BILANS KORZYŚCI I KOSZTÓW PRZYSTĄPIENIA POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ

Transkrypt

1 BILANS KORZYŚCI I KOSZTÓW PRZYSTĄPIENIA POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ Prezentacja wyników prac polskich ośrodków badawczych Kwiecień

2 SPIS TREŚCI WSTĘP 4 STRESZCZENIE RAPORTU 6 I. Makroekonomiczne konsekwencje członkostwa 6 II. Konsekwencje członkostwa dla sektora przedsiębiorstw 10 III. Konsekwencje członkostwa dla rynku pracy 14 IV. Wpływ członkostwa na rolnictwo i obszary wiejskie w Polsce 17 V. Konsekwencje członkostwa Polski w UE dla konsumentów i dla jakości życia _ 23 VI. Edukacja i nauka 25 I. MAKROEKONOMICZNE EFEKTY CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ 29 I.I. Uwagi metodologiczne 32 I.II. Średniookresowe konsekwencje członkostwa Polski w Unii Europejskiej 33 I.III. Długookresowe konsekwencje członkostwa Polski w Unii Europejskiej 43 II. KONSEKWENCJE CZŁONKOSTWA DLA SEKTORA PRZEDSIĘBIORSTW 47 II.I. Bariery w wymianie handlowej między Polską a UE 48 Efekty zniesienia granic wewnętrznych w obrocie towarowym 49 Efekty zniesienia barier technicznych 50 II.II. Konsekwencje objęcia Polski Wspólną Polityką Handlową 56 Implikacje przejęcia Wspólnej Zewnętrznej Taryfy Celnej 57 Instrumenty ochronne Wspólnej Polityki Handlowej 59 II.III. Ekonomiczne efekty zniesienia barier fizycznych i technicznych oraz wprowadzenia Wspólnej Zewnętrznej Taryfy Celnej. Wyniki symulacji dla Polski _ 62 II.IV. Dostosowania do prawa wspólnotowego bezpieczeństwo i higiena pracy i środowisko naturalne 64 Dostosowanie do przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy 65 Wpływ przyjęcia acquis z zakresu ochrony środowiska naturalnego na konkurencyjność przedsiębiorstw 68 II.V. Wpływ funduszy unijnych na otoczenie prowadzenia działalności gospodarczej na przykładzie infrastruktury transportowej 75 Cechy sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce 78 Koszty i korzyści akcesji dla MSP w działach 81 Regionalne konsekwencje integracji z UE dla sektora MSP 88 Analiza SWOT (koszty i korzyści akcesji dla sektora MSP) na podstawie wyników zastosowanych kryteriów oceny konkurencyjności (w ujęciu branżowym i regionalnym) 93 Programy UE dla sektora MSP 95 III. WPŁYW CZŁONKOSTWA W UE NA POLSKI RYNEK PRACY 97 Diagnoza sytuacji na polskim rynku pracy 97 Kierunki wpływu członkostwa w UE na sytuację na polskim rynku pracy 99 Doświadczenia państw wstępujących do Unii Europejskiej 102 Wpływ funduszy strukturalnych na rynek pracy 104 Wpływ Bezpośrednich Inwestycji Zagranicznych na rynek pracy 108 Wpływ salda wymiany handlowej na rynek pracy 111 Swobodny przepływ osób 113 2

3 IV. WPŁYW CZŁONKOSTWA NA ROLNICTWO I OBSZARY WIEJSKIE W POLSCE 122 Sytuacja rolnictwa i wsi w Polsce 122 Mechanizmy Wspólnej Polityki Rolnej wpływające na rolnictwo i wieś 124 Dopłaty bezpośrednie 128 Działania interwencyjne na rynku rolnym 130 Najważniejsze programy z zakresu PROW i SOP 133 Koszty integracji polskiego rolnictwa z Unią Europejską 137 Dochodowość gospodarstw rolnych 140 Przykłady gospodarstw rolnych 142 Podsumowanie 148 V. KONSEKWENCJE CZŁONKOSTWA POLSKI W UE DLA KONSUMENTÓW I DLA JAKOŚCI ŻYCIA 149 Wpływ funkcjonowania Rynku Wewnętrznego na konsumentów 149 Regulacje ochrony konsumenta 151 Prawo do opieki zdrowotnej 157 Czynniki wpływające na poziom cen po rozszerzeniu 161 VI. ROZWÓJ POLSKIEJ EDUKACJI I NAUKI PO ROZSZERZENIU UE 171 VI.I. Szkolnictwo wyższe 173 Szkolnictwo wyższe w Polsce 173 Wpływ integracji na polskie szkolnictwo wyższe 174 Prawo do kształcenia w państwach członkowskich UE na zasadach dotyczących studentów państwa przyjmującego 175 Możliwość wyjazdu w ramach wspólnotowych programów edukacyjnych: Sokrates-Erasmus, Leonardo da Vinci 176 Wprowadzenie w polskich uczelniach Europejskiego Systemu Transferu Punktów Kredytowych (ECTS) 177 Podnoszenie jakości kształcenia 178 Promowanie uznawalności dyplomów dla celów akademickich 179 Zwiększenie szans na uzyskanie zatrudnienia za granicą w wyniku odbycia studiów bądź ich części w innym kraju 180 Konkurencyjność polskiego szkolnictwa wyższego 181 VI.II. Nauka i badania 182 Badania naukowe w Polsce 182 Wpływ integracji na rozwój polskiej nauki 184 Promocja tzw. potencjału ludzkiego oraz wspieranie mobilności kadry naukowej i badawczej 188 Wspieranie rozwoju międzynarodowych sieci doskonałości oraz projektów zintegrowanych 190 Wspieranie współpracy międzynarodowej 191 Poprawa potencjału badawczego i innowacyjności przedsiębiorstw 194 Podsumowanie 196 BIBLIOGRAFIA 197 3

4 WSTĘP Bilans korzyści i kosztów przystąpienia Polski do Unii Europejskiej stanowi próbę pokazania najistotniejszych, gospodarczo-społecznych konsekwencji członkostwa naszego kraju w Unii. Opracowanie powstało w oparciu o prace badawcze prowadzone z inicjatywy Sekretariatu Europejskiego w trakcie i po zakończeniu negocjacji, kiedy były już znane ich ostateczne wyniki. Analizy składające się na poszczególne rozdziały opracowania zostały przygotowane przez niezależne, polskie ośrodki badawcze. Znalazły się między nimi Centrum Analiz Ekonomiczno- Społecznych, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Niezależny Ośrodek Badań Ekonomicznych, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu, Akademia Rolnicza w Poznaniu, Centralny Instytut Ochrony Pracy, Uniwersytet Gdański, Instytut Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego. Bilans... jest syntezą ich prac, natomiast w okresie późniejszym zostaną również opublikowane raporty cząstkowe, zawierające szacunki korzyści i kosztów dla poszczególnych sektorów gospodarki. W opracowaniu wykorzystano również analizy zagranicznych ośrodków naukowych. Pełny spis materiałów źródłowych znajduje się w bibliografii. Najistotniejsze tezy Bilansu... są następujące: Po pierwsze, transformacja gospodarki polskiej nie została jeszcze zakończona. Konieczne są dalsze zmiany strukturalne umożliwiające podniesienie jej konkurencyjności i stworzenie podstaw do trwałego, szybkiego rozwoju gospodarczego także wtedy, gdy wyczerpią się obecne przewagi konkurencyjne oparte o niższe koszty pracy. Innymi słowy, na członkostwo Polski w Unii i związane z nim koszty i korzyści trzeba patrzeć poprzez konieczność sprostania wyzwaniom rozwojowym, przed którymi stoi nasz kraj, niezależnie od tego czy Polska wejdzie do Unii czy pozostanie poza jej obszarem. Podstawowa różnica między scenariuszami członkostwa i izolacji polega na tym, że dzięki członkostwu w Unii proces modernizacji i niwelowania luki rozwojowej dzielącej nas od obecnych krajów członkowskich będzie przebiegał znacznie szybciej. Członkostwo umożliwi Polsce przyspieszony rozwój i odrobienie wieloletnich zaniedbań rozwojowych, co nie byłoby możliwe w jakichkolwiek innych warunkach. Po drugie, członkostwo w Unii otwiera nowe szanse i potencjalne korzyści ale to, czy i w jakim stopniu zostaną one wykorzystane zależy od prowadzonej w kraju polityki gospodarczej. Wymagać to będzie polityki makroekonomicznej tworzącej stabilne ramy dla działalności gospodarczej, zachęt do zwiększania oszczędności krajowych i inwestycji, zmniejszenia roli państwa w gospodarce oraz zapewnienia efektywności funkcjonowania administracji publicznej na szczeblu centralnym i samorządowym, zwłaszcza w odniesieniu do realizacji inwestycji publicznych. Wreszcie, nakładów finansowych skierowanych na modernizację gospodarki, poprawę stanu środowiska naturalnego, większe bezpieczeństwo konsumentów czy rozbudowę infrastruktury transportowej nie można traktować jako kosztów integracji. Wszystkie te działania są podejmowane 4

5 w interesie Polski i powinny być traktowane jako korzyści płynące z członkostwa. Nie oznacza to, że niektóre rodzaje działalności gospodarczej nie zostaną skonfrontowane poprzez presję konkurencyjną z koniecznością dokonania większego wysiłku dostosowawczego i poniesienia związanych z tym nakładów. Dzięki wynegocjowanym przez Polskę okresom przejściowym, zostaną one jednak rozłożone w czasie. Trzeba przy tym podkreślić, że członkostwo w Unii poprzez ułatwienia w dostępie do innowacji i technologii, większy napływ inwestycji zagranicznych czy możliwości stwarzane przez unijne środki finansowe w znacznym stopniu ułatwi proces dostosowawczy i złagodzi jego konsekwencje. Jednocześnie należy pamiętać, że wzrost konkurencyjności i modernizacja gospodarki przyniosą korzyści konsumentom, czyli wszystkim obywatelom, którzy będą mieli dostęp do tańszych i nowocześniejszych produktów i usług. Struktura raportu odwołuje się do podstawowych grup odbiorców, których w największym stopniu dotyczyć będą konsekwencje wejścia Polski do Unii. Szacunek efektów makroekonomicznych, który otwiera raport, dotyczy całego społeczeństwa zawarte są tam symulacje efektów członkostwa dla poziomu wzrostu gospodarczego, bezrobocia, inflacji, kursu walutowego czy poziomu inwestycji. Pozostałe rozdziały dotyczą, w kolejności, przedsiębiorców (ze szczególnym uwzględnieniem sektora MSP), rynku pracy, rolnictwa i obszarów wiejskich, konsumentów oraz edukacji i nauki. Z konieczności jest to obraz niepełny wiele z kosztów czy korzyści ma charakter niewymierny lub nie jest możliwe ich precyzyjne oszacowanie. W wielu przypadkach można na obecnym etapie mówić jedynie o szansach i zagrożeniach to na ile staną się one realne zależeć będzie od wielu czynników, takich jak jakość krajowej polityki gospodarczej czy strategie polskich przedsiębiorstw. Wreszcie, trudno jest odróżnić efekty członkostwa czy związane z nimi dostosowania od zmian wynikających z procesu transformacji polskiej gospodarki. 5

6 STRESZCZENIE RAPORTU I. Makroekonomiczne konsekwencje członkostwa Rozdział zawiera wyniki symulacji makroekonomicznych efektów członkostwa w dwóch perspektywach czasowych średniookresowej i długookresowej. W obydwu przypadkach porównane zostały dwa scenariusze jeden, w którym Polska wchodzi do Unii Europejskiej 1 maja 2004 roku (scenariusz członkostwa) i drugi, w którym pozostaje poza jej obszarem (scenariusz izolacji). Najważniejsze założenia, które przyjęto w scenariuszu członkostwa znajdują się poniżej: Nastąpi eliminacja ostatnich barier w przepływie towarów (bariery pozataryfowe) i kapitału. Zostanie zliberalizowana większość rynków usług. Kraje członkowskie UE będą stopniowo otwierały swoje rynki pracy, Zwiększona wiarygodność finansowa i atrakcyjność przełoży się na szybsze tempo napływu Bezpośrednich Inwestycji Zagranicznych (BIZ) (15-16 mld EUR rocznie w latach ) oraz kapitału portfelowego, Nastąpi stopniowy wzrost transferów netto z budżetu UE do Polski - z 0,6-1% PKB w latach do ok. 3,5% PKB w 2010 r., Polska od początku swojego członkostwa weźmie udział w mechanizmie stabilizacji kursu (ERM II). Po spełnieniu kryteriów z Maastricht, co będzie wymagało reformy polityki fiskalno - budżetowej i reform strukturalnych, Polska stanie się członkiem strefy euro w 2008r. Scenariusz izolacji przewiduje kontynuację odpowiedzialnej polityki makroekonomicznej i opiera się na następujących założeniach: Stosunki handlowe Polska- UE-24 będą dalej określone przez Układ Europejski, czyli zostanie utrzymany znaczny stopień liberalizacji wymiany towarów (bez rolnictwa). Polska nie wycofa się także z międzynarodowych zobowiązań dotyczących liberalizacji przepływów kapitałowych, Po wygaśnięciu transferów z pomocy przedakcesyjnej, Polska nie będzie już mogła liczyć na bezzwrotną pomoc z budżetu UE, Nastąpi stagnacja tempa napływu BIZ na poziomie 5-6 mld EUR rocznie (2-2,5% PKB, BIZ skierują się do nowych członków UE). Spowoduje to konieczność uzupełniania niedoborów kapitału poprzez emisję papierów dłużnych i zaciąganie kredytów komercyjnych. 6

7 W perspektywie średniookresowej (do roku 2014) porównanie obu scenariuszy prowadzi do następujących wniosków: W scenariuszu członkostwa zmniejsza się istotnie luka rozwojowa dzieląca Polskę od państw członkowskich UE. W roku 2004 polski PKB na głowę mieszkańca stanowić będzie ok. 21% średniego PKB w UE-15 według bieżących kursów walutowych i ok. 41% według parytetu siły nabywczej (PPP). Do roku 2014 Polska powinna osiągnąć poziom PKB równy 31% średniego w UE-15 w tym okresie (według bieżących kursów walutowych) i ok. 55% według PPP. Prowadząca do tego ścieżka rozwojowa będzie wyglądać następująco: w latach tempo wzrostu PKB powinno wynieść nieco powyżej 5%, przy spożyciu rosnącym w tempie ok. 4% i wzroście inwestycji o ok % rocznie. Oznacza to, że po akcesji nastąpi kilkuletni boom inwestycyjny i konsumpcyjny. Deficyt obrotów bieżących w relacji do PKB stopniowo wzrośnie do 5%, co nie będzie jednak tworzyć zagrożenia dla stabilności gospodarczej Polski. Wskutek wzrostu importu (w znacznej części inwestycyjnego i zaopatrzeniowego) w bilansie płatniczym nastąpi pogorszenie (o 2 punkty procentowe PKB) salda handlowego, natomiast jednocześnie pojawią się rosnące transfery netto z Unii, w latach możliwości wzrostowe dotychczasowego modelu gospodarczego, opierającego się o szybki wzrost popytu krajowego, ulegną stopniowemu osłabieniu. Dynamika wzrostu spożycia obniży się do ok. 4%, inwestycji do 7%, zaś wzrostu PKB do ok. 4%. Tempo wzrostu eksportu i importu, po gwałtownym wzroście w latach poprzednich, obniży się do ok. 7%, zaś deficyt obrotów bieżących oscylować będzie wokół 4% PKB, od roku 2011 gospodarka wejdzie na nową ścieżkę przyspieszonego wzrostu gospodarczego, związanego z wyraźną poprawą konkurencyjności i wzrostem jakości i wielkości majątku produkcyjnego. Tempo wzrostu eksportu podniesie się do ok. 8-9%, przy imporcie rosnącym o ok. 7-8% rocznie. Przy utrzymaniu dynamiki absorpcji środków unijnych na poziomie zbliżonym do prognozowanego poprzednio doprowadzi to do ponownego wzrostu dynamiki PKB do ponad 5% oraz do stopniowej redukcji deficytu obrotów bieżących poniżej 4% PKB, opisanym etapom wzrostu PKB towarzyszyć będzie rosnąca stabilizacja makroekonomiczna. Po przystąpieniu do UE Polska przystąpi do mechanizmu kursowego (ERM II), stabilizując kurs złotego wobec euro. W najbardziej prawdopodobnym scenariuszu Polska przystąpi do strefy euro w roku 2008, stabilizując kurs walutowy na poziomie ok. 4 zł/. Inflacja w całym okresie kształtować się będzie na stosunkowo niskim poziomie 3-4%. W scenariuszu izolacji nie nastąpi znaczące zmniejszenie luki rozwojowej. Do roku 2014 Polska może osiągnąć poziom PKB równy 19% średniego w UE-15 w tym okresie (według bieżących kursów walutowych) i ok. 49% według PPP. Wyjątkowo słaby postęp w odniesieniu do PKB według bieżących kursów walutowych wynika z trwałego osłabienia waluty (w roku 2014 kurs wyniósłby 7,23zł/EUR). 7

8 W tym scenariuszu ścieżka rozwoju będzie wyglądać następująco: Polska musi liczyć się nie tylko z wygaśnięciem unijnych transferów, ale również z relatywnym spadkiem zaufania inwestycyjnego, powodującym spadek napływu inwestycji bezpośrednich do Polski. Będą one lokowane w pozostałych krajach środkowoeuropejskich, które staną się członkami Unii. Powolniejsza modernizacja gospodarki spowoduje, że niemożliwe będzie osiągnięcie tempa wzrostu PKB powyżej 4% (przy spożyciu rosnącym w tempie ok. 3% i inwestycjach rosnących w znacznie niższym niż w scenariuszu członkostwa tempie ok.6-7%), Słabszemu wzrostowi towarzyszyć będzie słabsza waluta. Rezygnacja z członkostwa doprowadzi najprawdopodobniej do jednorazowego osłabienia złotego o ok. 15%. W kolejnych latach dewaluacja wobec euro utrzymywać się będzie na poziomie 7%, stopniowo opadając do 3% rocznie. Towarzyszyć temu będzie wysoka i długotrwała inflacja na poziomie ok. 5% rocznie. Efekty członkostwa w Unii: tempo wzrostu PKB Scenariusz członkostwa 2.0 Scenariusz izolacji W perspektywie długookresowej (do roku 2040) różnice między scenariuszem członkostwa i izolacji ulegają dalszemu zwiększeniu. W pierwszym przypadku Polska podobnie jak uboższe kraje, które wcześniej przystąpiły do Unii znajdzie się na ścieżce przyspieszonego wzrostu, pozwalającego na zmniejszenie różnic rozwojowych w stosunku do obecnych krajów członkowskich. Do roku 2040 wielkość PKB na głowę mieszkańca Polski wzrośnie do 58% średniego w UE-15 w tym okresie (według bieżących kursów walutowych) i ok. 79% według parytetu siły nabywczej. Będzie to tempo zmniejszania różnic rozwojowych nieco szybsze od tego, które obserwowano w krajach iberyjskich, choć wolniejsze niż w Irlandii. W tym samym czasie, w scenariuszu izolacji, warunki mniej sprzyjające modernizacji i rozwojowi gospodarczemu doprowadzą do znacznie wolniejszego postępu. PKB na głowę mieszkańca Polski według bieżących kursów walutowych wzrośnie jedynie do niecałych 30% średniego PKB w UE-15, a według parytetu siły nabywczej do 60%. Oznacza to, że realny poziom PKB byłby w roku 2030 niższy w scenariuszu izolacji od poziomu ze scenariusza członkostwa o 33%, a poziom dochodów według bieżących kursów walutowych o połowę. 8

9 Długookresowe konsekwencje członkostwa: PKB na mieszkańca wg PPP, UE-15= Polska (członkostwo) Polska (izolacja) 40.0 Nowi członkowie (9) 20.0 Kandydaci bałkańscy (2) Rosja, Ukraina, Białoruś

10 II. Konsekwencje członkostwa dla sektora przedsiębiorstw Dla sektora przedsiębiorstw najistotniejszym, bezpośrednim następstwem członkostwa będzie zniesienie istniejących jeszcze barier dla wymiany handlowej. Wraz z wejściem Polski do UE wyeliminowane zostaną kontrole i formalności administracyjno-celne oraz bariery techniczne (przede wszystkim konieczność uzyskiwania odrębnych certyfikatów dla produktów sprzedawanych na rynku polskim oraz rynku unijnym). Nastąpi również redukcja kosztów transportu, usług bankowych i ubezpieczeniowych (jako efekt zmniejszenia ryzyka i oszczędności czasu traconego dotychczas na postoje na granicy) w wymianie towarowej. Ocenia się, że likwidacja granic wewnętrznych wewnątrz Wspólnoty pozwoliła obecnym państwom członkowskim na oszczędności w wysokości 1 do 1,5% wartości obrotów handlowych. Jeżeli przyjąć założenie, że skala oszczędności w wypadku Polski będzie podobna, to w wartościach absolutnych wyniosą one od 322 mln euro do 483 mln euro. Wywiady wśród ekspertów i wyniki ankiet pokazują, że nominalne oszczędności na jednej partii eksportowanego towaru oceniane są od ok. 760 PLN do ponad 2690 PLN (plus koszty opłat za dokument SAD bis). W przypadku obrotu uszlachetniającego oszczędności na jednej partii towaru mogą wynieść od ok. 800 PLN do 2720 PLN (plus koszty opłat za dokument SAD bis). Likwidacja barier technicznych przyniesie korzyści przede wszystkim przedsiębiorstwom już obecnie eksportującym swoje wyroby na rynek UE. Jest to szczególnie istotne z uwagi na rosnący udział w polskim eksporcie i imporcie z krajów członkowskich wyrobów podlegających harmonizacji technicznej na poziomie unijnym. W roku 2000 udział eksportu towarów objętych regulacjami wspólnotowymi (poza zasadą wzajemnego uznawania) wyniósł ok. 36% eksportu ogółem i ponad 43% eksportu przemysłowego. Wejście do UE oznacza dla tej części producentów obniżenie kosztów działalności ze względu na ujednolicenie przepisów technicznych. Największych korzyści w zniesieniu barier technicznych upatrują najmniejsze przedsiębiorstwa, które chcą eksportować lub już sprzedają na rynek UE. Zaledwie jedna czwarta małych przedsiębiorstw deklaruje, że zagraniczne normy nie stanowią dla nich bariery w rozwijaniu działalności eksportowej, podczas gdy dla firm dużych odsetek ten wynosi 50%. Potwierdza to, że bariery ograniczają potencjał eksportowy przede wszystkim firm małych i średnich. Pełne wykorzystanie oszczędności wynikających z likwidacji barier technicznych wymaga jednak poniesienia określonych nakładów inwestycyjnych. Należy przy tym podkreślić, że w zdecydowanej większości przypadków wydatki związane z uzyskaniem certyfikatu CE zastąpią ponoszone obecnie koszty uzyskania certyfikatu zgodności z określonym rozporządzeniem lub certyfikatem B. Jednocześnie, producent uzyska pełny dostęp do rynków wszystkich państw członkowskich bez konieczności poddawania wyrobu dwóm, niezależnym od siebie procedurom 10

11 certyfikującym. Dodatkowe nakłady inwestycyjne mogą wynikać z potrzeby modernizacji linii produkcyjnych bądź też wdrożenia nowych technologii. Wysokość nakładów inwestycyjnych jest uzależniona od rodzaju produktów wytwarzanych w danym przedsiębiorstwie. Największe koszty wystąpią w branży przetwórstwa żywności, z uwagi na wysokie wymagania dot. bezpieczeństwa żywności. Najniższe koszty uzyskania certyfikatu występują w branżach objętych regulacjami nowego podejścia, gdzie, w zależności od grupy produktów, koszt uzyskania certyfikatu (dla jednego produktu lub typu produktów) wynosi od kilkuset złotych do kilku tysięcy złotych. Z punktu widzenia przedsiębiorstw działających na lokalnym rynku, które nie prowadzą i nie zamierzają prowadzić w najbliższej przyszłości działalności eksportowej, podstawowe korzyści wynikające z przyjęcia unijnych przepisów dotyczących certyfikacji przejawiać się będą w poprawie ochrony polskiego rynku przed nieuczciwą konkurencją produktów spoza obszaru UE. Wiąże się to przede wszystkim z usprawnieniem systemu nadzoru rynku, który będzie działał już na polskiej granicy będącej zewnętrzną granicą UE. Nowy system będzie skuteczniej niż do tej pory zatrzymywał towary, co do których pojawi się podejrzenie, że mogą one być niebezpieczne lub nie będą posiadały dokumentów dotyczących bezpieczeństwa towaru wymaganych przez przepisy. Zaostrzenie nadzoru na rynku przyniesie również eliminację z rynku przedsiębiorstw, które omijając przepisy dotyczące uzasadnionych standardów bezpieczeństwa produktu stanowią nieuczciwą konkurencję dla firm, które ich przestrzegają ponosząc z tego tytułu koszty (na przykład, ocenia się że obecnie blisko 50% materiałów budowlanych sprzedawanych na polskim rynku nie spełnia wymaganych norm). Poprawi to także bezpieczeństwo polskich konsumentów. Przystąpienie do Unii Europejskiej oznacza również przyjęcie przez Polskę zewnętrznej taryfy celnej UE w wymianie z krajami trzecimi. Ponieważ handel artykułami przemysłowymi między Polską i UE jest już prawie całkowicie zliberalizowany, a redukcja ceł nastąpi w stosunku do krajów, których udział w polskim imporcie jest nieduży, przyjęcie Wspólnej Zewnętrznej Taryfy Celnej i wiążące się z tym obniżenie stawek celnych na produkty przemysłowe z krajów trzecich będzie miało ograniczony wpływ na poziom ochrony polskiego rynku. W przypadku towarów przemysłowych średnia stawka celna ważona importem z krajów objętych statusem Klauzuli Najwyższego Uprzywilejowania obniży się z 6,2% do 2,6%. Wejście do Unii Europejskiej będzie również oznaczało eliminację istniejących jeszcze ceł w handlu artykułami rolnymi między Polską a UE i pozostałymi krajami kandydującymi oraz w wielu wypadkach obniżkę średniej stawki celnej w handlu artykułami rolnymi z krajami trzecimi. Wraz z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej przestaną obowiązywać cła antydumpingowe nałożone na polskich eksporterów (do tej pory UE wszczęła 12 takich postępowań wobec Polski). Równocześnie polski rynek będzie chroniony przed importem po cenach dumpingowych spoza krajów Unii instrumentami Wspólnej Polityki Handlowej, a Polska uzyska lepszą pozycję przetargową w negocjacjach handlowych z krajami trzecimi. Obecnie Unia Europejska stosuje około 11

12 170 ceł antydumpingowych wobec towarów pochodzących z krajów trzecich. Możliwość objęcia tymi instrumentami rynku polskiego zwiększy ochronę polskich producentów przed nieuczciwą konkurencją producentów z państw nie należących do Unii. Dynamiczne efekty redukcji barier fizycznych i technicznych oraz przyjęcia Wspólnej Zewnętrznej Taryfy Celnej na wzrost gospodarczy, w porównaniu do scenariusza izolacji, zostały oszacowane, w wariancie maksymalnym, na 3,41% PKB (w przypadku całkowitej eliminacji barier). Efekty przystąpienia krajów kandydujących do Jednolitego Rynku będą znacznie niższe w krajach obecnej UE i wyniosą średnio 0,03% ich PKB. Wynika to z faktu, że obroty handlowe z krajami UE stanowią ok. 70% wszystkich obrotów handlowych krajów kandydujących, podczas gdy handel UE z krajami EŚW stanowi tylko ok. 4% całości obrotów handlowych państw UE. Rozdział zawiera również szacunek korzyści i kosztów związanych z dostosowaniami przedsiębiorstw w dwóch obszarach polityce społecznej (normy BHP) i ochronie środowiska - a także analizę konsekwencji członkostwa dla sektora MSP w ujęciu sektorowym i regionalnym. Zmiany warunków funkcjonowania związane z objęciem Polski zasadami Jednolitego Rynku wpłyną w największym stopniu na sektor MSP zajmujący się produkcją przemysłową. Do działów, które w największym stopniu skorzystają z wejścia Polski do UE można zaliczyć produkcję drewna i wyrobów z drewna, produkcję odzieży oraz produkcję mebli. Natomiast dla branż takich jak włókiennictwo, produkcja skór, produkcja wyrobów z surowców niemetalicznych i produkcja metali oraz produkcja niektórych maszyn i urządzeń pełne wykorzystanie szans rozwojowych będzie wymagało nakładów inwestycyjnych ukierunkowanych na ich modernizację. Przedsiębiorstwa funkcjonujące w pozostałych działach przemysłu odczują efekty członkostwa w sposób pośredni. Integracja z UE wpłynie w różnym stopniu na regiony, co wynika z ich zróżnicowanej struktury gospodarczej i społecznej, poziomu wymiany handlowej z zagranicą czy udziału w inwestycjach bezpośrednich firm zagranicznych. Oznacza to, że jej efekty będą miały różnorodne znaczenie dla poszczególnych regionów, w których działają małe i średnie przedsiębiorstwa. W pierwszym okresie członkostwa decydującą rolę w kreowaniu warunków do rozwoju MSP będą miały jednak uwarunkowania krajowe, szczególnie infrastrukturalne. Przez najbliższą dekadę powiązania gospodarcze wewnątrzkrajowe, a często wewnątrzregionalne będą ważniejsze dla małych i średnich przedsiębiorstw od rodzących się związków ze Wspólnym Rynkiem. Analiza skutków integracji z UE dla polskich MSP w ujęciu regionalnym potwierdza tezę, że mimo pomocy strukturalnej ukierunkowanej na wspomaganie procesów wyrównywania poziomów rozwoju społecznego i gospodarczego między regionami UE, różnice w rozwoju regionalnym w pierwszym okresie po akcesji nie będą ulegały zmniejszeniu. Wiąże się to z tym, że przyspieszenie wzrostu gospodarczego będzie dotyczyć wszystkich regionów, ale w niejednakowym stopniu. Ponieważ sytuacja regionu jest tak naprawdę pochodną sytuacji przedsiębiorstw zlokalizowanych w danym województwie, teza ta dotyczy bezpośrednio także MSP. Generalnie rzecz biorąc, warunki 12

13 funkcjonowania przedsiębiorstw ulegną znacznemu, choć raczej ewolucyjnemu niż skokowemu, polepszeniu z niewielkimi różnicami regionalnymi. 13

14 III. Konsekwencje członkostwa dla rynku pracy Poprawa sytuacji na rynku pracy przejawia się zarówno w zmniejszeniu liczby bezrobotnych (stopy bezrobocia) oraz zwiększeniu liczby zatrudnionych (stopy zatrudnienia) jak również podniesieniu jakości miejsc pracy i kwalifikacji siły roboczej w taki sposób, aby była ona w stanie sprostać wymogom nowoczesnej, konkurencyjnej gospodarki rynkowej. W średnim i długim okresie nie jest to możliwe bez znaczącego zwiększenia stopy inwestycji i poprawy konkurencyjności gospodarki. Konieczne jest również zwiększenie efektywności administracji odpowiedzialnej za rynek pracy oraz zdecydowane zwiększenie form i zakresu programów aktywnego przeciwdziałania bezrobociu. Analizy wskazują, że członkostwo Polski w Unii stwarza znacznie lepsze warunki do spełnienia tych przesłanek niż scenariusz izolacji. Zgodnie z wyliczeniami zawartymi w rozdziale I, w scenariuszu akcesji poczynając od lat wyższa dynamika PKB i silniejsze proefektywnościowe zmiany w funkcjonowaniu gospodarki zaczną prowadzić do znacznie szybszego spadku bezrobocia. O ile w scenariuszu izolacji bezrobocie spadnie do poziomu proc. to w scenariuszu akcesji spadek ten będzie nieznacznie mniejszy w pierwszych latach członkostwa ( , ze względu na szybsze zmiany restrukturyzacyjne), natomiast w następnych latach będzie znacznie szybszy - w roku 2014 bezrobocie wyniesie ok. 12 proc. Poziom zatrudnienia będzie wyższy, a poziom bezrobocia niższy o ponad 0.8 mln osób niż w przypadku pozostania poza Wspólnotą. Trzeba jednak podkreślić, że - jak pokazują doświadczenia państw, które wstępowały przed Polską do UE a wcześniej do Wspólnot do pełnego wykorzystania korzyści z członkostwa dla poprawy sytuacji na rynku pracy konieczne są reformy polityki rynku pracy oraz stymulacja zatrudnienia od strony podażowej. Wyizolowanie i obliczenie wpływu wszystkich czynników na poziom zatrudnienia jest niemożliwie. Z tego względu analiza przedstawiona w rozdziale ogranicza się do kilku, najważniejszych z tego punktu widzenia konsekwencji członkostwa i opisania mechanizmu ich działania. Obok wpływu na rynek pracy funduszy strukturalnych, zwiększonego napływu inwestycji zagranicznych oraz wymiany handlowej, zaprezentowane zostały efekty wprowadzenia zasady swobody przepływu osób. Ponadto, na przykładzie środowiska pokazano wpływ przyjmowania nowych uregulowań wspólnotowych na rynek pracy. Środki z funduszy strukturalnych przyczynią się do stworzenia i utrzymywania miejsc pracy, poprawy jakości zasobów ludzkich, poprawy funkcjonowania rynku pracy i jego instytucji, aktywizacji bezrobotnych itp., a tym samym zwiększenia skuteczności działań w zakresie ograniczania bezrobocia. Na przykład, efektem napływu środków z Europejskiego Funduszu Społecznego będzie wzrost liczby i zasięgu oddziaływania aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu, takich jak prace interwencyjne, szkolenia i przekwalifikowania, pożyczki na podjęcie i prowadzenie działalności 14

15 gospodarczej. Z programów tych skorzystają w największym stopniu osoby długotrwale bezrobotne, młodzież oraz kobiety, czyli te grupy, których sytuacja na rynku pracy jest szczególnie trudna. Zwiększony napływ inwestycji zagranicznych będzie prowadził do dalszego wzrostu liczby miejsc pracy w przedsiębiorstwach z udziałem kapitału zagranicznego. Pociągnie to za sobą impuls rozwojowy i wzrost zatrudnienia w przedsiębiorstwach krajowych (głównie z sektora MSP), kooperujących w różnych fazach produkcji z przedsiębiorstwami zagranicznymi. Jednocześnie napływ inwestycji zagranicznych oraz zwiększona penetracja importowa powodować będą w niektórych sektorach wzrost presji konkurencyjnej na rynku krajowym. Zjawisko to będzie stopniowo wymuszało wzrost efektywności, a tym samym może prowadzić do ograniczenia zatrudnienia w krótkim okresie (wśród osób z niskimi kwalifikacjami). Zarazem jednak wzrost efektywności poprawiający konkurencyjność polskiej gospodarki powinien przełożyć się na wzrost zatrudnienia już po kilku latach członkostwa. Zdecydowanej poprawie ulegnie również dostosowanie polskiej siły roboczej do wymogów modernizującej się gospodarki, co zmniejszy istniejącą w tym zakresie lukę między Polską a krajami członkowskimi UE. W związku z występującą korelacją produktywności z poziomem płac realnych szybszy wzrost wydajności pracy w scenariuszu akcesji przełoży się na przyspieszenie wzrostu płac realnych. Warto zaznaczyć, że presja na wzrost efektywności i wiążące się z tym krótkookresowe zmniejszenie zatrudnienia, występować będą niezależnie od tego czy Polska przystąpi do Unii Europejskiej. Restrukturyzacja górnictwa czy przemysłu stalowego jest konieczna w każdym scenariuszu rozwojowym. Członkostwo w UE przyspieszy jedynie te procesy i poprzez możliwość wykorzystania środków z funduszy strukturalnych pomoże złagodzić negatywne skutki, jakie mogą wystąpić na rynku pracy w krótkim okresie. Dobrym przykładem może tu być województwo śląskie, które, zgodnie z Zintegrowanym Programem Operacyjnym Rozwoju Regionalnego, otrzyma w latach środki w wysokości 405,2 mln euro (ceny z 1999r.), z czego blisko 70% będzie pochodziło z UE. Na polski rynek pracy wpływ będzie miała również wymiana handlowa. Spodziewany w pierwszych latach członkostwa wzrost deficytu handlowego, spowodowany wzrostem importu inwestycyjnego i zaopatrzeniowego, będzie następstwem przyspieszenia tempa modernizacji gospodarki. Dzięki temu będzie jednak rosła konkurencyjności gospodarki co, w perspektywie kilku lat, stworzy warunki do wzrostu eksportu i trwałego zmniejszenia deficytu handlowego oraz przyrostu miejsc pracy. Wraz z wejściem Polski do UE lub - w przypadku krajów, które nie zdecydują się na otwarcie swojego rynku pracy już w momencie akcesji - upływem okresu przejściowego w zakresie swobodnego przepływu pracowników zlikwidowana zostanie obecna dyskryminacja obywateli polskich w dostępie do rynków pracy innych krajów wchodzących w skład Wspólnoty. Przy stopniowym wyrównywaniu się poziomów życia pomiędzy Polską a innymi krajami członkowskimi nie należy jednak oczekiwać by emigracja zarobkowa Polaków przyjęła charakter stały. Będziemy mieć raczej do czynienia z emigracją zarobkową o charakterze okresowym, korzystną dla osób migrujących i gospodarki polskiej (dane polskie pokazują, że jeden emigrant utrzymuje 1,5 miejsca pracy w kraju, 15

16 dzięki transferowi oszczędności i związanym z tym wydatkom inwestycyjnym i konsumpcyjnym). Z otwarcia europejskich rynków pracy w największym stopniu skorzystają osoby podejmujące pracę w rolnictwie, hotelarstwie czy budownictwie. Dodatkowy potencjał migracyjny (zwiększenie obecnego poziomu sezonowych migracji zatrudnieniowych) może wynieść w pierwszych latach członkostwa ok. 100 tys. osób. Jego skala będzie uzależniona jednak od polityki obecnych państw członkowskich UE, w szczególności Niemiec, wobec tempa znoszenia ograniczeń wprowadzonych przez uregulowania przejściowe. Wprowadzanie standardów wspólnotowych w wielu sektorach polskiej gospodarki będzie skutkować w dwojaki sposób. Z jednej strony może prowadzić to do zwiększenia kosztów prowadzenia działalności gospodarczej, z drugiej jednak stymulować popyt na nowe usługi, towary, które przyczyniają się do ożywienia gospodarczego. Jest to jednak element modernizacji niezbędny dla zwiększenia konkurencyjności gospodarki. Przykładowo, wdrożenie unijnych norm ochrony środowiska pociąga za sobą wprowadzanie nowych technologii, które, szczególnie w tradycyjnych gałęziach przemysłu, zwiększą koszty działalności i mogą prowadzić do restrukturyzacji zatrudnienia. Jednakże, jak pokazuje doświadczenie obecnych krajów członkowskich, w tym samym czasie otworzy się nowy tzw. zielony rynek pracy związany zarówno z usługami na rzecz przedsiębiorstw czy samorządów jak również produkcji materiałów i urządzeń wykorzystywanych dla ochrony środowiska. 16

17 IV. Wpływ członkostwa na rolnictwo i obszary wiejskie w Polsce Przezwyciężenie barier rozwojowych rolnictwa obejmujących m.in. obecną, niekorzystną strukturę agrarną wsi, samowystarczalny charakter większości gospodarstw jak też dramatyczny problem bezrobocia i zapóźnienie edukacyjne, wymaga głębokich przemian strukturalnych. Wejście Polski do Unii i objęcie rolnictwa i obszarów wiejskich mechanizmami Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) stwarza szansę poprawy efektywności ekonomicznej rolnictwa i sytuacji mieszkańców wsi na rynku pracy. Jednocześnie, obecne kierunki zmian WPR umożliwiają rozwój rolnictwa polskiego przy respektowaniu wymogów ochrony środowiska i uniknięcie nadmiernej intensyfikacji produkcji, co jest problemem krajów członkowskich UE. Będzie to możliwe dzięki uzyskaniu dostępu do środków i instrumentów, których wprowadzenie przez Polskę o własnych siłach byłoby, ze względu na wysokie koszty, niemożliwe jeszcze przez wiele lat. Rozdział zawiera przegląd poszczególnych instrumentów WPR i ocenę skutków ich wprowadzenia dla polskiego rolnictwa, a także szacunek kosztów integracji rolnictwa ze Wspólnym Rynkiem. Warto mieć na uwadze fakt, że koszty te, choć wynikają z konieczności dostosowania się do wymogów unijnych, to i tak musiałyby być w długim okresie poniesione ze względu na stan sektora rolnego. Uzasadnionym jest więc traktowanie kosztów dostosowawczych, np. działań podjętych w celu poprawy warunków higienicznych produkcji mleka czy poprawy stanu środowiska naturalnego, jako inwestycji prorozwojowej, a nie kosztu sensu stricte. Niezmiernie istotnym mechanizmem wsparcia rolnictwa w ramach instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej będą działania interwencyjne, mające na celu zapewnienie rolnikom stałych cen zbytu, gwarantujących opłacalność produkcji rolnej. Niestabilne ceny produktów rolnych stanowią obecnie jeden z najważniejszych problemów polskiego rolnictwa. W wyniku wdrożenia mechanizmów interwencji rynkowej WPR ceny zostaną ustabilizowane, co pozwoli na lepsze planowanie działalności rolnej i wzrost wiarygodności kredytowej wobec banków. Stanie się to głównie w wyniku wprowadzenia unijnego systemu cen minimalnych i interwencyjnych, jak również zwiększenia poziomu subsydiowania producentów ważniejszych produktów rolnych. Od chwili przystąpienia do Unii Europejskiej polskie rolnictwo zostanie objęte systemem dopłat bezpośrednich. Część dopłat, które otrzymają polscy rolnicy (25, 30 i 35% należnych dopłat w latach ) będzie przyznawane do każdego hektara użytków rolnych (system uproszczony). Dodatkowo, w pierwszych trzech latach środki przesunięte z programów strukturalnych WPR zwiększą ten poziom do 40% z tym, że dodatkowe wsparcie na hektar użytków rolnych będzie dotyczyło tych rodzajów produktów rolnych, która objęte są dopłatami bezpośrednimi w UE. Istnieje również możliwość podwyższenia poziomu dopłat poprzez wykorzystanie środków z budżetu krajowego. Na sytuację polskiego rolnictwa pozytywnie będą oddziaływały nie tylko instrumenty WPR, ale również mechanizmy z zakresu programów strukturalnych, programy służące wspieraniu 17

18 przedsiębiorczości, rynku pracy, etc. Wzajemne oddziaływanie tych elementów, składających się na strumień korzyści z członkostwa dla polskiego rolnictwa i obszarów wiejskich, stwarza możliwość prowadzenia spójnej polityki uwzględniającej zarówno interesy rolników jak i wszystkich mieszkańców wsi. Co więcej, w ramach samej WPR wsparciu dochodów gospodarstw za pośrednictwem dopłat bezpośrednich towarzyszyć będą mechanizmy stymulujące proces inwestycyjny w gospodarstwie, np. za pośrednictwem programu wsparcia gospodarstw małotowarowych. W rezultacie, nastąpi pozytywne sprzężenie zwrotne pomiędzy tymi instrumentami. Programy wchodzące w skład Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (program wykorzystania środków w ramach EAGGF Sekcja Gwarancji) oraz Sektorowego Programu Operacyjnego (program wykorzystania środków w ramach EAGGF Sekcja Orientacji) będą służyły lepszemu wykorzystaniu dopłat bezpośrednich i odwrotnie. 18

19 Schemat 1. Mechanizmy wsparcia polskiego rolnictwa po wejściu do Unii Europejskiej Cel strategiczny NPR Rozwijanie konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zdolnej do długofalowego harmonijnego rozwoju, zapewniającej wzrost zatrudnienia i osiągnięcie spójności społecznej, ekonomicznej i przestrzennej z Unią Europejską na poziomie regionalnym i krajowym. R O L N I C T W O Poprawa konkurencyjności gospodarstw Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich Inne działy gospodarki PROW SOP Dopłaty bezpośrednie Inne programy - Renty strukturalne - Wsparcie dla gospodarstw niskotowarowych - Działania rolnośrodowiskowe - Zalesianie gruntów rolnych - Dotacje dla gospodarstw położonych na terenach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (płatności LFA) - Pomoc techniczna - Dostosowania do standardów wspólnotowych - Wsparcie grup producentów - Inwestycje w gospodarstwach rolnych - Ułatwienie startu młodym rolnikom - Różnicowanie działalności rolniczej i działalności zbliżonej do rolniczej - Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych - Scalanie i wymiana gruntów - Gospodarka zasobami wodnymi - Wsparcie doradztwa rolniczego 19

20 Koszty dla polskiego rolnictwa związane z wejściem do Unii Europejskiej będą dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, przystąpienie do Wspólnego Rynku wiąże się z poniesieniem szeregu rodzaju inwestycji, mających na celu dostosowanie gospodarstw rolnych do unijnych wymagań sanitarnych, higienicznych, weterynaryjnych, etc., tak więc polskie rolnictwo będzie musiało dokonać inwestycji mających na celu podniesienie jakości i wydajności produkcji rolnej. Po drugie, wzrostowi dochodowości rolnictwa będzie towarzyszyć wzrost cen środków produkcji, chociaż wystąpi on raczej w perspektywie średniookresowej niż bezpośrednio po akcesji. Gospodarstwa zwierzęce będą musiały podjąć znaczące inwestycje proekologiczne. W przypadku braku niezbędnych urządzeń związanych z ochroną środowiska konieczne będą wydatki inwestycyjne na jedno gospodarstwo w kwocie 3,0-17,6 tys. zł. Najwięcej środków finansowych wymagają jednak działania dostosowawcze w produkcji mleka, a więc spełnienie norm dotyczących doju, chłodzenia i wyposażenia budynków. W znacznej części gospodarstw mlecznych oraz zakładów przetwórczych inwestycje te zostały już jednak zrealizowane. Łączne nakłady inwestycyjne wynikające z oszacowania kosztów dostosowania polskich gospodarstw rolnych do standardów unijnych ocenia się na 1708,9 mln EUR. Część z nich będzie sfinansowana w ramach wsparcia ze środków UE. Dla oceny bilansu kosztów i korzyści, szczególnie w sytuacji okresu przejściowego na dojście polskich rolników do pełnego poziomu dopłat bezpośrednich, kluczowy jest efekt netto integracji dla różnych typów gospodarstw rolnych. Efekt netto jest funkcją zmiany poziomu kosztów produkcji, wsparcia finansowego w ramach WPR oraz zmiany poziomu nadwyżki bezpośredniej wynikającej z różnic cen produktów rolnych w Polsce i UE. W rozdziale dokonano takiego szacunku dla trzech modelowych gospodarstw gospodarstwa socjalnego, małotowarowego i towarowego. W oparciu o symulacje można stwierdzić, że objęcie najmniejszych, kilkuhektarowych gospodarstw (mających najczęściej charakter socjalny) mechanizmami WPR znacznie zwiększy ich dochody rolnicze. Według Rocznika Statystycznego Rolnictwa z 2001 (GUS) gospodarstwa nierynkowe, mające od 1 do 5 ha powierzchni stanowią aż 56,4% wszystkich gospodarstw rolnych oraz 19,5% użytków rolnych w Polsce. Niski potencjał inwestycyjny tej grupy gospodarstw będzie jednak w długim okresie powodował spadek znaczenia gospodarstw kilkuhektarowych w całkowitej produkcji sektora rolnego. Gospodarstwa niskotowarowe, produkujące zarówno na własne potrzeby jak i na sprzedaż hurtową, stanowią 33,7% gospodarstw (ok. 900 tys.) w Polsce. Mogą one liczyć nie tylko na dopłaty bezpośrednie, ale również na skierowany do nich program wsparcia w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Dochód rolniczy tych gospodarstw bezpośrednio po akcesji rośnie w sposób istotny w stosunku do obecnych dochodów, dzięki dopłatom za gospodarowanie na niekorzystnych obszarach oraz subwencji 1250 EUR rocznie w ramach ww. programu wsparcia. Ponieważ program subwencji 1250 EUR, najistotniejszy z punktu widzenia tej grupy gospodarstw, może trwać do 5 lat, 20