60/118. Migracje obywateli Ukrainy do Polski w kontekście rozwoju społeczno-gospodarczego: stan obecny, polityka, transfery pieniężne

Transkrypt

1 60/118 ZUZANNA BRUNARSKA MAŁGORZATA GROTTE MAGDALENA LESIŃSKA Migracje obywateli Ukrainy do Polski w kontekście rozwoju społeczno-gospodarczego: stan obecny, polityka, transfery pieniężne 1 Grudzień

2 Abstrakt: Tekst jest analizą współczesnych migracji obywateli Ukrainy do Polski w kontekście rozwoju społeczno-gospodarczego obu krajów. Składa się on z trzech rozdziałów, które dotyczą kolejno: stanu obecnego (wzorców oraz dynamiki) procesów napływowych Ukraińców do Polski, w tym ich funkcjonowaniu na polskim rynku pracy i w polskim społeczeństwie, polityki migracyjnej i jej wpływu na kształtowanie się, przebieg i charakter tych procesów oraz transferów pieniężnych pracowników ukraińskich z Polski do ojczyzny, a także ich wpływu na społeczeństwo i gospodarkę Ukrainy, jak również na rozwój sektora finansowego w obu krajach. Każdy rozdział zawiera rekomendacje, odnoszące się do postulowanych zmian prawno-politycznych dotyczących omawianych tematów. Słowa kluczowe: migracje, obywatele Ukrainy, polityka migracyjna, transfery pieniężne, rozwój społeczno-gospodarczy 1

3 Abstract: The paper analyses contemporary inflows of citizens of Ukraine to Poland in the context of socio-economic development of both countries. It consists of three chapters: the first portrays the general patterns and dynamics of Ukrainian migration to Poland including their presence in labour market and in society; the second discusses Polish migration policy and its influence on course and character of Ukrainians' inflows; the third analyses the issue of remittances and their impact on Ukrainian society, economy, and financial sector especially. Each chapter includes the recommendations regarding the possible legal and political changes. Key-words: migration, Ukrainians, migration policy, money transfers, socio-economic development 2

4 Spis treści Wstęp... 4 Rozdział I. Ukraińscy migranci w Polsce: sytuacja obecna Zuzanna Brunarska Ośrodek Badań nad Migracjami UW Wstęp Migranci z Ukrainy w Polsce ilu ich jest? Przestrzenne rozmieszczenie populacji Ukraińców w Polsce Charakterystyka populacji Charakter migracji Sposoby poszukiwania pracy Sektory zatrudnienia Warunki zatrudnienia Wnioski Bibliografia: Rozdział II. Polityka migracyjna Polski a procesy napływowe z Ukrainy Magdalena Lesińska Ośrodek Badań nad Migracjami UW Wstęp Migracje tymczasowe (cyrkulacyjne), polityka migracyjna i rozwój - wzajemne relacje Polityka migracyjna Polski założenia i uwarunkowania Polityka migracyjna w praktyce - ocena Wnioski i rekomendacje Bibliografia Rozdział III. Transfery dochodów ukraińskich migrantów Małgorzata Grotte, Narodowy Bank Polski, Instytut Zarządzania Wartością SGH Wstęp Wysokość i charakterystyka transferów dochodów ukraińskich migrantów Kanały transferów i determinanty ich wyboru Rozwojowy wpływ transferów pieniężnych migrantów Wnioski i rekomendacje Bibliografia

5 Wstęp Ukraina jest obecnie najważniejszym krajem źródłowym migracji do Polski. Obywatele Ukrainy przodują w statystykach wjazdów, osiedlania się, wiz, osób podejmujących w Polsce pracę, jak i studia oraz aplikujących o polskie obywatelstwo. Popularności Polski jako kraju docelowego dla Ukraińców sprzyja wiele czynników, w tym kluczowymi są bliskość geograficzna i kulturowa. Migranci z Ukrainy przyjeżdżający do Polski nie mają większych problemów z komunikacją z Polakami oraz adaptacją do polskich warunków życia, są także pozytywnie postrzegani przez polskie społeczeństwo, co jest ważnym czynnikiem sprzyjającym podjęciu decyzji o przyjeździe i pozostaniu w Polsce. Migracja Ukraińców do Polski ma w większości przypadków charakter zarobkowy, krótkookresowy, acz regularny (cykliczny, często sezonowy). Przyjeżdżają oni do naszego kraju by podjąć się pracy (najczęściej w sektorach budowlanym, opieki domowej i rolnictwie), zarobić i wspomóc tym samym swój budżet i/lub budżet gospodarstwa domowego, którego są częścią. Wykorzystują w tym celu coraz bardziej przyjazne warunki wjazdu i podejmowania legalnego zatrudnienia, w tym system oświadczeń pracodawców. Instrumenty polityki migracyjnej państwa, regulujące możliwości wjazdu, pobytu i podejmowania pracy mogą mieć zasadniczy wpływ na podjęcie decyzji o migracji i wyborze kierunku. Obecnie Polska jest na etapie bardzo dynamicznego rozwoju swojej polityki adresowanej do cudzoziemców, dotyczy to wymiaru prawno-instytucjonalnego, jak i doktrynalnego. Procesy migracyjne wpływają w sposób zasadniczy na wiele aspektów życia społecznego na różnych jego płaszczyznach, dotyczą jednostek, rodzin, społeczności lokalnych, jak i całego społeczeństwa. Migracje powodują zmiany w takich dziedzinach jak rynek pracy, polityka, kultura, życie rodzinne, mając tym samym wpływ na rozwój społeczno-gospodarczy tak kraju wysyłającego, jak i przyjmującego. Głównym celem publikacji jest analiza współczesnych migracji obywateli Ukrainy do Polski w kontekście rozwoju społeczno-gospodarczego obu krajów. Podstawowe pytania, jakie zostały tutaj postawione, to: jaki jest stan obecny, wzorce i dynamika procesów napływowych Ukraińców do Polski?; co wiemy o ukraińskich migrantach i ich funkcjonowaniu na polskim rynku pracy i w polskim społeczeństwie?; jaki jest wpływ polityki migracyjnej Polski, w tym jej poszczególnych elementów, na kształtowanie się, przebieg i charakter tych procesów?; czy obecny stan i forma migracji Ukraińców do Polski są korzystne dla obu krajów?; czy polityka migracyjna w obecnej formule jest optymalna czy wymaga zmian?; jaka jest rola i korzyści płynące z transferów pieniężnych pracujących w Polsce obywateli Ukrainy?; w jaki sposób można zwiększyć potencjał rozwojowy tych transferów?. Rozdział pierwszy autorstwa Zuzanny Brunarskiej jest próbą podsumowania stanu wiedzy o współczesnych migracjach obywateli Ukrainy do Polski - ich obecności w Polsce i funkcjonowania na polskim rynku pracy - w oparciu o najnowsze dane statystyczne i wyniki istniejących badań. Autorka wiele miejsca poświęca kwestii legalności oraz cechom strukturalnym migracji i migrantów, a także ich sytuacji na polskim rynku pracy. W rozdziale drugim Magdalena Lesińska stara się w syntetyczny sposób przedstawić relacje między procesami migracyjnymi a rozwojem społeczno-gospodarczym oraz ocenić pozytywne i negatywne skutki migracji krótkookresowych dla kraju wysyłającego i przyjmującego w kontekście ich rozwoju. Rozdział ten zawiera także ogólną charakterystykę polskiej polityki migracyjnej i ocenę jej realizacji w praktyce na przykładzie jej wpływu na migracje Ukraińców. Z kolei Małgorzata Grotte w rozdziale trzecim skupia się na kwestii transferów pieniężnych przesyłanych przez Ukraińców pracujących w Polsce na Ukrainę, opisując na podstawie badań (w tym wykonanych na potrzeby tego tekstu) charakter, skalę i kanały 4

6 transferów, determinanty wyboru określonego sposobu przekazywania zarobionych środków finansowych oraz deklarowane i realne cele, na jakie są one wykorzystywane. Wiele uwagi poświęca rozwojowemu wpływowi przekazów pieniężnych, zarówno na społeczeństwo i gospodarkę Ukrainy, jak również na rozwój sektora finansowego w obu krajach. Każdy rozdział zawiera rekomendacje, odnoszące się do postulowanych zmian prawno-politycznych dotyczących omawianych tematów. Autorki chciałyby złożyć serdeczne podziękowania za wsparcie w przygotowaniu tekstów, w tym w postaci bardzo użytecznych komentarzy do ich wstępnych wersji (w kolejności alfabetycznej): Pawłowi Bagińskiemu, Joannie Fominie, Marcie Kindler, Joannie Nestorowicz i Pawłowi Strzeleckiemu. Tekst przygotowany został na potrzeby programu Otwarta Europa Fundacji im. Stefana Batorego w ramach projektu "Spójna i przyjazna polityka wschodnia. Partnerem projektu była Fundacja Ośrodka Badań nad Migracjami (OBMF). Pracę nad tekstem zakończono w październiku

7 Rozdział I. Ukraińscy migranci w Polsce: sytuacja obecna Zuzanna Brunarska Ośrodek Badań nad Migracjami UW 1. Wstęp Wraz z rozpadem ZSRR przed mieszkańcami dawnych republik radzieckich, w tym Ukraińcami, otworzyły się możliwości podróżowania za granicę, m.in. w celach zarobkowych 1. Możliwość ta miała szczególne znaczenie w obliczu pogorszenia warunków życia, związanego z kryzysem okresu transformacji. Zaraz po 1991 r. mobilność przybierała przede wszystkim formę krótkoterminowych wyjazdów zagranicznych odbywanych w celach handlowych, które koncentrowały się w dużej mierze w regionach przygranicznych (Wallace, Stola 2001). Później znaczna część tych wyjazdów przekształciła się w tymczasowe migracje zarobkowe, przyjmujące zazwyczaj formę cyrkulacji pomiędzy krajem wysyłającym a przyjmującym. W tym pierwszym okresie głównym celem wyjazdów dla obywateli Ukrainy były Rosja i Polska oraz Węgry, Czechy i Słowacja, a więc przede wszystkim kraje sąsiedzkie, do wkroczenia na terytorium których obywatele Ukrainy nie potrzebowali wiz. Z czasem kierunki ukraińskiej migracji zarobkowej uległy dywersyfikacji, obejmując także bardziej odległe kraje Europy, takie jak Hiszpania czy Portugalia (Dietz 2010). Przyczyn należy upatrywać po pierwsze w postępującym zjawisku globalizacji i otwarciu się Ukrainy na międzynarodowy rynek pracy po 1991 r. Po drugie w pojawieniu się zapotrzebowania na zagraniczną siłę roboczą w krajach Południowej Europy i w idącej za tym aktywności pośredników oraz w przeprowadzanych na terenie tych krajów akcjach regularyzacyjnych (Marques, Góis 2007). Po trzecie stoją za tym zmiany warunków przemieszczania się z Ukrainy do państw Grupy Wyszehradzkiej w związku z ich wejściem do Unii Europejskiej, a później w grudniu 2007 r. do Strefy Schengen. Do 2003 r. migranci z Ukrainy mogli wjeżdżać na terytorium Polski bez wiz. Wprowadzony po 2003 r. system wizowy wobec Ukrainy można określić jako liberalny, jako że wizy były bezpłatne, łatwo było otrzymać wizę wielokrotną. Istotne zmiany przyniosło wejście Polski do strefy Schengen, które narzuciło zunifikowane podejście wobec obywateli państw trzecich, chcących przebywać na terenie Schengen, co zrównało Polskę pod względem dostępności z krajami tzw. starej Unii. Z tego powodu oraz za sprawą m.in. niższych stawek płac polski rynek pracy często przegrywa w konkurencji z innymi krajami UE (np. Włochami czy Hiszpanią 2 ), które są w stanie zaoferować obywatelom Ukrainy atrakcyjniejsze warunki zatrudnienia. Polska wciąż jednak pozostaje istotnym graczem na migracyjnej mapie Ukrainy. Według przeprowadzonego w 2008 r. przez Ukraiński Ośrodek na rzecz Reform Społecznych (UCSR) i Państwowy Komitet Statystyczny Ukrainy (Ukrstat) badania gospodarstw domowych na Ukrainie 3, Polskę wybierało ok. 8% ukraińskich migrantów zarobkowych i tym samym zajmowała ona 4 miejsce na liście ich krajów docelowych (po Rosji 48%, Włoszech 13% oraz Czechach 12%). Wysoka pozycja Polski spowodowana jest przede wszystkim jej bliskością geograficzną (co wiąże się z niskimi kosztami przejazdów), podobieństwem języka polskiego i ukraińskiego oraz istnieniem sieci migracyjnych, ułatwiających potencjalnym migrantom organizację wyjazdu za granicę. Ponadto w ostatnich latach czynione są kroki w kierunku liberalizacji polskiej polityki migracyjnej, co ma uczynić Polskę bardziej 1 Autorka dziękuje Marcie Kindler za cenne uwagi. 2 Panujący w krajach Europy Południowej kryzys finansowy może sprawić, że kraje te stracą na atrakcyjności. 3 Dalej: badanie UCSR i Ukrstat (2008); dane z publikacji: Ukrainian external labour migration,

8 przyjaznym krajem przyjmującym, szczególnie wobec migrantów zza wschodniej granicy. Zmiany, które Polska systematycznie wprowadzała począwszy od 2006 roku, dotyczące np. uproszczonego trybu zatrudniania cudzoziemców m.in. z Ukrainy, niewątpliwie przyczyniają się do wzrostu atrakcyjności Polski jako kraju przyjmującego dla ukraińskich tymczasowych migrantów zarobkowych. Dla Polski z kolei Ukraina stanowi najważniejsze zagraniczne źródło migracji zarobkowej i osiedleńczej. Obywatele Ukrainy wyraźnie dominują w statystykach cudzoziemców obecnych na polskim rynku pracy. Przynajmniej o tym świadczą oficjalne dane Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej 4 dotyczące zezwoleń na pracę i zarejestrowanych oświadczeń pracodawcy o zamiarze zatrudnienia cudzoziemca na Ukraińców przypadało ich w 2011 r. odpowiednio 46 i 92%. Dodatkowo należy uwzględnić fakt, że Ukraińcy często podejmują się pracy nierejestrowanej, wobec czego ich liczba na polskim rynku pracy jest potencjalnie znacznie wyższa niż wskazują na to oficjalne statystyki. Wzrost zapotrzebowania na zagraniczną siłę roboczą Polska zanotowała po 2004 r. w związku z wyjazdem dużej liczby Polaków do pracy za granicę i (częściowo z tym związanym) brakiem rąk do pracy, szczególnie w branżach charakteryzujących się sezonowością, takich jak rolnictwo czy budownictwo 5. Braki siły roboczej w tych oraz innych sektorach uzupełniane są przez napływ migrantów zarobkowych z Ukrainy. Niniejszy rozdział ma na celu przedstawienie charakterystyki migracji z Ukrainy do Polski w świetle dostępnych danych zarówno oficjalnych statystyk jak i wyników istniejących badań. 2. Migranci z Ukrainy w Polsce ilu ich jest? Wiedza na temat liczebności Ukraińców przebywających i pracujących w Polsce jest fragmentaryczna. Dostarczają nam jej (bezpośrednio lub pośrednio) m.in. statystyki GUS, Urzędu ds. Cudzoziemców, Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej oraz Straży Granicznej. Niniejszy podrozdział stara się przybliżyć liczbę migrantów z Ukrainy w Polsce, w tym celu przywołując istniejące statystyki dotyczące pobytu i pracy oraz szacunki odnoszące się do migracji nielegalnej. Według Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011 w Polsce faktycznie zamieszkiwało 227,5 tys. osób urodzonych na Ukrainie 6. Niestety przyjęta metodologia spisu sprawia, że liczba ta niewiele mówi nam o wielkości społeczności ukraińskiej w Polsce. Założono bowiem, że kraj urodzenia należy podawać według granic państw aktualnych w momencie spisu. W ten sposób w tych 227,5 tys. uwzględniono również wszystkich Polaków urodzonych za czasów II Rzeczpospolitej na ziemiach, które wchodziły wówczas w skład Polski a obecnie znajdują się w granicach Ukrainy. Więcej informacji dostarcza nam liczba osób mieszkających w Polsce a posiadających ukraińskie obywatelstwo lub deklarujących ukraińską identyfikację narodowo-etniczną. Według spisu z 2011 r. w Polsce mieszkało 13,4 tys. ludzi posiadających ukraińskie obywatelstwo (co stanowiło ok. ¼ obywateli państw trzecich mieszkających w Polsce). Ukraińską identyfikację narodowoetniczną zadeklarowało podczas spisu 49 tys. osób (w tym 27 tys. jako jedyną, 10 tys. jako pierwsza, ale nie jedyną i 12 tys. jako drugą). Z punktu widzenia liczebności populacji 4 Źródło: wszelkie dane dotyczące zezwoleń na pracę i oświadczeń cytowane w rozdziale odwołują się do statystyk MPiPS. 5 Trwający obecnie kryzys w budownictwie może sprzyjać ograniczeniu zapotrzebowania na siłę roboczą (również cudzoziemską) w tej branży. 6 Co stanowiło ok. 0,6% całkowitej ludności Polski, a 33,7% ogółu ludności zamieszkującej w Polsce, ale urodzonej poza nią. 7

9 migrantów z Ukrainy w Polsce najbardziej istotna wydaje się liczba ludzi posiadających ukraińskie obywatelstwo. Biorąc pod uwagę tę zmienną, Ukraińcy stanowią najliczniejszą grupę cudzoziemską w Polsce. Co istotne, ich liczba w ostatnim dziesięcioleciu ponad dwukrotnie wzrosła (z 5,4 tys. według spisu z 2002 r.). Badania pokazują, że w Polsce nie ma silnych powiązań między osiadłymi Ukraińcami a migrantami zarobkowymi z Ukrainy. Migranci przyjeżdżający na tymczasowy zarobek do Polski funkcjonują niejako w oderwaniu od społeczności ukraińskiej. Autorzy wspólnego raportu ISP, PAUCI i CPCFPU Regulacja migracji zarobkowej wyzwania dla Ukrainy w kontekście polskich doświadczeń (Bieniecki et al. 2005) podkreślają, że badani przez nich w Warszawie migranci ukraińscy uważają, że przedstawiciele mniejszości ukraińskiej w Polsce są bardziej podobni do Polaków niż do Ukraińców z Ukrainy. Mniejszość ukraińska organizuje wprawdzie różnego rodzaju wydarzenia (m.in. kulturalne czy religijne) jednak informacje na ich temat nie docierają do wszystkich migrantów, a część z nich świadomie się nie angażuje w nie (z powodu braku chęci lub czasu). Przebadani przez Bienieckiego et al. nielegalni migranci zarobkowi często darzą niechęcią swoich pobratymców, którzy zdążyli już się w Polsce urządzić, zarzucając im brak zainteresowania ich losem i nieudzielanie pomocy, mimo że mieliby ku temu możliwości. Również A. Górny (2002) przywołuje wypowiedzi przedstawicieli starej diaspory ukraińskiej, mieszkającej w Warszawie, twierdzącej, że członkowie tej grupy nie udzielają pomocy w migracji do Polski Ukraińcom z Ukrainy. Brak istnienia silnych powiązań między mniejszością ukraińską a migrantami zarobkowymi z Ukrainy z pewnością nie sprzyja integracji tych ostatnich w Polsce. Migranci osiadli mogliby stanowić dla nowoprzybyłych wsparcie zarówno w początkowym okresie ich pierwszego pobytu w Polsce jak i na dalszym etapie. Konieczna byłaby jednak aktywizacja społeczności osiadłych Ukraińców. Rolę pośrednika w tym procesie mogłyby odgrywać polskie organizacje pozarządowe. Diaspora ukraińska wcale jednak nie musi być zainteresowana udzielaniem wsparcia nowoprzybyłym, dlatego postrzeganie jej aktywizacji jako remedium na problemy z integracją migrantów może nie przynieść pożądanych skutków. Statystyki pobytowe Informacji na temat liczebności ukraińskich migrantów dostarczają nam statystyki Urzędu do Spraw Cudzoziemców 7. Według danych UdSC 31 grudnia 2011 roku w Polsce mieszkało prawie 30 tys. obywateli Ukrainy posiadających ważne karty pobytu różnego typu 8 (co stanowiło ok. 30% wszystkich ważnych kart pobytu). Dominowali wśród nich posiadacze trzech typów kart: na osiedlenie się, zamieszkanie na czas oznaczony i pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich. Pozostałe trzy typy ochrona uzupełniająca, pobyt tolerowany, status uchodźcy stanowią w przypadku obywateli Ukrainy niewielki odsetek pobytów (w 2011 stanowiły łącznie 0,3% wszystkich kart pobytu). Poniższy wykres (Rys. 1) obrazuje zmiany liczebności trzech dominujących typów kart będących w posiadaniu Ukraińców w ostatnich latach Cudzoziemcy mogą przebywać na terenie Polski na podstawie następujących typów zezwoleń: osiedlenie się, pobyt rezydenta długoterminowego WE, zamieszkanie na czas oznaczony, ochrona uzupełniająca, pobyt tolerowany, status uchodźcy. 8

10 Rysunek 1. Ważne karty pobytu wśród obywateli Ukrainy wg rodzaju zezwolenia 9 (stan na 31 grudnia danego roku) szt zamieszkanie na czas oznaczony pobyt rezydenta długoterminowego WE osiedlenie się rok Źródło: na podstawie danych UdSC, Liczba obywateli Ukrainy legalnie przebywających w Polsce w latach systematycznie rosła. Również sięgając dalej wstecz, widoczny jest wyraźny wzrost liczby obywateli Ukrainy przebywających w Polsce. Przykładem jest rosnąca populacja posiadaczy zezwolenia na osiedlenie się w 2009 r. prawie 14 tys. Ukraińców posiadało kartę pobytu z celem osiedlenie się. Tymczasem 10 lat wcześniej zezwolenie na pobyt stały w Polsce miało tylko niecałe 4 tys. Ukraińców (Górny 2002). Przy tym w 1999 r. tylko 4% ukraińskich posiadaczy zezwoleń na pobyt stały w Polsce uzyskało te zezwolenia przed rokiem 1989 (tamże). Warto przyjrzeć się, jak wyglądał proces wydawania zezwoleń na osiedlenie się i zamieszkanie na czas oznaczony obywatelom Ukrainy w ostatnich latach (Rys. 2). Rysunek 2. Migracja osiedleńcza Ukraińców do Polski, Liczba obywateli Ukrainy, którzy złożyli wniosek o zezwolenie na osiedlenie się w stosunku do których wydano pozytywną decyzję w sprawie zezwolenia na osiedlenie się którzy złożyli wniosek o zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony rok w stosunku do których wydano pozytywną decyzję w sprawie o zamieszkanie na czas oznaczony Źródło: na podstawie danych UdSC, 9 Na wykresie celowo pominięto karty pobytu związane z ochroną uzupełniającą, pobytem tolerowanym i statusem uchodźcy, jako że stanowią one marginalną część zezwoleń wydawanych Ukraińcom (suma tych trzech typów zezwoleń w latach nie przekraczała 100 szt. rocznie). 9

11 Jak widać na wykresie, w ciągu ostatnich dziesięciu lat nastąpił wzrost liczby rozpatrywanych wniosków, jednak najostrzejszy wzrost przypadł na początek tego okresu, a po 2004 r. nastąpiła względna stabilizacja. W ostatnich latach osiedleniem się w Polsce rocznie było zainteresowanych ok. 1,5 2 tys. Ukraińców. Wobec większości aplikujących wydano decyzje pozytywne. Znacznie popularniejszą formą legalizacji pobytu było zamieszkanie na czas oznaczony w ostatnich latach ubiegało się o nią 8 10 tys. obywateli Ukrainy rocznie. Wzrost liczby zezwoleń na osiedlenie się wydawanych obywatelom Ukrainy po 2003 r. doprowadził do zmiany proporcji pomiędzy poszczególnymi rodzajami kart pobytu w 2004 r. 28% przypadało na zezwolenia na osiedlenie się (Grzymała-Kazłowska (red.) 2008), dla lat odsetek ten wynosił średnio 53%. Oznacza to wzrost udziału migrantów osiadłych wśród ogółu migrantów z Ukrainy legalnie przebywających w Polsce. Nielegalny pobyt Trudno oszacować, ilu Ukraińców przebywa na terenie Polski nielegalnie. Nielegalny pobyt stanowi jedną z podstaw by mówić o nielegalności migracji. Druga dotyczy migrantów podejmujących się nierejestrowanej pracy w Polsce, trzecia nielegalnego przekraczania granicy. Jak pokazują liczne badania, w przypadku Ukraińców o nieuregulowanym statusie na ogół reprezentują oni drugą kategorię tzn. legalnie przekraczają granicę, ich pobyt jest legalny, ale podejmują się pracy w szarej strefie, co czyni ich migrację nielegalną". O populacji migrantów z Ukrainy przebywających na terenie Polski nielegalnie informacji dostarczają nam pośrednio dane dotyczące liczby wydanych decyzji o wydaleniu, o zobowiązaniu do opuszczenia terytorium RP oraz liczby osób zatrzymanych za przekraczanie (lub usiłowanie przekraczania) granicy wbrew przepisom (Rys. 3). Rysunek 3. Liczba decyzji o wydaleniu oraz o zobowiązaniu do opuszczenia terytorium RP wydanych wobec Ukraińców i obywatele Ukrainy zatrzymani za nielegalne przekraczanie granicy rok decyzje o wydaleniu decyzje o zobowiązaniu do opuszczenia terytorium RP zatrzymani za nielegalne przekraczanie granicy (lub próbę) Źródło: na podstawie danych UdSC, i SG, Liczba Ukraińców zatrzymanych za nielegalne przekraczanie (lub próbę przekraczania) granicy oscylowała w ostatnich latach wokół 1 2 tys. osób (z wyjątkiem roku 2008). W ciągu ostatnich trzech lat znacznie rzadziej niż w latach wcześniejszych podejmowano decyzje o wydaleniu obywateli Ukrainy z Polski liczba takich decyzji nie przekraczała w okresie tysiąca. Znacznie więcej było decyzji o zobowiązaniu do opuszczenia terytorium RP. W ostatnich trzech latach ich liczba co roku przekraczała 4 tys. Należy jednak pamiętać, 10

12 że tego typu statystyki nie są najlepszą miarą migracji nielegalnej, jako że w dużej mierze stanowią odzwierciedlenie skuteczności działania polskich służb. Dodatkowo statystyki te można jeszcze uzupełnić danymi Straży Granicznej odnoszącymi się do decyzji o odmowie wjazdu. W ostatnich latach rocznie odmawiano wjazdu na terytorium Polski ponad 10 tys. Ukraińców 10. Jednocześnie należy zauważyć, że Ukraińcy dominowali nad pozostałymi grupami migranckimi w przypadku wszystkich wymienionych wskaźników pośrednio obrazujących skalę nielegalności migracji co jednak głównie wynika z tego, że jest ich w Polsce najwięcej. Statystyki rynku pracy Biorąc pod uwagę liczbę wydanych zezwoleń na pracę i zarejestrowanych oświadczeń pracodawcy, Ukraińcy obok Mołdawian i Białorusinów stanowią najliczniejszą grupę cudzoziemców legalnie pracujących w Polsce. W 2011 roku Ukraińcom wydano 18,7 tys. zezwoleń na pracę oraz zarejestrowano na nich 239,6 tys. oświadczeń. System oświadczeń rejestrowanych przez pracodawcę w powiatowym urzędzie pracy oferujący (m.in. Ukraińcom) uproszczoną procedurę legalizacji zatrudnienia jest najpopularniejszą formą legalnego zatrudnienia obywateli Ukrainy w Polsce 11. Wcześniej (po 2003 a przed wejściem Polski do strefy Schengen) powszechny wśród ukraińskich migrantów był proceder wykorzystywania wiz turystycznych w celu realizacji krótkoterminowych wyjazdów zarobkowych. Obecnie w wyniku ograniczonego dostępu do wiz turystycznych oraz uproszczonej procedury zatrudniania cudzoziemców ze Wschodu funkcję tę w dużej mierze przejęły oświadczenia. M. Bieniecki i M. Pawlak (2010) powołują się na wypowiedzi pracowników Urzędu Wojewódzkiego i MPiPS, twierdzących, że ok. 90% wszystkich wiz z prawem pracy stanowią wizy wydane na podstawie oświadczeń pracodawcy. Trudno jednak jest oszacować faktyczną liczbę Ukraińców pracujących w Polsce. Oficjalne dane, na których musimy bazować z braku innych wiarygodniejszych źródeł, mogą z kilku powodów odbiegać od rzeczywistości. Po pierwsze duża część migrantów podejmuje nielegalne zatrudnienie, wobec czego wymyka się oficjalnym statystykom. Po drugie system zbierania informacji o liczbie wydanych zezwoleń na pracę i zarejestrowanych oświadczeń o zamiarze powierzenia pracy cudzoziemcowi nie pozwala na kontrolę nad faktyczną liczbą zatrudnionych w ten sposób migrantów. Wykonując legalną pracę u kilku pracodawców lub podejmując zatrudnienie więcej niż raz w ciągu roku (np. dwa razy po 3 miesiące), ten sam migrant w statystykach liczony jest kilkakrotnie. Poza tym dane MPiPS odnoszą się do liczby zarejestrowanych oświadczeń a nie wydanych na ich podstawie wiz czy też faktycznego przyjazdu cudzoziemca do Polski i podjęcia przez niego pracy na podstawie oświadczenia. Dodatkowo z uwagi na łatwość zarejestrowania oświadczenia pojawiły się różnego rodzaju nieprawidłowości, sprawiające, że liczba wydanych oświadczeń nie może być traktowana jako odzwierciedlenie faktycznego stanu zatrudnienia. Mówi się o istnieniu nieformalnego rynku, na którym dokonuje się handel oświadczeniami (firma, rejestrując oświadczenie, otrzymuje za swoją usługę wynagrodzenie, a cudzoziemiec dostaje podstawę do ubiegania się o wizę z prawem do pracy). Wobec fikcyjności nabywanych oświadczeń faktyczne poszukiwania pracy odbywają się często już po przyjeździe do Polski. W handlu oświadczeniami pośredniczą kierowcy (Klaus (red.) 2011 patrz dalsza część rozdziału). Zdarza się także, że nadużyć 10 12,8 tys. w 2009 r., 11,8 tys r., 10,6 tys. w 2011 r. (za UdSC, 11 Przykładowo w 2011 r. liczba wydanych zezwoleń na pracę stanowiła tylko niecałe 8% liczby zarejestrowanych w tym roku oświadczeń. 11

13 dokonują sami migranci, wykorzystujący oświadczenie do uzyskania wizy z prawem do pracy, ale nie podejmujący jej u pracodawcy, który wystawił im oświadczenie. Taka strategia umożliwia im pracę u innego pracodawcy, w tym zagranicznego (szczególnie jeśli udało im się uzyskać wizę Schengen). Trudno również wnioskować o faktycznej liczbie Ukraińców podejmujących pracę na terenie Polski na podstawie liczby wydanych wiz, ponieważ część wiz może nie być wykorzystywana zgodnie z ich przeznaczeniem np. cudzoziemiec wjeżdżający na podstawie wizy w celu odwiedzin u znajomych/rodziny, może w rzeczywistości przyjeżdżać z zamiarem podjęcia pracy bez zezwolenia. Warto także pamiętać, że Ukraińcy posiadający polskie korzenie mogą skorzystać z przywilejów, jakie oferuje Karta Polaka 12. Karta Polaka m.in. umożliwia bezpłatne otrzymanie wielokrotnej wizy krajowej oraz zwalnia z konieczności posiadania zezwolenia na pracę. Od momentu wejścia w życie ustawy (2008 r.) do końca 2011 r. polskie jednostki konsularne na Ukrainie pozytywnie rozpatrzyły prawie 39 tys. wniosków o przyznanie Karty Polaka. Najwięcej (prawie 70%) pozytywnie rozpatrzonych wniosków przypadło na konsulat we Lwowie. W 2011 r. polskie konsulaty na Ukrainie wydały ponad 15 tys. wiz w związku z uprawnieniami wynikającymi z posiadania Karty Polaka 13. Poniższy wykres (Rys. 4) obrazuje zmiany liczby wydanych zezwoleń na pracę i zarejestrowanych oświadczeń o zamiarze zatrudnienia cudzoziemca w odniesieniu do obywateli Ukrainy w ostatnich latach. Rysunek 4. Liczba zarejestrowanych oświadczeń i wydanych zezwoleń na pracę obywateli Ukrainy w Polsce w latach rok oświadczenia pracodawcy zezwolenia na pracę Źródło: na podstawie danych MPiPS, Dane MPiPS wskazują na wzrost łącznej liczby oświadczeń i zezwoleń na pracę w latach z około 148 tys. do ponad 258 tys. Trzeba jednak mieć na uwadze, że wzrost ten wcale nie musi świadczyć o faktycznym wzroście liczby zatrudnionych, a może być jedynie efektem stopniowego upowszechnienia się systemu oświadczeń. System ten zaczął funkcjonować w drugiej połowie 2007 r. i w okresie od sierpnia do grudnia 2007 roku 12 Dla osób posiadających związki z Polską zgodnie z ustawą o Karcie Polaka z 7 września Dane polskich jednostek konsularnych na Ukrainie udostępnione Fundacji Batorego i OBMF. 12

14 powiatowe urzędy pracy zarejestrowały łącznie tylko nieco ponad 20 tys. oświadczeń. Można założyć, że uproszczona procedura zarówno przyciągnęła nowych migrantów, dotychczas niedecydujących się na migrację do Polski ze względu na trudności z legalizacją zatrudnienia, jak i umożliwiła legalizację zatrudnienia części migrantów podejmujących się do tej pory pracy nierejestrowanej. Jednak abstrahując od systemu oświadczeń, który jest podatny na wahania koniunkturalne związane m.in. z popytem na pracowników w takich sektorach jak rolnictwo czy budownictwo, należy zauważyć, że w ostatnich latach nastąpił wyraźny wzrost liczby Ukraińców zatrudnionych na podstawie zezwoleń na pracę. Liczba zezwoleń na pracę wydanych Ukraińcom wzrosła bowiem z 5,4 tys. w 2008 r. do 18,7 tys. w Nielegalne zatrudnienie Istniejące szacunki co do wielkości populacji Ukraińców pracujących w Polsce nielegalnie są, podobnie jak szacunki dotyczące liczby Ukraińców nielegalnie przebywających w Polsce, mało wiarygodne, a jednocześnie trudne do zweryfikowania. K. Iglicka i K. Gmaj (2008) cytowały artykuł prasowy z 2005 r. powołujący się na Urząd ds. Repatriacji i Cudzoziemców (poprzednika UdSC) mówiący o 250 tys. nielegalnych migrantów z Ukrainy. Autorki przytaczały także szacunki prof. A. Rajkiewicza, oceniającego populację Ukraińców nielegalnie pracujących w Polsce na 500 tys. osób. Tymczasem M. Jaroszewicz i L. Szerepka (2007) powoływali się na szacunki ukraińskiego MSZ, mówiące o 300 tys. Ukraińców pracujących w Polsce w ogóle. Wiarygodność wszystkich przytoczonych szacunków jest jednak niepotwierdzona i niestety brakuje możliwości ich weryfikacji. Wynika to z braku metodologii, która by pozwoliła na zmierzenie populacji nielegalnych migrantów i dlatego do istniejących szacunków należy podchodzić z dużą ostrożnością. Jedyne, co można stwierdzić z dużą dozą pewności, to fakt, że grupa osób zatrudnionych nielegalnie przeważa pod względem liczebności nad grupą udokumentowanych pracowników. 3. Przestrzenne rozmieszczenie populacji Ukraińców w Polsce Regiony przyciągające najwięcej migantów z Ukrainy pokrywają się w dużej mierze z regionami zamieszkiwanymi przez mniejszość ukraińską w Polsce. Przedstawiciele narodowości ukraińskiej koncentrują się przede wszystkim w dużych miastach (wśród których zdecydowany prym wiedzie Warszawa), na ziemiach północnych i zachodnich przyłączonych do Polski po drugiej wojnie światowej, na terenach położonych wzdłuż wschodniej granicy Polski oraz w miastach, gdzie w przeszłości zlokalizowane były sowieckie garnizony. Stoją za tym, jak pisze M. Jerczyński (1999) oprócz rynkowych (duże miasta), czynniki geograficzne (bliskość geograficzna) oraz historyczne: obecność w przeszłości garnizonów sowieckich oraz reperkusje akcji Wisła W ramach przeprowadzonej w 1947 r. akcji Wisła dokonano deportacji ludności pochodzenia ukraińskiego zamieszkującej ziemie południowo-wschodniej Polski (gł. na tereny Polski północnej i zachodniej przejęte od Niemców w wyniku II w. św.). 13

15 Rysunek 5. Obywatele Ukrainy według powiatów w Polsce, stan na 1 września 2004 roku Źródło: OBM UW na podstawie rejestru URiC (obecnie UdSC) (Grzymała-Kazłowska (red.) 2008) Biorąc pod uwagę statystyki dotyczące migrantów zarobkowych z Ukrainy, największą ich liczbę przyciąga województwo mazowieckie. Przypada na nie około połowy wszystkich oświadczeń o zamiarze powierzenia wykonywania pracy cudzoziemcowi wystawianych na obywateli Ukrainy (w 2011 r. było to 54%). Powodzeniem cieszą się też województwa lubelskie i dolnośląskie (po 9% oświadczeń w 2011 r.). Przestrzenny rozkład liczby oświadczeń rejestrowanych na Ukraińców wpisuje się w prawidłowości przestrzennego rozkładu obywateli Ukrainy zamieszkujących na terenie Polski. Nieco inaczej zróżnicowanie przestrzenne wygląda w przypadku zezwoleń na pracę. Około połowy pracowników z Ukrainy zatrudnianych na podstawie zezwoleń znajduje zatrudnienie na terenie województwa mazowieckiego (odpowiednio: 40, 48, 54 i 57% w latach a zatem ten odsetek systematycznie rośnie). Spośród pozostałych województw stosunkowo dużą liczbą Ukraińców zatrudnianych na podstawie zezwoleń charakteryzują się: pomorskie, dolnośląskie, małopolskie, wielkopolskie i lubuskie (odsetki rzędu 5 7%). 4. Charakterystyka populacji Większość Ukraińców przybywających do Polski pochodzi z terenów zachodniej Ukrainy. Przestrzenne zróżnicowanie pochodzenia ukraińskich migrantów przyjeżdżających do Polski w pewien sposób wyraża się liczebnością wiz wydawanych przez poszczególne konsulaty RP na Ukrainie. Ponad połowa wiz przypadała w ostatnich latach na konsulat we Lwowie (w 2011 r. było to równo 50% 15 ). Tendencję tę potwierdza badanie UCSR i Ukrstat (2008). Według tego badania ponad 3/4 respondentów migrujących do Polski pochodziło z regionu Zachodniej Ukrainy, po ok. 10% z Centralnej i Południowej. 15 W tym samym roku 20% wiz wydał konsulat w Łucku, 12% wydział konsularny ambasady w Kijowie, 7% konsulat w Winnicy, 6% w Charkowie, 4% w Odessie i 1% nowopowstały KG RP w Sewastopolu. 14

16 Migracja osiedleńcza z Ukrainy do Polski odznacza się stosunkowo wysokim wskaźnikiem feminizacji. Współczynnik ten w ostatnich latach znajdował się w przedziale 60 70% 16, przy czym od 2008 r. systematycznie spadał. Biorąc pod uwagę liczbę wydanych w ostatnich latach pozytywnych decyzji w sprawie o zezwolenie na osiedlenie się, odsetek kobiet zmalał z 73% w roku 2008 do 64% w roku Podobnie sytuacja wyglądała w przypadku wydanych pozytywnych decyzji w sprawie o zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony. Odsetek kobiet w tej grupie zmniejszył się w latach z 65 do 61%. Co ciekawe, przyglądając się statystykom z ostatnich lat odnośnie decyzji o odmowie wjazdu i o wydaleniach, widzimy, że kobiety są w mniejszości dotyczyło ich tylko ok. 1/3 tego typu decyzji. Nieco inaczej wygląda stopień feminizacji migracji zarobkowych z Ukrainy do Polski. Biorąc pod uwagę liczbę zarejestrowanych oświadczeń, kobiety stanowiły zawsze nieco mniej niż połowę populacji (w 2011 r. niecałe 44%). Również rozpatrując liczbę wydanych zezwoleń na pracę, należy stwierdzić, że kobiety były w mniejszości w 2011 r. przypadało na nie około 40% wydanych zezwoleń. Podobne proporcje daje badanie UCSR i Ukrstat (2008). Zgodnie z jego wynikami odsetek kobiet wśród migrantów jeżdżących do pracy do Polski w latach wynosił 44%. O ile oficjalne dane mogą zaniżać odsetek kobiet, ponieważ w dużej mierze nie obejmują zatrudnienia w sektorze gospodarstw domowych, rezultaty badania UCSR i Ukrstat wydają się być dowodem na to, że utrwalony pogląd, jakoby wśród migrantów zarobkowych z Ukrainy w Polsce przeważały kobiety, nie musi być prawdziwy. Informacji na temat struktury wiekowej przybyszów z Ukrainy dostarczają dane o strukturze zarejestrowanych oświadczeń pracodawcy. Wśród obywateli Ukrainy zatrudnianych na podstawie oświadczeń dominują osoby w wieku lat (stanowiły w ostatnich latach ok. 45%). Około 1/3 stanowią osoby w wieku lat, a ok. 1/5 nie ukończyła 26 roku życia. Przy tym od momentu wprowadzenia uproszczonej procedury odsetek najmłodszych pracowników systematycznie rósł (przyjmując w latach kolejno wartości: 15,7%; 17,1%; 20,2%; 21,6% i 23,3%). W ostatnich latach wzrastała także liczba studentów przyjeżdżających studiować na polskich uczelniach. W roku akademickim 2010/2011 było ich prawie 5 tys., co oznacza prawie stuprocentowy wzrost od roku 2008/2009 (dane za: GUS). Wynika to po części z preferencyjnych warunków na polskim rynku pracy, jakie cudzoziemcy mogą zyskać jako absolwenci polskich uczelni. Możliwe, że wzrost udziału najmłodszej grupy wiekowej wśród osób korzystających z systemu oświadczeń wiąże się z rosnącą liczbą studentów, którzy przy okazji studiowania decydują się na pracę korzystając z uproszczonej procedury zatrudnienia (lub którzy przyjeżdżają z zamiarem podjęcia pracy a rozpoczęcie studiów stanowi jedynie podstawę do legalizacji ich pobytu). Jednak biorąc pod uwagę liczebność grupy ukraińskich studentów w Polsce i dynamikę wzrostu liczby oświadczeń wystawionych na obywateli Ukrainy poniżej 26 r.ż. (w kolejnych latach: 3,2; 24,4; 36,3; 36,6 i 55,7 tys.) decydującą rolę w wyżej wspomnianym procesie wzrostu odsetka przedstawicieli najmłodszej grupy wiekowej muszą odgrywać inne czynniki. 5. Charakter migracji Wśród migrantów z Ukrainy przyjeżdżających do Polski dominują migranci krótkoterminowi. W szczególności migranci zarobkowi z Ukrainy reprezentują w 16 Wszystkie dane w tym akapicie na podstawie: 15

17 zdecydowanej większości model migracji cyrkulacyjnej, zazwyczaj krótkoterminowej 17. Odróżnia to Polskę od takich krajów docelowych ukraińskiej migracji w ramach UE, takich jak Portugalia czy Hiszpania (Hosnedlová, Stanek 2010), które charakteryzują wyjazdy na dłuższy okres czasu (powyżej 6 miesięcy). Do wyboru takiego modelu w przypadku Polski zachęca bliskość geograficzna przekładająca się na stosunkowo niewielki koszt połączeń komunikacyjnych i krótki czas podróży między Polską a Ukrainą oraz istniejące uwarunkowania instytucjonalne: system oświadczeń promujący zatrudnienie tymczasowe wśród migrantów ze Wschodu, w tym Ukraińców; system wydawania zezwoleń na pracę i reżim wizowy również sprzyjające migracji krótkoterminowej. System oświadczeń pozwala na pracę przez maksymalnie 6 miesięcy w ciągu kolejnych 12 miesięcy. Duża część migrantów wykorzystuje pełen dozwolony okres, pół roku spędzając na Ukrainie, pół w Polsce. Popularny jest także zwyczaj wykorzystywania urlopu (często bezpłatnego) na rzecz wyjazdów zarobkowych do Polski. Niejednokrotnie ma miejsca swoista wymiana, polegająca na przekazywaniu miejsca pracy znajomej osobie na czas nieobecności w Polsce (Kindler 2012). Tego typu praktyki są szczególnie popularne w sektorze usług domowych. Duża część ukraińskich migrantów zarobkowych zostawia rodziny na Ukrainie, wobec czego konieczność powrotów do kraju pochodzenia, wynikająca z wymogów wizowych, jest dodatkowo umotywowana chęcią (lub koniecznością) odwiedzania rodziny. Jak pisze J. Frelak (Klaus (red.) 2011), prawdopodobnie liberalizacja przepisów, pozwalająca na dłuższy okres pracy w Polsce w ciągu roku, nie zniwelowałaby całkowicie tymczasowych pobytów na Ukrainie właśnie ze względu na zobowiązania rodzinne. O cyrkulacyjnym charakterze migracji z Ukrainy do Polski świadczą m.in. wyniki badania RDS przeprowadzonego przez OBM UW w 2010 r. w Warszawie i okolicach 18 mediana liczby przyjazdów do Polski wśród respondentów wyniosła 5 przyjazdów, a ok. 1/5 badanych miała za sobą więcej niż 10 przyjazdów. Jednocześnie dla więcej niż 80% przebadanych migrantów zarobkowych obecny (w momencie badania) pobyt w Warszawie rozpoczął się w 2010 r., co oznacza, że większość z nich przebywała w Polsce krócej niż 5 7 miesięcy 19. O tym, że wśród ukraińskich migrantów zarobkowych pracujących w Polsce dominują migranci cyrkulacyjni, świadczą także rezultaty badania UCSR i Ukrstat (2008). Przeciętny wyjazd do Polski dla 56% badanych w latach trwał od 1 do 3 miesięcy. 17% przyjeżdżało na okres od 3 do 6 miesięcy, 6% spędzało w Polsce od pół roku do roku, a tylko 3,5% przyjeżdżało na dłużej niż rok. Przy tym dla 32% był to pierwszy zarobkowy wyjazd do Polski, dla ponad połowy był to już przynajmniej drugi, a co najwyżej piąty przyjazd, a 16% odwiedziło Polskę w celach zarobkowych już więcej niż 5 razy. Dominację pracowników krótkoterminowych potwierdzają statystyki MPiPS ponad 80% oświadczeń wystawianych jest na okres od 3 do 6 miesięcy, a ponad 70% zezwoleń na pracę w 2010 i 2011 r. wystawionych zostało na okres od 3 do 12 miesięcy. Zezwolenia na okres od 1 do 2 lat stanowiły przy tym mniej niż ¼ wszystkich zezwoleń wydawanych Ukraińcom, a zezwolenia na okres powyżej 2 lat tylko około 5 6%. Jednocześnie wśród zezwoleń wydanych w 2011 r. jedynie 17% stanowiło przedłużenia wcześniej wydanych zezwoleń. 17 Przyjęto określać, że migracja krótkoterminowa dotyczy wyjazdów trwających od 3 do 12 miesięcy (definicja ONZ). W tym przypadku należałoby jednak odnosić ten termin raczej do ruchów trwających do 6 miesięcy (bez dolnego ograniczenia). Model migracji cyrkulacyjnej zakłada powtarzające się przemieszczanie się migranta pomiędzy krajem pochodzenia a krajem docelowym. 18 Mobilność i migracje w dobie transformacji wyzwania metodologiczne, RDS Polska, 2010, OBM UW, dalsze szczegóły patrz Tab. 2 na końcu rozdziału. 19 Badanie było realizowane w okresie od maja do lipca 2010 r. 16

18 Najwięcej oświadczeń dla Ukraińców w 2011 r. było przy tym zarejestrowanych w okresie od lutego do maja (patrz Rys. 6) średnio ponad dwukrotnie więcej niż w okresie od września do grudnia. Może to świadczyć o sezonowości migracji, zakładając, że pracodawcy rejestrują oświadczenia o zamiarze zatrudnienia cudzoziemca z pewnym wyprzedzeniem. Biorąc pod uwagę fakt, że Ukraińcy zatrudniani w budownictwie i rolnictwie często pracują nielegalnie, można się spodziewać jeszcze wyższych wskaźników sezonowości zatrudnienia Ukraińców w Polsce. Rysunek 6. Zróżnicowanie liczby oświadczeń zarejestrowanych na obywateli Ukrainy w poszczególnych miesiącach 2011 r średnia roczna: I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII miesiące Źródło: na podstawie danych MPiPS, Wśród Ukraińców przyjeżdżających do Polski do pracy są tacy, którzy nie są się w stanie utrzymać na Ukrainie i wobec braku perspektyw na szybką poprawę sytuacji gospodarczej na Ukrainie migracja zarobkowa jest dla nich rozwiązaniem długoterminowym. Są jednak i tacy, którzy migrację traktują jako środek do realizacji konkretnego celu np. kupna domu czy mieszkania, remontu, posłania dzieci na studia. Ci drudzy przyjeżdżają epizodycznie, cyrkulacja nie staje się dla nich sposobem na życie. Jak pokazują badania, pozostają oni jednak w mniejszości (patrz np. Iglicka et al. 2011). Oprócz migrantów, którzy decydują się na cyrkulację ze względów rodzinnych lub innego rodzaju powiązań z krajem pochodzenia, są też osoby, które, jak określają to K. Iglicka et al., wpadły w pułapkę cyrkulacji i przyjmują wzorzec migracji cyrkulacyjnej dość bezrefleksyjnie, nie zastanawiając się, czy stanowi ona dla nich najbardziej optymalne rozwiązanie i nie próbują szukać możliwości na legalizację dłuższego pobytu. Spośród respondentów badania Fundacji Batorego i OBMF (2012) 20 ponad połowa nie zamierza zaprzestać cyrkulacji. Wśród warunków determinujących jej zakończenie respondenci zaznaczali najczęściej wyższe zarobki na Ukrainie, likwidację korupcji i poprawę sytuacji gospodarczej. Jednocześnie można spodziewać się, że w przypadku umożliwienia ukraińskim migrantom zarobkowym dłuższych pobytów w Polsce, znaczna część z nich byłaby skłonna z tego skorzystać. 78% ukraińskich respondentów badania IPS (Szylko-Skoczny, Duszczyk 2010) wyraziło chęć przedłużenia swojego pobytu w Polsce (pod warunkiem legalnego zatrudnienia 21 ). Jednakże związki z Ukrainą (rodzina, znajomi, dom lub mieszkanie, na które 20 Obywatele Ukrainy w Polsce: obecność na rynku pracy i transfery pieniężne, maj czerwiec Należy mieć na uwadze, że badanie dotyczyło pracowników z Ukrainy zatrudnionych na podstawie oświadczeń, a w próbie znalazły się raczej osoby zatrudnione legalnie (pracodawca musiał wyrazić zgodę na ich udział w badaniu). 17

19 często odkładają) sprawiają, że większość migrantów zarobkowych z Ukrainy raczej nie zdecydowałaby się osiedlić w Polsce na stałe. 22 Dłuższe dozwolone okresy pobytu uchroniłyby być może część migrantów przed wpadnięciem w pułapkę nielegalnego pobytu. Dla zdecydowanej większości migrantów z Ukrainy nielegalnie przebywających na terenie Polski pobyt stał się nielegalny na skutek pozostania wewnątrz granic RP dłużej niż byli do tego uprawnieni (niż uprawniała ich do tego posiadana przez nich wiza lub karta pobytu). Jako że wyjazd z Polski może dla nich skutkować tymczasowym zakazem wjazdu na teren UE, na ogół starają się pozostać w Polsce możliwie jak najdłużej. W 2012 r. państwo polskie zaoferowało nielegalnym migrantom sposób na wyjście z nielegalności w ramach prowadzonej w pierwszej połowie roku akcji abolicyjnej zarejestrowano 2016 wniosków o legalizację pobytu złożonych przez obywateli Ukrainy nielegalnie przebywających w Polsce. Stanowiło to ok. 21% wszystkich złożonych wniosków. Wciąż nie wiadomo jednak, ilu otrzymało pozytywne decyzje (spośród rozpatrzonych do tej pory 1547 wniosków obywateli Ukrainy pozytywne decyzje wydano wobec 1385, co stanowi ok. 90%) 23. Trudno jednak na podstawie liczby złożonych wniosków szacować skalę nielegalnej migracji z Ukrainy. Część nielegalnych migrantów mogła bowiem nie spełniać warunków abolicji, a część spełniających warunki mogła nie złożyć wniosku w obawie przed negatywną decyzją i wydaleniem z terytorium Polski. Tegoroczna abolicja odbywała się na bardziej liberalnych zasadach w stosunku do abolicji z lat poprzednich (2003, 2007), co umożliwiło liczniejszy udział w niej Ukraińców 24. Jak pokazują wyniki badań OBM UW, będące efektem realizacji projektów badawczych MPLM i IDEA 25, w procesie kształtowania się migracji z Ukrainy do Polski zasadniczą rolę odgrywają sieci społeczne. Sieci stymulują przy tym zarówno migrację osiedleńczą (w szczególności przekształcanie się migracji krótkookresowej w długotrwałą), jak i są podstawą funkcjonowania migrantów cyrkulacyjnych (poprzez wsparcie udzielane nowoprzybyłym przez bardziej doświadczonych migrantów). Biorąc pod uwagę niskie prawdopodobieństwo przekształcenia się migracji cyrkulacyjnej w długotrwałą oraz nikłe szansę na spełnienie w najbliższym czasie warunków deklarowanych przez migrantów jako determinujące zakończenie cyrkulacji, można powiedzieć, że jest to dość trwała forma mobilności. W odniesieniu do tego typu mobilności można mówić o zjawisku tzw. trwałej tymczasowości (Stola 1997). 6. Sposoby poszukiwania pracy Na rynku (zarówno po stronie polskiej jak i ukraińskiej) funkcjonują agencje pośrednictwa pracy, organizujące zatrudnienie Ukraińców w Polsce. Jednak niewielka część migrantów decyduje się na korzystanie z ich usług. Częściowo z powodu opłat autorzy 22 Za to wśród Ukraińców decydujących się na migrację do Polski na stałe dominują osoby mające za sobą doświadczenie migracji cyrkulacyjnej. Świadczą o tym wyniki badania sondażowego przeprowadzonego w województwie mazowieckim w 2005 r. wśród ukraińskich migrantów osiadłych (Górny et al. 2007). Wykazało ono, że osiedlenie się w Polsce poprzedzała cyrkulacja (dla 72% respondentów przyjazd na stałe nie był pierwszym przyjazdem do Polski) W poprzednich akcjach abolicyjnych łącznie wzięło udział tylko ok. 200 Ukraińców. W przypadku ostatniej abolicji odstąpiono od wymogu posiadania środków wystarczających na pokrycie kosztów utrzymania i leczenia migranta oraz członków jego rodziny, a także zrezygnowano z wymogów dotyczących miejsca zamieszkania (poprzednio konieczne było przedłożenie tytułu prawnego do lokalu) i wykonywania pracy. 25 MPLM Polityka migracyjna jako instrument promocji zatrudnienia i ograniczania bezrobocia; IDEA Kraje Śródziemnomorskie i Europy Środkowo-Wschodniej jako nowe kraje imigracyjne w Unii Europejskiej 18

20 raportu SIP (Klaus (red.) 2011) piszą o kwotach rzędu 100 Euro za znalezienie pracy do Euro za pomoc z dokumentami i wizą. Większość migrantów bazuje na kanałach nieformalnych, głównie korzystając z pośrednictwa rodziny i znajomych. Ten kanał poszukiwania pracy jest szczególnie popularny w sektorze usług domowych. Polecanie sobie pomocy domowych w gronie znajomych i rodziny często skutkuje tym, że jedna osoba wykonuje pracę we wszystkich gospodarstwach domowych, składających się na daną rodzinę. Często więc rolę pośrednika pełni niejako sam pracodawca migranci wykorzystują jego sieć kontaktów (Kindler 2012). Jednocześnie, aby nie musieć za każdym razem szukać pracy od nowa, popularne jest stosowanie zastępstw gdy migrant zmuszony jest wyjechać, organizuje na swoje miejsce zaufanego zmiennika i dzięki temu nie traci miejsca pracy. Innym sposobem na znalezienie pracy jest odwiedzanie miejsc (nieformalnych giełd pracy), w których migranci są werbowani przez pracodawców, szukających pracowników (tzw. birże, np. Piaseczno) 26. Ważną rolę (szczególnie w przypadku pracowników sezonowych, głównie zatrudnionych w rolnictwie) odgrywa instytucja kierowcy. Kierowcy nie tylko dowożą pracownika na miejsce pracy, ale także pełnią rolę pośredników, załatwiających migrantom pracę 27. Zarówno w przypadku korzystania z nieformalnych giełd pracy jak i usług kierowców migranci są narażeni na nieuczciwość osób z którymi się stykają (pośredników i pracodawców). Zgodnie z wynikami badania UCSR i Ukrstat (2008) 80% migrantów zarobkowych z Ukrainy przyjeżdżających do Polski w latach znalazło zatrudnienie poprzez znajomych i rodzinę. Prawie 20% badanych szukało pracy bezpośrednio u pracodawcy, a tylko 9% korzystało z usług prywatnych agencji zatrudnienia 28. Badanie RDS (2010) wykazało, że prawie połowa respondentów znalazła swoją obecną pracę za pośrednictwem rodziny i znajomych mieszkających w Polsce, ok. 1/5 korzystało z pomocy rodziny i znajomych mieszkających na Ukrainie. Łącznie daje to 70% przypadające na pośrednictwo rodziny i znajomych. 17% znalazło pracę dzięki ogłoszeniu (w prasie, internecie, radiu, telewizji), 5% korzystało z usług biur i agencji pośrednictwa pracy. Tylko ok. 2% znalazło obecne zatrudnienie przez nieformalnych pośredników (np. kierowców), a tylko ok. 1% poprzez nieformalną giełdę pracy. Należy jednak pamiętać, że wyniki badania mogą nie być reprezentatywne dla całego kraju, a jedynie dla obszaru objętego badaniem (Warszawa i okolice). W skali całego kraju odsetki w dwóch ostatnich kategoriach byłyby zapewne nieco wyższe (m.in. ze względu na zatrudnienie w rolnictwie). Jednocześnie ponad 1/3 respondentów badania RDS (spośród tych będących w Polsce nie po raz pierwszy) znalazła zatrudnienie u tego samego pracodawcy, u którego pracowała wcześniej. Spośród ukraińskich respondentów badania IPS (Szylko-Skoczny, Duszczyk 2010) 66% znalazło pracę dzięki znajomym, 22% korzystało z usług pośredników. Powyższe dane potwierdzają rolę, jaką w migracji z Ukrainy do Polski odgrywają sieci migracyjne, począwszy od sieci tworzonej przez rodzinę i znajomych, na sieci nieformalnego pracodawcy skończywszy. 7. Sektory zatrudnienia Ukraińcy pracujący w Polsce z reguły znajdują zatrudnienie w typowo migranckich, nisko płatnych niszach rynku pracy (tzw. drugorzędny/wtórny rynek pracy). Szczególnie wyraźnie 26 Opis sytuacji panujących na birżach patrz np. Klaus (red.) 2011; Adamiec Opis zasad funkcjonowania układu migrant-kierowca znaleźć można np. w publikacjach: Klaus (red.) 2011; Kindler Respondent mógł udzielić kilku odpowiedzi. 19