Płaca minimalna prawie 7 funtów (6,70). Nawet na minimalną płacę można w miarę przyzwoicie żyć. Część osób świadomie rezygnuje z określonego statusu społecznego na rzecz poprawienia sytuacji ekonomicznej. (Przykład 1: uczestniczka badania w Polsce pracując w banku zarabiała na miesiąc tyle, ile w fabryce w UK dostaje za tydzień pracy). Jednak część emigrantów nie najgorzej radzi sobie w Polsce pod względem zarobków, lecz ucieka przed czymś, co postrzega jak zaściankowość, brak możliwości rozwoju, prowincjonalizm, ale również brak respektowania praw (tu w szczególności mowa o osobach homoseksualnych). Polacy również cenią sobie w UK znacznie mniejszy stopień biurokracji, przyjazną atmosferę, uprzejmość, wyższy stopień zaufania między ludźmi, poziom usług publicznych, więcej szans na rozwój osobisty i szczególnie zawodowy. Inne relacje w pracy, brak folwarcznych stosunków pracowniczych, merytokratyczne kryteria awansu. Janusowe oblicze polskiej emigracji Doświadczenia emigrantów są bardzo niejednoznaczne. Można wyróżnić trzy grupy o bardzo odmiennych doświadczeniach. Przedstawiciele pierwszej grupy mają zdecydowanie pozytywny bilans zysków i strat. Powiodło im się za granicą. Są dumni z siebie. Na ogół w tej grupie są osoby o wyższym wykształceniu, ze znajomością anielskiego, ale również osoby nie koniecznie wykształcone, ale przedsiębiorcze o dobrym kapitale społecznym. Osoby te łatwo się odnalazły w nowej rzeczywistości, są zintegrowane zarówno pod względem ekonomicznym, jak i społecznym. Pracują w brytyjskich lub międzynarodowych firmach, mają znajomości i przyjaźnie wśród zarówno Polaków, jak i Brytyjczyków. Często są również aktywni społecznie lub politycznie (udział w NGOsach, klubach, i t.d.) Druga grupa to osoby, które radzą sobie ekonomicznie. Dzięki różnicy w zarobkach w UK i Polsce - ich sytuacja ekonomiczna poprawiła się, lecz nie są zintegrowane w sensie społecznym. Obracają się niemal wyłącznie w świecie polskich emigrantów, są uzależnieni od innych ze względu na słabą znajomość angielskiego oraz realiów życia w UK. Jednocześnie, medialne opowieści o Polakach mieszkających pod mostem nie są zupełnie wyssane z palca. Jest też grupa polskich emigrantów, którzy zupełnie nie poradzili sobie na emigracji. Bardzo 5

6 często wyjeżdżali w ciemno, bez przygotowania, czasami byli nabrani przez pośredników i nie mieli planu B. W ich sytuacji czasami mamy do czynienia w wpadaniem w nałogi, bezdomnością, bezrobociem. Jest to zjawisko wymagające uwagi, lecz nie świadczy o tym, że emigracja to tylko porażka. W polskim dyskursie publicznym często mówi się o straconym pokoleniu i marnowaniu wiedzy i umiejętności osób z wykształceniem, które nie są zatrudnione w zawodzie, lecz lądują na przysłowiowym zmywaku. Badania pokazują, że mobilność zawodowa Polaków jest znacząca. To prawda, że na początku wielu podejmuje się prac zdecydowanie poniżej swoich kwalifikacji, lecz wiąże się to przede wszystkim z brakiem znajomości języka angielskiego na odpowiednim poziomie. Drugi problem, to posiadanie kwalifikacji, na które jest niskie zapotrzebowanie na brytyjskim (jak zresztą i na polskim) rynku pracy przede wszystkim chodzi o absolwentów kierunków humanistycznych. W UK szeroko dostępne są zarówno kursy językowe, jak i różnego rodzaju szkolenia zawodowe. Badania, które prowadziłam, pokazują, że w ciągu kilku lat polscy migranci są w stanie nauczyć się języka i znaleźć pracę w zawodzie lub przekwalifikować się, jeżeli nie mogą znaleźć pracy zgodnie z polskim dyplomem. Przykład 1. absolwentka biologii, brak znajomości angielskiego, pierwsza praca w fabryce, kurs angielskiego - po trzech latach uczy przyrody w angielskiej szkole. Przykład 2. Absolwentka filozofii, początkowo pracowała w domu opieki, ukończyła kurs PR i marketingu, pracuje w dziale PR i marketingu w dużej firmie. Przykład 3. absolwent bankowości i finansów, dosyć dobra znajomość angielskiego zaczyna od darmowego stażu w banku HSBC, po roku szef działu, znajomość polskiego jako atut. Warto też odnotować znaczące społeczno-polityczne zaangażowanie Polaków w UK. Polacy zakładają organizacje pozarządowe, m.in. by pomagać innym Polakom, ale nie tylko, dołączają do partii politycznych, startują w wyborach lokalnych, angażują się w prace związków zawodowych. Jest to ważny wskaźnik społecznej integracji Polaków, co raz bardziej czują się u siebie, aktywnie próbują zmieniać rzeczywistość wokół siebie na lepsze. Różnorodność działań brytyjskiej Polonii nie tylko pielęgnowanie polskości ale np. działania na rzecz praw mniejszości seksualnych. Rola Polaków mieszkający w krajach UE w dyplomacji publicznej jest nie do przecenienia. To dzięki kontaktom z Polakami Brytyjczycy lepiej rozumieją politykę polską, wspólne interesy dwóch państw, chętniej podróżują do Polski i dzięki temu zmieniają swoje nastawienia do Polski i Polaków. Niestety, w przypadku Polski jest to raczej okazja dla polityków do eskalowania konfliktów z władzami tych krajów (Niemcy, Wielka Brytania). Emigracja Imigracja Wszelkie programy zachęcania Polaków do powrotów nie mają najmniejszego sensu. Jedyna rzecz, która może je zachęcić, to faktyczne przełożenie się wzrostu ekonomicznego na namacalne zdecydowane poprawienie sytuacji na rynku pracy mniejsze bezrobocie i wzrost zarobków proporcjonalny do wzrostu PKB. Już teraz jest jednak możliwa aktywna polityka pozyskiwania migrantów spoza Unii o wysokich kwalifikacjach. Dlatego nie sposób rozmawiać o skutkach migracji z Polski bez odniesienia się do tej 6

7 kwestii. Polska będąc nadal krajem emigracji, staje się stopniowo krajem imigracji otwierającym się na pracowników cudzoziemskich. Dopiero w ostatnich latach następuje stopniowa liberalizacja rynku pracy w kontekście przyciągania zarówno pracowników wykwalifikowanych, w tym studentów jak i niewykwalifikowanych (np. rolnictwo, budownictwo), przy czym ta druga grupa jest wyraźnie dominująca. Nacisk na przyciąganie niskowykwalifikowanych migrantów krótko terminowych jest problematyczny z dwóch względów po pierwsze, brak jest polityk integracyjnych dla tej grupy migrantów (nich chcemy ich integrować, bo wierzymy błędnie że zrobią swoje i wrócą do domu, kiedy u nich się poprawi (raczej nie wrócą, podobnie jak nie wróci większość Polaków z UK). Po drugie i najważniejsze, taka polityka migracyjna stoi w sprzeczności z deklarowaną wszem i wobec potrzebą zmiany koncepcji rozwoju kraju od rozwoju opartego na konkurencyjnie niskich płacach do rozwoju opartego o innowacyjne produkty o wysokiej wartości dodanej. Dlatego już dzisiaj potrzebna jest polityka przyciągania imigrantów, którzy będą mogli tworzyć tę przewagę innowacyjną. 7