_Jaka jest cena mojej wolności

Transkrypt

1 _Jaka jest cena mojej wolności Marek Stawski Nową sytuację polityczno społeczna w Polsce po II wojnie światowej wyznaczył tzw. Manifest Lipcowy opracowany przez grupę polskich radykalnych działaczy lewicowych w Moskwie. Ogłoszony został w 1944 roku w momencie wyzwalania ziem polskich z okupacji niemieckiej przez Armię Czerwoną i walczącą przy niej 1 Armię Wojska Polskiego. Fakt długo nie oglądanego widoku munduru polskiego żołnierza powodował, że manifest przez sporą część zwykłej ludności witany był z entuzjazmem. Tym bardziej, że postulaty gospodarcze manifestu nie różniły się właściwie od tych proponowanych przez rząd londyński, a przewidywały one reformę rolną i demokratyzację życia społecznego. Nie było w nim haseł rewolucyjnych, ani takich, które wymierzone byłyby w niezwykle ważną instytucję w Polsce, jaką był zawsze Kościół katolicki. Manifest lipcowy tylko w jednym punkcie odniósł się do kwestii kościelnych, postulując rozdział Kościoła od państwa oraz swobodę wyznania i równouprawnienia dla innych wyznań i religii, których w przedwojennej Polsce było nie mało. Mimo to stawało się jasne, że pomiędzy nową władzą oficjalnie głosząca swą religijną obojętność, a Kościołem katolickim musiało wcześniej czy później dojść do konfliktu. Obydwie strony były bowiem instytucjami społecznymi zabiegającymi w pewnym sensie i walczącymi o rząd dusz. W początkowym jednak okresie nic nie zapowiadało późniejszego konfliktu, nowa władza nawet zabiegała o poparcie Kościoła, a prezydent nowej Rzeczypospolitej Bolesław Bierut uczestniczył nawet w obrzędach religijnych. Kościół w Polsce miał niezwykle ważne znaczenie, był bowiem siłą duchową narodu, która podczas zaborów zawsze stała po jego stronie, zagrzewała do walki niepodległościowej i pomagała w sensie fizycznym. Z drugiej strony należy zaznaczyć, że polscy komuniści byli w większości ochrzczeni w obrządku katolickim, a nie rzadko uczyli się w katolickich szkołach. W każdym razie pochodzili ze środowisk wcale nie ateistycznych, w każdym razie nie obcych tradycji katolickiej, w przeciwieństwie do komunistów z krajów sąsiedzkich, w których Kościół miał od dawna inną pozycję, jak np. w Czechosłowacji. Do pierwszego starcia doszło już jednak w 1947 roku, kiedy to nowy rząd ludowy wydał dokument, w którym oświadczył, że: ( ) konkordat jednostronnie zerwany przez Stolicę Apostolską, dalej nie obowiązuje. Władze uznały w ten sposób nie ważność umów dyplomatycznych zawartych między Watykanem a Warszawą jeszcze w 1925 roku. Powód jednak takiej decyzji był dość istotny, otóż rząd uznał, że fakt nominowania przez papieża Piusa XII nowych biskupów niemieckich na terenach polskich wcielonych po 1939 roku do III Rzeszy w miejsce usuniętych biskupów polskich, był złamaniem konkordatu. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego tak rzeczywiście było. Jednak dużo istotniejsza przyczyna, choć nie wyartykułowana oficjalnie przez kręgi rządowe, to fakt, iż Watykan nie uznał nowych granic Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej i zwlekał z ustaleniem stałej organizacji kościelnej na tych terenach, co wiązało się z zamianowaniem nowych biskupów. Tzw. Ziemie Odzyskane były dla Polski fundamentem i warunkiem sine qua non nowego państwa, a władzom zdecydowanie zależało na tym, by we Wrocławiu, Szczecinie czy Olsztynie pojawili się polscy biskupi, czemu nie trzeba się dziwić. Kolejnym elementem sporu pomiędzy władzą komunistyczną a Kościołem była przede wszystkim kwestia tzw. Caritas, nauczania religii, czy wreszcie tzw. ślubów cywilnych. Była to zatem rzeczywiście walka o rząd dusz, która przybrała z czasem ostrzejszych form, choć oczywiście nie tak ostrych, jak w sąsiedniej Czechosłowacji, gdzie w ciągu jednej nocy aresztowano całe szeregi duchownych. Kiedy w 1953 roku prymas Polski Stefan kardynał Wyszyński podczas kazania zdecydowanie zaprotestował przeciwko zamknięciu Tygodnika Powszechnego i innym działaniom władz, mówiąc znamienne słowa non possumus, to następnego ranka został aresztowany i odizolo- 224

2 wany, choć co ważne, nie osadzony w więzieniu, lecz w starym odległym klasztorze i starannie inwigilowany. Okres nasilenia represji wobec Kościoła, którego apogeum było aresztowanie Wyszyńskiego przypadło na okres ostrego stalinizmu w Polsce trwającego od 1947 do 1956 roku. Był to również okres brutalnego zwalczania przeciwników stalinowskiej władzy w Polsce, często wyimaginowanych i nie słusznie oskarżonych, więzionych, a nawet skazanych na śmierć. Dotyczyło to przede wszystkim członków grup partyzanckich z Narodowych Sił Zbrojnych, które po wojnie nie złożyły broni uważając, że Polska znajduje się pod kolejną okupacją i wierzących, że Zachód wywoła III wojnę, tym razem przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Zapominali jednak o tym, że taki, a nie inny podział Europy i przekazanie Polski w strefę wpływów ZSRR był właśnie dziełem aliantów zachodnich, którzy po raz kolejny pokazali co znaczą dla nich sojusznicze układy. Warto w tym miejscu dodać, że zarówno Wielka Brytania, jak i Stany Zjednoczone uznały rząd w Warszawie za legalny i nawiązały z nim stosunki dyplomatyczne, a także nowy podział granic. Jednak należy w tym miejscu zauważyć, że prześladowania dotknęły również niektórych byłych żołnierzy Armii Krajowej, a także części żołnierzy walczących na Zachodzie, którzy po wojnie wrócili do Polski. Okres stalinowski cechował silny kult jednostki oraz indoktrynacja społeczeństwa sięgająca do absurdu, a propaganda kreowała Józefa Stalina na ojca i dobroczyńcę narodów, a wręcz nadczłowieka żyjącego wiecznie. Sytuacja zaczęła się zmieniać dopiero po słynnym referacie Georgija Chruszczowa na XX Zjeździe KPRZ w 1956, w którym otwarcie potępił politykę Stalina i kult jednostki. Rok 1956 stał się jednym z lat przełomowych w historii komunizmu, doszło wtedy do ważnych przemian zarówno w Polsce, jak i na Węgrzech, ale także Czechosłowacji i NRD. W Polsce zaczął się tworzyć rozłam wewnątrz elity PZPR, która podzieliła się na dwa przeciwne obozy, tzw. puławian oraz natolińczyków, okazując się wcale nie zjednoczoną. W społeczeństwie dochodziło do wrzenia, a jego apogeum miało miejsce w Poznaniu w czerwcu 1956 roku, a strajk robotników z Zakładów Cegielskiego w wyniku otwarcia więzień i wypuszczania grupy kryminalistów przekształcił się w zamieszki uliczne. Strajk został wywołany krachem planu 5 letniego i drastyczną podwyżką cen, należy przy tym pamiętać jednak, że w dużej mierze było to konsekwencją wydarzeń międzynarodowych, m. in. wojną w Korei. Polska, jak i inne kraje bloku wschodniego nie były samotnymi i odizolowanymi wyspami archipelagu Gułag i echa wydarzeń, które angażowały mocarstwa wschodu i zachodu silnie oddziaływamy na sytuację wewnętrzną, zarówno w kwestiach społecznych, jak i gospodarczych. Jednak brutalne stłumienie tzw. Poznańskiego Czerwca spowodowało również konsekwencje i przemiany w kręgach władzy, a obowiązki 1 sekretarza PZPR, a więc przywódcy w kraju, objął Władysław Gomułka, który w okresie stalinowskim był również więziony. 24 października 1956 roku na placu Defilad Gomułka wygłosił słynne przemówienie, w którym zapowiadał zasadnicze zmiany polityczne, kilkakrotnie półmilionowy tłum entuzjastycznie przerywał je oklaskami. Nic w tym dziwnego, bo oficjalnie przyznawał się do błędów, jakie popełnił poprzedni układ rządzący: ( ) Robotnicy Poznania ( ) protestowali przeciwko złu, jakie szeroko zakrzewiło się w naszym ustroju społecznym i które ich również boleśnie dotknęło, przeciwko wypaczeniom podstawowych zasad socjalizmu, który jest ich ideą ( ). Objęcie władzy przez Gomułkę i zapowiadana przez niego polska droga do socjalizmu wywołała niepokój w Moskwie, a stacjonujące w Polsce oddziały Armii Czerwonej ruszyły na Warszawę. Wbrew wysuwanym czasem opiniom Wojsko Polskie nie zostało zamknięte w koszarach, a dowódcy nie przyjęli biernej postawy wyczekiwania. Na przedpola Warszawy w pełnej gotowości bojowej wyszły oddziały Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, a samoloty z biało czerwoną szachownicą na skrzydłach poderwane w górę kontrolowały ruchy wojsk radzieckich, z drugiej zaś strony flota bałtycka ZSRR zablokowała polskie porty. W tej trudnej sytuacji, kiedy konflikt wisiał na włosku, Chruszczow przyjechał do Warszawy na posiedzenie Biura Politycznego i zażądał spotkania z Gomułką. Ten podczas rozmowy przekonał go do zaakceptowania pewnych zmiana w Polsce, które wcale nie muszą oznaczać zmiany ustrojowej. Władysław Gomułka zaczął być postrzegany wtedy jako ten, który zatrzymał radzieckie czołgi, wynegocjował uczciwe warunki eksportu polskiego węgla do ZSRR, czy wreszcie oczyścił LWP z tzw. doradców radzieckich. Stabilizacja dotyczyła również i Kościoła, a Wyszyński opuścił miejsce internowania i objął w pełni obowiązki arcybiskupie i prymasowskie. Rehabilitacji doczekali się również byli żołnierze AK czy Sił Zbrojnych na Zachodzie, wielu z nich otrzymało wtedy możliwość powrotu do czynnej służby w szeregach LWP. Zarówno piloci z dywizjonów lotniczych walczących w Anglii, czy oficerowie Marynarki Wojennej obejmowali nawet wysokie stanowiska wojskowe i otrzymywali stopnie generalskie, co na przykład w Czechosłowacji było wprost niewyobrażalne. Po kilu latach względnego spokoju związanego również z rozwojem gospodarczym, zwanego mianem małej stabilizacji, doszło do kolejnych trudnych i kryzysowych sytuacji w latach 60 - dziesiątych, zarówno w aspekcie kościelnym, jak i społecznym. Warto w tym zwrócić uwagę na dwa wydarzenia, pierwszym był akt władz, które w końcu lat 50 tych wycofały nauczenie religii ze szkoły co wywołało protest ze strony Kościoła. Z kolei władze kościelne wywołały oburzenie władz państwowych ogłoszeniem w 1965 roku słynnego listu do biskupów niemieckich, w którym polscy hierarchowie przepraszali i prosili o przebaczenie. W ten sposób Kościół przygotowywał się do obchodów milenium chrztu Polski, a list uznający wkład kultury niemieckiej w rozwój chrześcijaństwa w Polsce miał stać się krokiem w kierunku pojednania w duchu reform Soboru Watykańskiego II. Władze komunistyczne uznały 225

3 to, w kontekście stosunków polsko niemieckich (zwłaszcza wobec wciąż braku uznania granicy zachodniej), za akt samozwańczej akcji politycznej episkopatu, proniemiecką demonstrację, a nawet zdradę polskiej racji stanu. W konsekwencji odmówiono kardynałowi Wyszyńskiemu zgody na wyjazd do Rzymu w celu otwarcia roku milenijnego, a przede wszystkim przyjazdu do Polski papieżowi Pawłowi VI. W czasie uroczystości kościelnych w Gnieźnie w związku z tym pozostawiono pusty tron papieski jako wymowny gest protestu i smutku. Obchody milenijne upłynęły więc w atmosferze wzajemnej rywalizacji i napięcia, władze utrudniały Kościołowi organizowanie uroczystości religijnych, a ludziom wzięcie w nich udziału. W związku z tym rząd zorganizował z wielkim rozmachem konkurencyjne w stosunku do kościelnych uroczyste obchody lecia Państwa Polskiego. Ich symbolem stała się m. in. słynna defilada wojskowa ukazująca ciągłość oręża polskiego oraz jego współczesną siłę. Nie można też zapomnieć o zrealizowanym planie budowy wielu nowych szkół, w których do tej pory uczy się tysiące polskich uczniów. Jedną z najważniejszych dat tzw. przełomu komunistycznego był dramatyczny rok 1968 i jego cały szeroki międzynarodowy kontekst. Zaczął się oczywiście przemianami i demokratyzacją w Czechosłowacji i reakcją polskiego społeczeństwa na te wydarzenia wyrażaną hasłem cała Polska czeka na swego Dupczeka. Jednak do pierwszych zatargów i wrzenia w Polsce doszło w wyniku sytuacji politycznej na Bliskim Wschodzie, gdzie Izrael dokonał agresji na państwa arabskie. Ponieważ te związane były z blokiem radzieckim, Polska jak i pozostałe kraje socjalistyczne zerwała z Izraelem stosunki dyplomatyczne, a jednocześnie wewnątrz kraju rozpoczęła się podsycana politycznie nagonka na żydów. Rozpoczęły się czystki żydowskie w szeregach partii, na uczelniach, a także w wojsku, w wyniku szykan tysiące polskich obywateli pochodzenia żydowskiego opuściło kraj i wyjechało do krajów zachodnich. Jednocześnie doszło do fermentu kulturalnego, który był z kolei wynikiem zdjęcia z afiszy Teatru Narodowego spektaklu Dziady pod pretekstem antyrosyjskich akcentów. Doprowadziło to do dramatycznych wydarzeń w Warszawie, strajku na Uniwersytecie Warszawskim, a następnie demonstracji studenckich brutalnie spacyfikowanych przez milicję. Nie sposób nie wspomnieć o tym, że rok 1968 dla państw bloku wschodniego to trudny moment związany z wydarzeniami w Czechosłowacji i konieczności poradzenia sobie z tym. Dość istotne znaczenie odegrała tutaj postawa Władysława Gomułki, który stał się de facto jednym z motorów podjęcia interwencji zbrojnej w Czechosłowacji. Demokratyzacja życia i przemiany potoczyły się tam bardzo szybko, można nawet powiedzieć, że przeszło to oczekiwania samego inicjatora Aleksandra Dupczeka, a sytuacja zaczęła wymykać się spod kontroli. W sytuacji kiedy w CSRS zaczęły pojawiać się głosy wzywające do neutralności, to Gomułka zaczął mieć poważne obawy o całość bloku. Wyjście Czechosłowacji z Układu Warszawskiego i bloku wschodniego, według Gomułki, oznaczało automatycznie włączenie jej w strefę wpływów sił zachodnich, zwłaszcza Niemiec Zachodnich. Przecież w tym czasie granice na Odrze i Nysie Łużyckiej były przez Niemcy Zachodnie wciąż nie uznane, dla Gomułki, jako byłego ministra Ziem Odzyskanych, miały one dla istnienia Polski kluczowe i priorytetowe znaczenie. Ponadto Gomułka pamiętał, że w roku 1939 jednym z kierunków skąd nastąpił atak Niemiec na Polskę było właśnie terytorium Czechosłowacji. Tak więc wydarzenia do jakich dochodziło za południową granicą Polski pojmował Gomułka jako realne zagrożenie jej suwerenności. Stąd też LWP wzięło aktywny udział w operacji Dunaj, stając się po Armii Czerwonej, drugą pod względem liczebności ludzi i sprzętu siłą wojskową, której wyznaczono istotne zadania taktyczne, jakim było m. in. zamknięcie wojsk czechosłowackich w koszarach w rejonie północnym i uniemożliwienie im podjęcia akcji zbrojnej. Należy zaznaczyć, że udział polskich żołnierzy w interwencji w CSRS był bardzo różnie odbierany w polskim społeczeństwie, od faktycznego oburzenia, czego dowodem było samospalenie się Ryszarda Siwca, do zdarzających się wyrazów akceptacji i poparcia wychodzących niekoniecznie z kręgów partyjnych. Miała natomiast interwencja istotne znaczenie ze względów wojskowych, była bowiem dobrym sprawdzianem wartości i operatywności wojska polskiego, które ten egzamin zdało w stopniu bardzo dobrym. Omawiane szerzej wydarzenia lat 60 tych to również właściwie stopniowe tworzenie się opozycji, której początków należy szukać wewnątrz PZPR. Wszak większość późniejszych działaczy opozycyjnych, na czele z Karolem Modzelewskim i Jackiem Kuroniem (dołączył do nich następnie Adam Michnik) była uprzednio członkami partii, którzy widzieli potrzebę reform ekonomicznych i politycznych, ale w ramach istniejącego systemu. Jednak struktury opozycyjne zaczęły tworzyć się dopiero w latach 70 - tych, a wiązały się z załamaniem polityki Edwarda Gierka i w konsekwencji fali strajków robotników z Radomia, Ursusa i Płocka sprzeciwiających się drastycznym podwyżkom cen. W 1976 roku utworzono KOR Komitet Obrony Robotników, którego zadaniem było pomoc aresztowanym robotnikom, zarówno materialna, jak i moralna. Niedługo potem zaczęły powstawać kolejne organizacje opozycyjne, jak Wolne Związki Zawodowe Kazimierza Świtonia z 1978 roku, czy Konfederacja Polski Niepodległej Leszka Moczulskiego z 1979 roku. Jednak apogeum działań opozycyjnych nastąpiło w Gdańsku, gdzie w wyniku strajków w stoczni i protestów robotniczych władze zaakceptowały 21 postulatów i doszło do podpisania tzw. umów sierpniowych w 1980 roku pomiędzy wicepremierem Wojciechem Jagielskim oraz przywódcą strajkujących robotników Lechem Wałęsą. Przyjęte postulaty dotyczy m. in. akceptacji wolnych związków zawodowych, zagwarantowania prawa do strajku, czy uwolnienia więźniów politycznych, w konsekwencji 17 IX 1980 w Gdańsku utworzono ogólnopolski Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Solidarność. Na jego czele stanął Lech Wałęsa, niedłu- 226

4 go potem zarówno związek, jak i jego przywódca odegrali kluczową rolę w doprowadzeniu w Polsce do przewrotu i zmian ustrojowych. Należy w tym miejscu pamiętać, że istotną rolę w procesie przemian był fakt wyboru w 1978 roku na papieża arcybiskupa krakowskiego Karola Wojtyły Jana Pawła II, co znacznie wzmocniło pozycję Kościoła w Polsce. Jego pierwsza wizyta w ojczyźnie w 1979 roku miała znaczenie przełomowe, a słowa papieża Polaka wypowiedziane w Warszawie: Niech stąpi Duch Twój, i odnowi oblicze ziemi, Tej Ziemi nabrały symbolicznego znaczenia. Nie można zapomnieć, ze postawa Jana Pawła II wpłynęła nie tylko na sytuację w Polsce, ale także i w innych krajach bloku radzieckiego. Jan Paweł II oprócz tego, że uważał się za Polaka, to przede wszystkim przypominał, że jest również Słowianinem, a w związku z tym sytuacja innych narodów słowiańskich nie była mu obojętna. Dał temu wyraz na spotkaniu z arcybiskupem Pragi i prymasem Czech, Franciszkiem kardynałem Tomaškiem w 1979 roku, kiedy powiedział: Wasz naród był zawsze bliski memu sercu, a teraz stał się jeszcze bardziej bliski. Dołożę więc wszelkich starań by pomóc Wam w tej trudnej dla sytuacji. Polsko Czesko Słowackie zbliżenie odgrywało się jednak również i w kręgach opozycyjnych, kiedy to pod koniec lat 70 doszło do pierwszych kontaktów pomiędzy sygnatariuszami czeskiej Karty 77 i członkami polskiego KOR-u. Początkowo były to konspiracyjne spotkania na szczytach Karkonoszy, wymiana i przenoszenie ulotek, co następnie przerodziło się w podpisanie w październiku 1981 roku umowy o współpracy i utworzeniu Solidarności Polsko Czesko Słowackiej. Szczególnie aktywna współpraca rozpoczęła się po odwołaniu stanu wojennego w Polsce w 1983 roku i niewątpliwie przyczyniła się do zbliżenia tych narodów, a także w konsekwencji do zmian politycznych. Warto zaznaczyć, że w oczach czeskich opozycjonistów Polska była właściwie krajem o pełnej swobodzie i wolności, w dużej mierze inspiracją i wsparciem dla rozrastającej się ich działalności konspiracyjnej. Okres tzw. komunizmu to nie tylko czas wydarzeń politycznych, relacji Kościół Państwo, czy działań opozycji, ale również codzienne życie milionów ludzi, które jak zawsze w historii uwarunkowane było sytuacją ekonomiczną i polityczną. Po zakończeniu działań wojennych Polska była krajem o potężnych zniszczeniach, miasta tonące w gruzach, jak np. Warszawa, Poznań, Wrocław, Gdańsk, poniszczone drogi i infrastruktura kolejowa, zdewastowane pola uprawne, milionowe straty w ludziach i dobytku to rzeczywistość, z którą musiały się zmierzyć powojenne władze przechodząc na gospodarkę centralnego planowania. Przyjęty na lata pierwszy 3 letni plan gospodarczy zakładał odbudowę gospodarki, która zbiegła się zarazem z nacjonalizacją przemysłu. Realizacja tego planu to włączenie całego społeczeństwa do odbudowy, do której ludzie wbrew lansowanym obecnie opiniom, przystąpili z zapałem i entuzjazmem. Nawet tzw. wyścig pracy, czyli współzawodnictwo o przekroczenie dziennych norm produkcji, promowany przez ówczesną propagandę, spotkał się na początku ze zrozumieniem sporej części społeczeństwa. To wszystko spowodowało, że plan 3 letni zakończył się pełnym sukcesem gospodarczym. Ludzie uczyli się od nowa życia w nowych warunkach społeczno politycznych, jednak ten początkowy entuzjazm przygasł w momencie postępującej stalinowskiej indoktrynacji i brutalizacji. Wyszukiwanie wrogów ludu przez Urząd Bezpieczeństwa, zagrożenie donosem sprawiało, że często w codzienność wkradała się apatia, a nawet strach. W latach 50 tych nastąpił również jednak tzw. pierwszy etap industrializacji, w którym właściwie od podstaw budowano bazę przemysłu ciężkiego, przemysł stoczniowy i maszynowy, rozwinęła się także energetyka oparta na węglu brunatnym. Należy oczywiście zaznaczyć, że ten etap rozwoju przemysłu był uwarunkowany sytuacją geopolityczną, która powodowała zamkniętą gospodarkę, odciętą od rynku światowego. To uprzemysłowienie z lat 50 tych odbywało się też kosztem wzrostu konsumpcji przeciętnego Polaka, to z kolei prowadziło do obniżenia stopy życiowej i w konsekwencji niezadowolenia społecznego kończącego się strajkami. Stąd też ludzie z nadzieją i radością witali zapowiedź zmian w momencie przejęcia władzy przez Władysława Gomułkę, a po okresie fali strajków wrócono do realizacji dalszych założeń rozwoju gospodarczego kraju. Okres tzw. odwilży miał dość istotne znaczenie dla życia codziennego mieszkańców, zaprzestano przede wszystkim kolektywizacji, a Polska stałą się jedynym krajem bloku wschodniego, w którym zaczęło się rozwijać prywatne rzemiosło i handel. Zreformowanie centralnego systemu zarządzania gospodarką oraz wsparcie produkcji artykułów spożywczych przyniosło dość znaczną poprawę poziomu życia Polaków. Częstokroć zapomina się o tym, że to właśnie wtedy chłopi i robotnicy zaczęli po raz pierwszy regularnie jeść mięso, a jakość odżywiania się społeczeństwa wzrosła dość znacznie. W tym okresie życie codzienne wracała stopniowo do normalności, znikł aparat terroru w postaci stalinowskiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, a jego stalinowskich funkcjonariuszy osądzono i uwięziono. W ludziach tworzyło się poczucie solidaryzmu społecznego, czego wyrazem była spontaniczna pomoc dla Węgrów w czasie rewolucji 1956 roku. Polacy tłumnie i ochoczo oddawali krew, przeprowadzali zbiórki odzieży i leków, które potem były oficjalnie transportowane na Węgry. Następnie w Polsce organizowano pobyty wakacyjne dzieci węgierskich, które w jakiś sposób ucierpiały w wyniku dramatycznych wydarzeń politycznych. Wyraźną oznaką polepszenia się sytuacji w Polsce lat 60 tych dla przeciętnego mieszkańca są coraz częściej pojawiające się telewizory w mieszkaniach, w których zaczęto oglądać bardzo dobre programy. Właśnie wtedy pojawiły się kultowy już teatr sensacji - Kobra, czy dobre polskie seriale jak Wojna domowa czy Stawka większa niż życie. To także okres kiedy powstawały pierwsze polskie kabarety, które do dziś zachwycają i śmieszą, prezentując 227

5 dużo lepsze i inteligentniejsze poczucie humoru od dzisiejszych wysiłków tzw. kabareciarzy. Do znacznego obniżenia się stopy życiowej i standardu życia Polaków zaczęło dochodzić w końcu 60 tych, a w roku 1970 nastąpiła drastyczna podwyżka cen, co znowu było spowodowane krachem planu 5 letniego i ogólnoświatowym kryzysu związanym m. in. z wojną w Wietnamie. Podwyżka cen doprowadziła do dramatycznych wydarzeń na wybrzeżu, fali strajków i starć z milicją, a w konsekwencji zmian w najwyższych gremiach partyjnych. W początkach lat 70 tych zaczyna się nowa era w dziejach PRL, czyli tzw. dekada rządów Edwarda Gierka, która była otwarciem na świat, na nowe technologie i unowocześnienie stworzonego już przemysłu. Było to także otwarcie polityczne, coraz więcej ludzi wyjeżdżało na zachód, a z kolei z zachodu docierało do nas coraz więcej nowinek kulturalnych i konsumpcyjnych. Gospodarka lat 70 tych przyniosła szereg ważnych inwestycji, które na trwałe wpisały się do dorobku gospodarczego PRL, który dziś w sposób wyraźny jest deprecjonowany z przyczyn ideologicznych. Pozyskane w bankach zachodnich kredyty potrafiono umiejętnie wykorzystać budując m. in. hutę Katowice, rozbudowując przemysł chemiczny i petrochemię w Płocku, wybudowano Port Północny w Gdańsku i zwiększono produkcję statków w stoczniach. Polska stała się wtedy najpotężniejszą flotą na Bałtyku, wyprzedzając nawet flotę radziecką czy szwedzką, Polskie Linie Oceaniczne stały się wtedy największym armatorem, a statki docierały do najodleglejszych portów świata. Nastąpił znaczny rozwój transportu drogowego i kolejowego, wybudowano szereg nowych dróg, m. in. słynną drogę ekspresową Warszawa Katowice, która do tej pory pozostaje jedną z najlepszych dróg w Polsce, a gdyby nie ona to do Czech i na Węgry jeździłoby się do dziś zwykłą drogą krajową. Symbolem epoki Gierka stał się Fiat 126p, nazywamy potocznie maluchem, a zaczęto go produkować na licencji włoskiej w fabrykach w Tychach i Bielsku Białej, od tej pory stał się królem polskich szos. Obok niego zaczął jeździć nowszy i większy Fiat 125p, którego zdobycie łączyło się jednak z odczekaniem swego w kolejce, albo zdobycie talonu, różnymi zresztą drogami. Obydwa samochody jednak stały się znakiem zakończenia procesu pełnej motoryzacji PRL. Niezwykle istotnym elementem charakterystycznym dla czasów Gierka był także rozwój budownictwa mieszkaniowego, a dzięki zastosowaniu technologii budowy z tzw. wielkiej płyty w 1978 roku padł aktualny do dziś rekord oddanych do użytku mieszkań, których liczba wyniosła 288 tys. rocznie. Były to mieszkania nie duże, zazwyczaj dwu pokojowe z kuchnią, zwykło się wtedy mawiać ciasno, ale własno. Zaczęto w związku z tym prowadzić politykę prorodzinną, której znakiem były sklepy i kredyty dla młodych małżeństw, dziś wyśmiewane, choć wtedy przyniosły znaczny przyrost naturalny, wskutek czego polskie społeczeństwo znacznie odmłodniało. Kolejnym wyraźnym znakiem czasów był rozwój produkcji spożywczej, półki w sklepach zapełniły różnorakimi towarami, Polacy zaczęli coraz częściej konsumować owoce cytrusowe i pić licencyjną pepsi colę i coca colę. W domu zaś zaczęto oglądać telewizję w kolorze, bo PRL jako drugi kraj w Europie przeszedł z nadawania programów czarno białych na kolorowe. Polak mógł znowu oglądać programy na przyzwoitym poziomie, zarówno informacyjno naukowe jak słynna Sonda, słynne amerykańskie westerny, czy znowu odważne kabarety ukazujące polską rzeczywistość. Te zresztą zawsze potrafiły w Polsce przemycać dość śmiałe teksty, czasem wprost kpiące z ustroju czy władz. Pisząc jednak o czasach Gierka, czy w ogóle o PRL-u nie wolno zapomnieć, że niezwykle ważną dziedziną, w której Polacy uzyskiwali znaczące sukcesy był sport. Zwłaszcza w okresie lat 70 tych państwo zaczęło w dość znaczący sposób inwestować w rozwój kultury fizycznej, budując wiele nowych obiektów sportowych, organizując spartakiady i zawody sportowe na poziomie szkolnym i międzyzakładowym. Zaczęły się wtedy pierwsze transfery i zawodnicy z polskich klubów zaczęli wyjeżdżać grać za granicę. Żywo interesowano się wtedy sportem, dużo bardziej niż teraz, zwycięstwa reprezentacji piłkarskiej, lekkoatletów czy kolarzy na tzw. Wyścigu pokoju gromadziły miliony rozradowanych i dumnych Polaków przed telewizorem. Była to niejednokrotnie satysfakcja polityczna zwłaszcza kiedy pokonywano drużynę ZSRR, przecież polscy zawodnicy grali w biało czerwonych strojach z orłem na piersi i przy wtórze hymnu narodowego. Jednocześnie sukcesy sportowe odnoszone przez Polaków na płaszczyźnie profesjonalnej i arenach międzynarodowych przekładały się na poziom codzienności. Życie codzienne młodego pokolenia koncentrowało się na podwórku i boisku szkolnym, gdzie od razu po szkole chłopcy zaczynali grać w piłkę nożną, a dziewczęta skakać na skakance, grać w tzw. klasy czy gumę. Podwórko, które było znakiem epoki i elementem integrującym wspólnotę sąsiedzką młodego pokolenia, dziś zupełnie zanikło. Okres pomyślnego rozwoju gospodarczego, zwłaszcza dekady Gierka, rozbudził i przyzwyczaił w społeczeństwie znaczne potrzeby konsumpcyjne, te z kolei znacznie przewyższyły możliwości produkcyjne kraju. Zaczęły o sobie również dawać znać zaciągnięte pożyczki, bo w pewnym momencie te pieniądze zaczęły się kończyć. Było to przyczyną pogorszenia się sytuacji w kraju, możliwości produkcyjne miały bowiem swoje limity a potrzeby nie malały, zaczął się zatem deficyt na poszczególne towary, zwłaszcza, że nie zawsze były one właściwe reglamentowane. Zaczęto zatem od podwyżek cen, które pozostawały niezmienne od 1971 roku, a następnie przechodzono do stopniowej reglamentacji towaru i wprowadzenia kartek na cukier czy mięso. Taka sytuacja doprowadziła w konsekwencji do absurdów życia społecznego PRL, wyrażających się w pustych półkach w sklepach, ko- 228

6 lejkach, zapisów do kolejek, nieuczciwości i złodziejstwa, czy wreszcie polowania na papier toaletowy. Taka sytuacja zaczęła stopniowo dystansować Polskę w sensie standardów życia codziennego od krajów ościennych, Polacy zaczęli zatem wyjeżdżać w celach handlowych, szybko więc sobie wyrobili w Wiedniu czy Budapeszcie odpowiednią markę. Nawet wyjeżdżając do Czechosłowacji czy NRD przywożono pełne bagaże produktów codziennego użytku, takich jak garnki, zastawę stołową, buty, plecaki szkolne itp. Od niedoboru w sklepach do niezadowolenia społecznego i protestów droga niedaleka, a z tymi w pewnym momencie władze już sobie nie potrafiły poradzić, czego konsekwencją były już początki tzw. stabilizacji. Przyczyniła się oczywiście do niej zmiana w sferach rządzących w ZSRR i przejęcie władzy przez Michaiła Gorbaczowa w 1985 roku, który rozpoczął projekt reform pod trzema zasadniczymi hasłami: przebudowa, jawność, przyspieszenie. Jednocześnie trwający od pewnego czasu w Polsce proces przemian politycznych, którego symbolem pozostawała Solidarność zakończył się posiedzeniem okrągłego stołu, wolnymi wyborami i utworzeniem nowego rządu z byłym opozycjonistą Tadeuszem Mazowieckim na czele. To wszystko miało swój wpływ na rozwój wydarzeń w pozostałych krajach bloku wschodniego, a działalność opozycji i antykomunistyczne demonstracje w Czechosłowacji doprowadziły do tzw. aksamitnej rewolucji, w wyniku której prezydentem państwa został Vaclav Havel. Natomiast na Węgrzech doszło w 1990 roku do zawarcia kompromisu pomiędzy rządem a opozycją, wynikiem czego były wolne wybory. Zmiany polityczno ustrojowe w krajach byłego już bloku radzieckiego były inspiracją do procesów integracyjnych i współpracy na różnych płaszczyznach, jedną z nich stanowiła ekologia, jako konsekwencja naruszenia środowiska naturalnego w dobie nasilonej industrializacji. Pierwsze spotkania w Polsce mające na celu ochronę przyrody organizowane były właśnie przez środowiska opozycyjne. Jednym z najważniejszych tematów była sprawa elektrowni w Stonawie, która została poruszona w kontekście przemian w Czechosłowacji. Do premiera oraz rzecznika Karty 77 skierowano list, w którym wyrażono nadzieję, że rodząca się w CSRS demokracja pomoże uchronić środkową Europę przed katastrofą ekologiczną. Miało to być dowodem autentyczności zapoczątkowanych przemian. Na 1990 roku zaplanowano także międzynarodowy spływ Odrą, który miałby na celu zwrócenie uwagi na stan tej rzeki. W konsekwencji rząd CSRS podjął decyzję o wstrzymaniu kilku budów, które zagrażały środowisku naturalnemu, m. in. przerwał budowę koksowni w Słonawie, co w prasie polskiej zostało nazwane symbolicznym tytułem Stonawa finit corona opus. W ten sposób można zamknąć już nasze rozważania na temat okresu tzw. komunizmu w Polsce, który różnił się zasadniczo od sytuacji panującej wtedy w Czechosłowacji czy na Węgrzech. Należy zauważyć, że swobody społeczne w PRL były daleko większe niż w pozostałych krajach bloku wschodniego, wynikało to z różnych przyczyn, m. in. z tradycji historycznych, pochodzeniu tzw. polskich komunistów, których czasem trudno nazwać komunistami, czy wreszcie wyjątkowej pozycji Kościoła w Polsce. Poza okresem stalinowskim w PRL u można było wiele, nie wyłączając kabaretów w telewizji ośmieszających współczesną sytuację czy popularnych kawałów antypaństwowych. Istotna w tym miejscu jest jednak uwaga, kto je wypowiadał, bo tzw. przeciętny Kowalski mógł sobie pozwolić na znacznie więcej niż np. profesor uniwersytetu. Jaka jest cena mojej wolności? Można w pewnym uproszczeniu powiedzieć, że ceną pewnej wolności w PRL przeciętnego obywatela była sytuacja ekonomiczna, trudności w zaopatrzeniu, czy przyzwyczajenie się do pewnych śmieszności czy absurdów. Wszak protesty w Polsce w głównej mierze wynikały z pobudek ekonomicznych, kwestie swobód politycznych zaczęły się pojawiać na drugim planie. Przez długi okres czasu każda grupa społeczna miała inne oczekiwania, kiedy zatem protestowali w 1968 roku studenci, to robotnicy nie rozumiejąc ich protestów zostali w domu, z kolei wydarzenia z 1970 roku dotyczyły przede wszystkim robotników. Różnie można oceniać i bilansować okres PRL-u to już jednak nie jest zadaniem historyka, który ma tylko rzetelnie zgromadzić fakty, a prawo do oceny pozostawić czytelnikowi. Literatura A. L. Sowa, Historia polityczna Polski , Kraków A. Karpiński, Jak powstawały i jak upadały zakłady przemysłowe w Polsce, Warszawa P. Raina, Kardynał Wyszyński. Losy więzienne, Warszawa P. Machcewicz, Polski rok 1956, Warszawa W. Lanquer, Historia Europy , Warszawa L. Kowalski, Kryptonim Dunaj : o interwencji wojsk polskich w Czechosłowacji w 1968 roku, Warszawa J. Eisler, Polski rok 1968, Warszawa A. Krawczyk, Praska wiosna 1968, Warszawa J.J. Lipski, KOR, Warszawa