O potrzebie rozwoju epistemologii zarządzania

Transkrypt

1 MBA 4/2009 Prof. dr hab. Łukasz Sułkowski Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania, Łódź lsulkowski@swspiz.pl O potrzebie rozwoju epistemologii zarządzania Abstrakt Przedmiotem artykułu jest uzasadnienie potrzeby podejmowania rozważań epistemologicznych w naukach o zarządzaniu, diagnoza kryzysu poznawczego oraz wskazanie na postulaty refleksyjnego uprawiania naszej dyscypliny Wstęp Zarządzanie jest nauką młodą. W roku 2003 obchodziło rocznicę stulecia, jeśli za cezurę przyjąć pierwsze publiczne prezentacje wyników badań Fredericka Winslowa Taylora w Stanach Zjednoczonych oraz Karola Adamieckiego w Rosji. Ta nieco arbitralnie ustalona data narodzin pozwala stwierdzić, że zarządzanie jest uprawiane przez ponad wiek, co zobowiązuje badaczy do postawienia podstawowych pytań dotyczących jej funkcjonowania. W Polsce refleksja poznawcza nad istotą organizacji i zarządzania ma bogatą tradycję związaną prawie wyłącznie ze szkołą prakseologiczną (Auspitz 1992). Przedmiotem niniejszego artykułu są: uzasadnienie potrzeby podejmowania rozważań epistemologicznych w naukach o zarządzaniu, diagnoza kryzysu poznawczego oraz wskazanie na postulaty refleksyjnego uprawiania naszej dyscypliny (więcej: Sułkowski 2005). Epistemologia zarządzania Fundamentalne kwestie epistemologiczne dotyczące istoty i wartości poznawania rzeczywistości, pod wpływem rozwoju nurtu krytycznego filozofii nauki, przestały być wyłączną domeną dyskursu filozoficznego (Auroux, Weil 1991, p. 74). R. Rorty, formułując stanowisko neopragmatyczne, obwieszcza ruinę epistemologii. Sugeruje on, że sama koncepcja teorii poznania jest pozbawiona sensu. Opiera się bowiem na przyjmowaniu zakwestionowanego założenia, że poznawanie jest odzwierciedlaniem rzeczywistości (Rorty 1999). T.S. Kuhn (1968), lokując paradygmat na poziomie dyscypliny, sprowadził najważniejsze dyskusje poznawcze do nauk szczegółowych, przenosząc zarówno do humanistyki i nauk społecznych, jak i do przyrodoznawstwa, problemy wcześniej zastrzeżone dla epistemologii rozumianej jako dział filozofii. Niepowodzenia w poszukiwaniu fundamentów kognitywnych uniwersaliów poznania i nauki skłaniają do przeniesienia dyskursu epistemologicznego na poziom dyscyplin szczegółowych 1. Jeżeli obszar problemów epistemologicznych nie nadaje się do tworzenia uniwersalnej teorii poznania, to jest miejsce na refleksję o założeniach poznawczych leżących u podstaw rozwoju różnych dyscyplin. Epistemologia traci walor metateorii poznania, a staje się samorefleksją poznawczą danej dyscypliny. Ciężar analizy i dociekania 12

2 A RTYKUŁY przerzucony zostaje na specjalistów w konkretnej dziedzinie. To oni, tworząc własny dyskurs, powinni potrafić ująć go w nawias, skrytykować, zakwestionować, odkryć założenia poznawcze. Odpowiedzialność za ocenę wartości poznania spoczywa zatem na badaczach z danej dziedziny. Takie postawienie sprawy sprowadza epistemologię na grunt każdej z dyscyplin szczegółowych, co stawia zupełnie nowe wyzwania. Prowadzi do przemieszania dyskursów filozofii poznania z podejściami lokalnymi, charakterystycznymi dla nauk empirycznych. Stawia zupełnie nowe wymagania przed badaczami, którzy nie dość, że są empirykami, to jeszcze muszą być po części filozofami. Czy rozważania epistemologii zarządzania nie są jedynie czczymi dywagacjami? Czy obszar ten nie stanowi jałowej terra incognita? Epistemologia stanowi samorefleksję dyscypliny naukowej dotyczącą jej podstaw poznawczych. Stanowić może ona podstawę rozwoju metodologicznego nauk społecznych. W tym sensie epistemologia zarządzania leży na skrzyżowaniu dyskursu filozofii poznania z koncepcjami organizacji i zarządzania. Ta interdyscyplinarność wzmaga trudności z konstruowaniem nowego dyskursu metazarządzania. W epistemologii zarządzania mowa będzie bowiem z jednej strony o kierowaniu, organizacji, jej strategii, strukturze czy kulturze, z drugiej zaś o paradygmatach, progach epistemicznych, teoriach i weryfikacji. Jednak warto podejmować taki dyskurs, ponieważ pozwala on postawić kluczowe pytania, na które odpowiedzi wcale nie są oczywiste. Zakorzenienie określonego sposobu myślenia w danej dyscyplinie tworzy wrażenie pewności w odniesieniu do podstawowych kwestii poznawczych, a dopiero kryzys dyscypliny ujawnia potrzebę refleksji na temat bazy epistemologicznej. Przyjęcie, że epistemologię należy ulokować na poziomie dyscyplin szczegółowych nie przekłada się na postulat hermetyzacji i izolacji dyskursów różnych nauk. Wręcz przeciwnie, przykłady i wzory rozwiązywania problemów mogą być pożyteczne w różnych dyskursach naukowych, przenoszone nie zawsze w postaci rygorystycznej, ale jako inspiracja, metafora czy analogia. Wchodząc jednak na teren epistemologii zarządzania, warto zdać sobie sprawę z niebezpieczeństw dyskursu prowadzonego na pograniczu różnych dyscyplin. Problemem łączenia jest częsta transpozycja pojęć i koncepcji, które nie są używane w innej dyscyplinie zgodnie z pierwotnym znaczeniem. A. Sokal i J. Bricmont (1998) opisali przykłady nadużyć naukowych oraz językowych w naukach społecznych, płynących z nieuprawnionego i niewłaściwego wykorzystania pojęć zaczerpniętych z matematyki oraz nauk przyrodniczych do dyskursu nauk społecznych. Jednocześnie wyraźnie zaznaczyli, że nie są przeciwni przenoszeniu koncepcji z jednej dziedziny do innych, a jedynie ich nieuzasadnionym ekstrapolacjom (Sokal, Bricmont 1998, p. 10). Refleksja epistemologiczna jest potrzebna w naukach o zarządzaniu, ponieważ stanowi element samorefleksji tej dyscypliny mogący przyczynić się do wzbogacenia koncepcji i źródeł wiedzy. Proponowane jest tutaj ukonstytuowanie refleksji epistemologicznej w naukach o zarządzaniu jako rozwiązanie mogące przynieść twórcze efekty poznawcze i pragmatyczne. Oznaczać to będzie podjęcie podstawowych rozważań na temat istoty, metod badań i kondycji badacza z wykorzystaniem ram koncepcyjnych czerpanych z innych nauk, takich 13

3 MBA 4/2009 jak: filozofia poznania, nauki kognitywne, socjologia, antropologia kulturowa oraz ekonomia. Niebezpieczeństwem takiej ścieżki jest nadmierne komplikowanie obrazu organizacji, utrudniające praktyczne zastosowania i mogące doprowadzić do teoretycznego autyzmu. Doświadczenia takie są nieobce wielu naukom społecznym (Andreski 2002). Za podjęciem wysiłku w zakresie rozwoju epistemologii zarządzania jako subdyscypliny ugruntowującej poznanie organizacji przemawia potrzeba wypracowania narzędzi intelektualnych wspomagających ocenę wartości poznania, wzmacniających możliwość rozdziału tworów naukowych od pseudonaukowych. Mnożące się koncepcje guru zarządzania, pretendujące do roli kamienia filozoficznego dla menedżerów, nie zawsze niosą nowe treści naukowe. Dlatego jeżeli zarządzanie ma utrzymać i rozwijać status nauki, lub chociażby nauki i sztuki jednocześnie, powinno zostać ugruntowane podstawami poznawczymi i wypracowaniem kryteriów wiedzy wartościowej (Krzyżanowski 1999). Oczywiście w naukach o zarządzaniu nie powinno się ignorować lekcji wyciągniętej z rozwoju nurtu filozofii poznania wskazującej, że kryteria racjonalności i naukowości nie mają ani uniwersalnego, ani obiektywnego oraz pewnego charakteru (Laurie, Cherry 2003). Poziomy refleksji poznawczej w zarządzaniu Filozofia poznania przeniesiona na grunt nauk o zarządzaniu obejmuje: ontologię, epistemologię oraz metodologię organizacji (Fontrodona, Melé 2002). Ontologia definiuje podstawy funkcjonowania organizacji, która może być postrzegana w kategoriach realistycznych lub konwencjonalistycznych. Epistemologia bada sposoby poznania organizacji. Z Rysunek 1. Ontologia, epistemologia oraz metodologia organizacji i zarządzania Źródło: opracowanie własne. poznawczego punktu widzenia przyjąć można zróżnicowane sposoby postrzegania organizacji. Elementarny punkt widzenia przeciwstawia stanowisko obiektywistyczne podejściu subiektywistycznemu. Metodologia skupia się na wypracowaniu skutecznych metod poznawania i doskonalenia zarządzania. Można zatem dostrzec podział na metody poznawcze i pragmatyczne. Dodatkowo w obrębie filozofii nauk o zarządzaniu znaleźć można zagadnienia etyki biznesu (rysunek 1). Ontologia organizacji i zarządzania obejmuje zagadnienie rzeczywistego istnienia organizacji, procesów zarządzania, a także ich składników. Wśród elementarnych problemów ontologicznych znajdą się pytania: Czym jest organizacja? Jakie są składniki organizacji? Co to jest zarządzanie? Epistemologia nauk o zarządzaniu rozpatruje sposób poznania organizacji i zarządzania. Wśród kluczowych problemów epistemologii zarządzania wymienić można kilka kwestii. Jaki jest przedmiot badań zarządzania? Czy jest możliwa wiedza pewna o organizacji i zarządzaniu? W jaki sposób dochodzi się do prawdy w naukach o zarządzaniu? Jakie są relacje między teorią a praktyką? 14

4 A RTYKUŁY Jaki jest podmiot poznania? Jakie są granice nauk o zarządzaniu? Metodologia nauk o zarządzaniu służy wypracowaniu systematycznych i efektywnych procedur poznawania i doskonalenia organizacji i zarządzania. Podstawowe kwestie metodologiczne odnoszą się zarówno do aspektów epistemologicznych, jak i pragmatycznych. Czy istnieje metoda naukowa zarządzania? Jakimi drogami poznawać organizację? Jakimi drogami kształtować organizację? W jaki sposób zarządzać? Jakie metody poznawcze i pragmatyczne wykorzystuje zarządzanie? Zarządzanie zaliczane jest do nauk empirycznych, społecznych i praktycznych. Stanowi wpływową dyscyplinę społeczną i łączy wszystkie aspekty funkcjonowania współczesnych organizacji. A jednak nauka ta boryka się z problemami podstawowymi, takimi jak: zdefiniowanie podstawowego przedmiotu badań, wypracowanie metodologii czy zbudowanie paradygmatu. Syndromy kryzysu poznawczego w zarządzaniu Można postawić tezę, że szybkiemu rozwojowi instytucjonalnemu i społecznemu tej nauki towarzyszy jednocześnie kryzys poznawczy. Ów kryzys zepchnięty został na margines, a badacze pochłonięci szczegółowymi przedmiotami swoich analiz, zdają się często nie zauważać, że w ich dziedzinie narastają problemy poznawcze. Jakie są przejawy tego kryzysu? Kontrowersyjne są podstawowe pojęcia organizacji i zarządzania. Co do organizacji, to nie wiadomo, czy traktować je w sposób rzeczowy, atrybutowy, czy czynnościowy. Mnożą się różne podejścia, modele, schematy, metafory i paradoksy organizacji, które jednak nie poddają się żadnej weryfikacji empirycznej. Są jedynie swoistą zabawą poznawczą. Pojawia się fundamentalne pytanie, czy organizacja albo też organizowanie istnieje. Absurdalność i prowokacyjność tego problemu są pozorne, ponieważ albo zarządzanie źle stawia pytania poznawcze, albo przedmiot poznania jest znacznie bardziej złożony niż w innych naukach, albo przedmiot poznania nie istnieje. Zarządzanie nie dopracowało się teorii, ani o dużym, ani też średnim zasięgu, która miałaby uniwersalny, a chociażby nawet ahistoryczny charakter. Nie oznacza to, że w zarządzaniu nie ma żadnych danych pochodzących z badań, które są wartościowe poznawczo. Wręcz przeciwnie, jest ich prawdopodobnie wiele, jednak nie dysponujemy kryteriami porównania i oceny ich wartości poznawczej. Problemem zarządzania jest również brak jednoznacznego odniesienia do relacji uogólnienia teoretyczne a praktyka. Właściwie zarządzanie ma z jednej strony normatywny, z drugiej zaś deskryptywny charakter. Status normatywny będzie wiązał się z tworzeniem reguł skutecznego działania podmiotu w danej sytuacji społeczno-gospodarczej. Mniej istotne jest wskazanie wszystkich uwarunkowań sytuacji, a bardziej istotne znalezienie efektywnych reguł. Z kolei podejście deskryptywne wskazuje, że badacz dąży do obiektywnego opisu i wyjaśnienia rzeczywistych zmiennych tworzących rzeczywistość organizacyjną. Pozostaje on zatem poza przedmiotem poznania, nie ingeruje w badaną rzeczywistość i nie wchodzi w rolę organizatora. 15

5 MBA 4/2009 Kwestią otwartą pozostaje, jaki będzie skutek podjęcia autokrytycznej refleksji poznawczej w obrębie zarządzania. Porównując doświadczenia nauk społecznych i filozofii, można zauważyć, że tego rodzaju wstrząs może zadziałać ożywczo. Zakwestionowanie milcząco przyjmowanych dogmatów dotyczących trwałości podstaw zarządzania może prowadzić do zastąpienia dotychczasowych fundamentów przez coś innego. Wstrząs autokrytyczny jest w zarządzaniu potrzebny, ponieważ może posłużyć on do wypracowania kryteriów wiedzy wartościowej, które pozwolą oddzielić poznanie od poznawczego kuglarstwa. Mnożące się pseudoteorie, złote recepty i uniwersalne prawdy poradników zarządzania budują wizerunek nauki pozornej, w której aspekty poznawcze schodzą na plan dalszy, przyćmione przez sfery komercyjne. Oczywiście, nie można generalizować i podważać wartości wielu rzetelnych projektów badawczych, jednak niewątpliwie zarządzanie potrzebuje poważnej i krytycznej dyskusji własnego środowiska, nad podstawami rozwoju tej nauki. Refleksja poznawcza w zarządzaniu Diagnoza kryzysu poznawczego nauk o zarządzaniu prowadzi do pytania o możliwości jego przezwyciężenia. Wydaje się, że rozwiązaniem może być przyjęcie postulatów pluralizmu epistemologicznego, zakładającego jednak wyraziste kryteria wartości poznawczej. Nauki o zarządzaniu stanowią rodzaj refleksyjnej działalności poznawczej i praktycznej. W odniesieniu do tej dyscypliny można za zasadne przyjmować założenia racjonalności naukowej, jednak nie w wersji ortodoksyjnej postulowanej przez neopozytywizm, lecz umiarkowanej czerpiącej z krytyki epistemologicznej filozofii nauki 2. Racjonalizm nauk społecznych wiąże się w zarządzaniu z poszukiwaniem czasowo akceptowalnych przez wspólnotę komunikacyjną badaczy i praktyków rozwiązań problemów poznawczych i praktycznych, które nie roszczą pretensji do uniwersalności i pewności. Dochodzenie do konsensu poznawczego, pozwalającego przyjąć pragmatyczną płaszczyznę wspólnych działań, prowadzi do dialogicznej wizji nauki, dopuszczającej różne sposoby komunikowania i negocjowania znaczeń. Korespondencyjna koncepcja prawdy jako odzwierciedlania rzeczywistości powinna być uzupełniona o kryteria koherencyjności i użyteczności (Laudan 1990). Poznanie ma znaczące aspekty społeczne i kognitywne, które oznaczają, że nie jest ono procesem czystego odzwierciedlania rzeczywistości, ale stanowi rodzaj konstruowania świata społecznego. W konsekwencji podmiot poznający uwikłany w sieć zależności każdym swym działaniem współtworzy rzeczywistość 3. Ważną cechą działania owego podmiotu pozostają złożone relacje z innymi podmiotami, które budują refleksyjną, ale zarazem intersubiektywną perspektywę poznania i kształtowania świata organizacji i zarządzania. W naukach o zarządzaniu obok nurtu ściśle związanego z ekonomią powinien rozwijać się również nurt czerpiący z nauk humanistycznych. Zarządzanie widziane z perspektywy nauk humanistycznych może opierać się na założeniach epistemologicznych podejścia interpretatywnego. Cel, wizja i metody tak rozumianej nauki nie są niezmienne, lecz zmieniają się kulturowo. Ten brak spójnej 16

6 A RTYKUŁY teleologii nie oznacza jednak, że nauka ta nie ewoluuje (Kuhn 1970, p. 4). Ewolucja może być rozumiana jako mechanizm niecelowy, ale samorzutny, samoorganizujący, a jednak prowadzący do lepszego dostosowania do otoczenia, do wzmocnienia reprodukcji. W tym znaczeniu idee nauk o zarządzaniu rozwijają się, umożliwiając coraz lepsze dostosowanie się do rzeczywistości albo dostosowanie rzeczywistości społecznej do swoich celów. Zarządzanie powinno otworzyć się na inspiracje z innych dyscyplin naukowych. Wydaje się, że zarówno w naukach społecznych i humanistycznych, jak i przyrodoznawstwie pojawia się wiele koncepcji mogących znaleźć zastosowanie jako teorie podstawowe lub źródła teorii średniego zasięgu dla wyjaśniania procesów organizacji i zarządzania. Przykładowo, zaczerpnięty z biologii, psychologii ewolucyjnej i socjobiologii, paradygmat neoewolucyjny może stać się źródłem wyjaśnień ludzkiego zachowania w organizacjach. Rozwój badań z zakresu kognitywistyki i memetyki może doprowadzić do stworzenia teorii replikacji i informacji pozwalającej wyjaśnić procesy kulturowe w organizacjach. Z drugiej strony jednak, transfer wiedzy pomiędzy dyscyplinami, musi być poddany analizie epistemologicznej, np. pojęcie ewolucji może być wykorzystywane w zarządzaniu dosłownie (biologia natury ludzkiej w organizacji) lub tylko metaforycznie ( ewolucja firm i sektorów). W naukach społecznych powinno przyjmować się ostrożnie analogie do nauk przyrodniczych, ponieważ świat przyrody ma charakter obiektywny, zaś świat człowieka i organizacji intersubiektywny. Teorie, koncepcje, paradygmaty nauk społecznych jak na razie są dalekie od uniwersalizmu i być może takie są z założenia. Podsumowanie Reasumując przedstawione w artykule rozważania, można wysunąć kilka postulatów epistemologicznych dotyczących refleksyjnego sposobu uprawiania nauk o zarządzaniu. 1. Nauki o zarządzaniu powinny ograniczać, zaczerpniętą wprost z neopozytywizmu, orientację scjentystyczną, nakładającą na dyscyplinę społeczną sztywny gorset metodologiczny, którego ideał stanowiły nauki przyrodnicze przed przełomem relatywistycznym i rozwojem mechaniki kwantowej. Proces poznania w zarządzaniu nie opiera się na odzwierciedlaniu obiektywnie istniejącej rzeczywistości, ale jej współtworzeniu w intersubiektywnych procesach negocjacji znaczeń (Romm 2002). Refleksyjność poznania oznacza, że ludzie tworzący i uzgadniający znaczenia odznaczają się samoświadomością i interpretując wiedzę o świecie, zmieniają własne zachowania. 2. Nauki o zarządzaniu są szerokim polem zróżnicowanych problemów badawczych, co wiąże się z brakiem ścisłej demarkacji między dyscyplinami pokrewnymi, takimi jak: ekonomia, socjologia, psychologia, antropologia kulturowa. Bardzo wiele istotnych problemów badawczych powstaje na pograniczu zarządzania i innych dyscyplin naukowych, stąd twórczym podejściem wydaje się otwartość na inspiracje poznawcze czerpane z innych nauk. 3. Wiedza nauk o zarządzaniu ma charakter nieuniwersalny, przybliżony i niepewny. Nauki o zarządzaniu ulegają znacznym wpływom kontekstu społecznego i kulturowego, który przejawia się kognitywną rolą języka, nieredukowalnym oddziaływaniem wartości na poznanie oraz historycznymi kryteriami racjonalności naukowej (rela- 17

7 MBA 4/2009 tywizm kulturowy). Zarządzanie, podobnie jak inne nauki społeczne, znajduje się w kole hermeneutycznym. Sposoby interpretacji rzeczywistości uzależnione są od kulturowo nabytego aparatu kognitywnego i językowego, który to z kolei zmienia się pod wpływem tych interpretacji. 4. Nauki o zarządzaniu są uwikłane w praktykę, co oznacza, że współtworzą badaną rzeczywistość. Pierwotne w rozumieniu organizacji i zarządzania są kategorie potoczne i intuicyjne. Język nauk o zarządzaniu jest interpretacją tych prymarnych konstruktów. 5. Nauki o zarządzaniu tworzą i podtrzymują organizacyjny światopogląd, który wiąże racjonalizację i dążenie do efektywności z wzmocnieniem władzy ekspertów oraz technokratów (Scott 1987, p. 5). Menedżeryzm jest ideologią kontroli (Deetz 1995, p. 4). Krytyczna analiza kontekstu poznania powinna stać się jednym ze źródeł refleksji zarządzania. 6. Nauki o zarządzaniu mogą łączyć różne względy badawcze. Podejście techniczne, zaczerpnięte z nauk inżynierskich i ekonomicznych, pozwala dokonywać manipulacji przedmiotami i technologiami prowadzącymi do wzrostu efektywności działalności człowieka. Podejście pragmatyczne koncentruje się na doskonaleniu komunikacji, tworzeniu kultury i struktur władzy pozwalających na doskonalenie możliwości współdziałania ludzi. Nurt refleksyjny umożliwia analizę krytyczną skutków rozwoju podejścia technicznego i pragmatycznego (por. Habermas 1999). Przyjmowanie zróżnicowanych perspektyw epistemologicznych przyczynia się do wzbogacenia nauk społecznych. Na obecnym etapie rozwoju nauk o zarządzaniu najbardziej owocnym stanowiskiem epistemologicznym wydaje się eklektyzm, który dopuszcza łączenie różnych, nawet niespójnych podejść poznawczych i epistemologicznych. 7. Nauki o zarządzaniu na obecnym etapie rozwoju powinny wyzbyć się uniwersalistycznych ambicji. Rozumiane jako dyskurs lokalny niosą aspekty twórcze, podczas gdy wielkie działania, systemy, teorie są nieskuteczne poznawczo. Konieczne jest również zwrócenie uwagi na historyczność i relatywizm kulturowy tworzonych koncepcji. Tworzone koncepcje w naukach o zarządzaniu, podobnie jak w innych naukach społecznych, nie są wolne od ryzyka etnocentryzmu. 8. Wskazanie na kulturowe uwarunkowania tworzonej przez zarządzanie wiedzy nie oznacza postulatu całkowitego odrzucenia pozakulturowych źródeł wiedzy. Aby uniknąć przesocjologizowanej wizji nauk o zarządzaniu, trzeba dostrzec możliwości tworzenia wiedzy międzykulturowej, która choć nie może rościć pretensji do uniwersalizmu, stanowi rodzaj konsensusu, który buduje wspólnotę komunikacyjną. 1 Znaleźć można również podejście wskazujące na historyczną jedność nauki ideał nauki S. Amsterdamskiego. 2 Por. rodzaje racjonalności za Bratnicki 2000, p Jednak współtworzenie nie oznacza skrajnego konstruktywizmu i solipsyzmu rzeczywistość jest i ma określone cechy (Norris 2001, s. XV). Bibliografia Andreski, S. (2002) Czarnoksięstwo w naukach społecznych. Warszawa: Oficyna Naukowa. Auroux, S., Weil, Y. (1991) Dictionnaire des auteurs et dess themes de la philosophie. Paris: Hachette. Auspitz, J.L., Gasparski, W.W., Mlicki, M.K., Szaniawski, K. (red.) (1992) Praxiologies and the Philosophy of Economics. Austrian Cultural Institute of Warsaw, Transaction Publishers. 18

8 A RTYKUŁY Krzyżanowski, L.J. (1999) O podstawach kierowania organizacjami inaczej: paradygmaty, filozofia, dylematy. Warszawa: WN PWN. Bratnicki, M. (2000) Kompetencje przedsiębiorstwa. Od określenia kompetencji do zbudowania strategii. Warszawa: Placet. Deetz, S. (1995) Transforming Communication, Transforming Business: Building Responsive and Responsible Workplaces. Hapton: Cresskill. Fontrodona, J., Melé, D. (2002) Philosophy as a Base for Management: An Aristotelian Integrative Proposal. Philosophy of Management. Formerly Reason in Practice, Vol. 2, No. 2. Habermas, J. (1999)Teoria działania komunikacyjnego. WN PWN: Warszawa. Kuhn, T. (1970) Logic of Discovery or Psychology of Research. W: Lakatos, I., Musgrave, A. (red.) Criticism and the Growth of Knowledge. Kuhn, T.S. (1968) Struktura rewolucji naukowych. W: Amsterdamski, S. (red.). Warszawa: PWN. Laudan, L. (1990) Demystyfying Undetermination. Minnesota Studies in the Philosophy of Science, No. 14, pp Laurie, N., Cherry, C. (2003) Wanted: Philosophy of Management. Philosophy of Management. Formerly Reason in Practice, Vol. 3, No. 1. Norris, C. (2001) Dekonstrukcja przeciw postmodernizmowi. Kraków: Universitas. Romm, N. (2002) Responsible Knowing: A Better Basis for Management Science. Philosophy of Management. Formerly Reason in Practice, Vol. 2, No. 1. Rorty, R. (1999) Filozofia a zwierciadło natury. Aletheia. Scott, W.R. (1987) Organisations. Rational, Natural and Open Systems. Englewood Cliffs. Sokal, A., Bricmont, J. (1998) Modne bzdury. O nadużywaniu pojęć z zakresu nauk ścisłych przez postmodernistycznych intelektualistów. Warszawa: Prószyński i S-ka. Sułkowski, Ł. (2005) Epistemologia w naukach o zarządzaniu. Warszawa: PWE. 19