OF THEORETICAL AND APPLIED SCIENCES

Transkrypt

1 WORLD JOURNAL OF THEORETICAL AND APPLIED SCIENCES NR 1/2014 MORALNOŚĆ FORMY OBECNOŚCI ISSN ISBN

2 1 Gliwicka Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości WORLD JOURNAL OF THEORETICAL AND APPLIED SCIENCES nr 1 Moralność formy obecności ISSN ISBN

3 2

4 3 Gliwicka Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości WORLD JOURNAL OF THEORETICAL AND APPLIED SCIENCES nr 1 Moralność formy obecności pod redakcją Urszuli Michalik i Mirosławy Michalskiej-Suchanek Numer 1 czasopisma jest tomem monograficznym, zawierającym wyniki badań realizowanych w ramach międzynarodowego projektu badawczego (Moralność formy obecności), w którym uczestniczyły: Gliwicka Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości (Gliwice), Univerzita Mateja Bela (Banská Bystrica), RRiF Visoka škola za financijski menadžment (Zagreb) oraz Vysoka skola technicka a ekonomicka v Ceskich Budejovicich Gliwice 2014

5 4 WORLD JOURNAL OF THEORETICAL AND APPLIED SCIENCES, nr 1 Moralność formy obecności Redakcja naukowa numeru 1: Urszula Michalik i Mirosława Michalska-Suchanek Komitet Naukowy: prof. zw. dr hab. Anna Lipka; prof. zw. dr hab. Jadwiga Stawnicka; prof. Đurđica Jurić, PhD; prof. Marina Krvavica, PhD; dr hab. Izabela Bieńkowska; dr hab. Aleksandra Kuzior; dr hab. Piotr Mamet; dr hab. Kazimierz Rędziński; dr hab. Justyna Tymieniecka-Suchanek; dr hab. Mariusz Zieliński; dr Paweł Sarna; dr Alina Vogelgesang; Martina Herceg Rendeli, MA Komitet Redakcyjny: dr hab. Mariusz Zieliński; dr Urszula Michalik; dr Mirosława Michalska-Suchanek (redaktor naczelna); dr Alina Vogelgesang; mgr Agnieszka Dylla (sekretarz); mgr Czesław Fiołek Recenzenci numeru 1: dr hab. Honorata Korpikiewicz; dr hab. Agnieszka Nieracka; doc. dr Gabriela Olchowa, PhD; dr hab. Marta Zając; dr hab. Mariusz Zieliński by Gliwicka Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości, 2014 Projekt okładki: Jan Kukuła Opracowanie graficzne: WiS Opcjon Wydanie I; 2014 r. ISSN ISBN Wydawca: Gliwicka Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości ul. Bojkowska Gliwice tel ; fax Skład: WiS Opcjon

6 5 SPIS TREŚCI Mirosława Michalska-Suchanek, Urszula Michalik MORALNOŚĆ FORMY OBECNOŚCI. WPROWADZENIE... 7 Tomasz Burzyński MORALITY IN THE NETWORK SOCIETY. MEDIA, TRUST AND RISK IN A TIME OF ACCELERATED CULTURAL CHANGE Paweł Sarna WZORCE I ANTYWZORCE OSOBOWE NA ŁAMACH POLSKICH TABLOIDÓW ( FAKT, SUPER EXPRESS ) Piotr Mamet, Grzegorz Gwóźdź MISSION STATEMENT VERSUS ACTUAL BUSINESS PERFORMANCE A STUDY OF SELECTED DISCREPANCIES Eva Čulenová MORÁLKA V SLOVENSKÝCH IDIÓMOCH Jacek Lejman MORALNOŚĆ WSPÓŁCZESNA A ZWIERZĘTA Katarzyna Ponikowska-Cichoń MORALNE I ETYCZNE WĄTKI W DYSKUSJI NA TEMAT UBOJU RYTUALNEGO W POLSCE Justyna Tymieniecka-Suchanek MORALNOŚĆ (O) ZWIERZĘCA(TACH). ROZWAŻANIA I INTERPRETACJE Z UTWORAMI ROSYJSKIMI W TLE Jana Pecníková, Anna Slatinská MORAL IDENTITY IN THE REFLECTIONS OF UMBERTO ECO Renata Jankowska ETYCZNO-PRAWNY ASPEKT INTERWENCJI MISJI POKOJOWEJ ORGANIZACJI NARODÓW ZJEDNOCZONYCH PODCZAS LUDOBÓJSTWA W RWANDZIE W 1994 ROKU

7 6 Anna Starzyczny MORALNA NIEMORALNOŚĆ WOJNY. ROZWAŻANIA NA MATERIALE WYBRANYCH WIERSZY BUŁATA OKUDŻAWY Izabela Delakowicz-Galowy MORALNOŚĆ, SOCJOLOGIA MORALNOŚCI I ETYKA W BIZNESIE Alina Vogelgesang MORALNOŚĆ W BIZNESIE OKIEM MIKRO PRZEDSIĘBIORCY SEKTORA MLM (MULTI-LEVEL MARKETINGU) Lenka Hrušková BUSINESS ETHICS AND CODES OF ETHICS IN COMPANIES Đurđica Jurić, Martina Herceg Rendeli, Jasna Vuk APPLICATION OF CODE OF ETHICS AT HIGHER EDUCATION INSTITUTIONS IN THE REPUBLIC OF CROATIA Marijana Dragaš, Marina Krvavica, Marijo Ćaćić UNDERSTANDING OF ETHICS AND MORALITY BY DIFFERENT SOCIAL GROUPS Małgorzata Król ETYKA W OBSZARZE REALIZACJI FUNKCJI PERSONALNEJ W ORGANIZACJI Monika Prandzioch WPŁYW SPOŁECZNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI BIZNESU NA KSZTAŁTOWANIE WIZERUNKU PRACODAWCY Marijana Dragaš ON THE RELATIONSHIP BETWEEN ETHICS AND POLITICS

8 7 Mirosława Michalska-Suchanek Urszula Michalik MORALNOŚĆ FORMY OBECNOŚCI. WPROWADZENIE Moralności nadaje się rozmaitą treść, rozróżniając jej sens opisowy oraz normatywny. W znaczeniu opisowym (neutralnym) rozumiana jest jako regulujący relacje międzyludzkie zbiór zasad, norm, ideałów, wartości oraz samych zachowań, ujmowanych w kategoriach dobra i zła. W znaczeniu normatywnym (wartościującym) moralność stanowi zespół zasad, wartości, ocen, a także samych zachowań, postrzeganych w odniesieniu do określonego ideału etycznego jako słuszne. Moralność w takim rozumieniu jest relatywizowana do konkretnej koncepcji etycznej lub systemu etycznego (np. etyki chrześcijańskiej) [Mariański]. W powszechnej świadomości pojęcie moralność utożsamia się z jej ujęciem normatywnym, tj. definiuje jako zespół ocen oraz zasad, które określają zakres poglądów, postaw i zachowań, ocenianych zgodnie z określonym, społecznie przyjętym, systemem norm moralnych, jako właściwe. Dyrektywy moralne często przyjmują formę nakazów egzekwowanych przez obowiązujący w tej czy innej społeczności system sankcji. Etyka zaś stanowi system twierdzeń, będących wynikiem rozważań teoretycznych na temat zasad, które w danej grupie obowiązują. Ma on charakter ogólny, bądź szczegółowy, odnoszący się do konkretnych sfer działań ludzkich (bioetyka, etyka środowiskowa, etyka biznesu etc.). Moralność stanowi przedmiot dociekań etyki, szczególnie etyki opisowej. W sensie potocznym etyka pojmowana jest jako całokształt norm moralnych, traktowanych przez określoną społeczność jako punkt odniesienia w ocenie zachowań i postaw. W takim rozumieniu etyka, regulując postępowanie określonej grupy, integruje ją wokół uznanych przez nią wartości i jako taka stanowi synonim pojęcia moralność. Pojmowanie moralności ewoluuje. Przyjęte zasady i normy nie posiadają charakteru uniwersalnego, cechuje je względność w aspekcie społecznym, historycznym oraz kulturowym. Ich postrzeganie determinowane jest również punktem odniesienia oraz dziedziną życia, w której funkcjonują. Treści i formy życia stają się względne, a relatywność jest nieuchronna, bo wpisana w ich niestałość, w ich brak spoistości. Koncepcja, która chciałaby, lekceważąc relatywność, pokazać proces sam w sobie,

9 8 Mirosława Michalska-Suchanek, Urszula Michalik wyzbyty wielości form i treści, fałszowałaby rzeczywistość. [...] Myśl etyczna z istoty jest ślepa na relatywność; rozumiejąca intuicja akceptuje nieracjonalność i względność pisze Emil Cioran [Idem, 2008: 64 65]. Relatywność oraz semantyczna pojemność pojęcia moralność wymusza przełamanie autonomii różnych dziedzin nauki oraz metodologii. Każda z dyscyplin naukowych pojmuje i opisuje moralność w ramach swojego obszaru badawczego, biorąc pod uwagę interesujące ją aspekty i stosując własne instrumenty badawcze. Wielość postaw badawczych oraz punktów widzenia, przenikanie się kontekstów kolejnych przejawów analizowanego zjawiska, rozszerza spektrum naukowych penetracji. Jako rezultat, powstaje pewien holistyczny obraz, będący jakościowo nową konceptualizacją moralności. Ambicją niniejszej monografii jest ukazanie zagadnienia w wielopoziomowej jedności, wskazanie szerokiego spectrum sposobów jego funkcjonowania we współczesnym świecie, wskazanie na relatywność moralności, jej niejednoznaczność oraz zmienność. Moralność jawi się tu jako sfera działań mówiąc w uproszczeniu praktycznych, ale również asumpt do pogłębionej humanistycznej refleksji, zaś imperatyw przekraczania barier metodologicznych, skutkuje interpretacyjną polifonią, oddając wielość form jej obecności. Żyjemy w czasach przyśpieszonej zmiany kulturowej, powoli acz systematycznie przekształcając się w globalne społeczeństwo sieciowe. Zjawisko to ujawnia się poprzez implozję tradycyjnych form społecznych i kulturowych, będącą rezultatem wykorzenienia lokalnych społeczności z historycznie ukształtowanych ram aksjonormatywnych i usytuowania ich w przestrzeni światowych przepływów symboli, władzy i kapitału. Tomasz Burzyński, autor pierwszego artykułu, podążając tropem fundamentalnej dla współczesności dychotomii pomiędzy lokalną tożsamością a globalną siecią, opisuje przemiany moralności z punktu widzenia globalizacyjnego wpływu na ludzi nowych mediów elektronicznych. Struktura i istota społeczeństwa sieciowego powoduje transformację tradycyjnie pojmowanej moralności w kierunku wolnego wyboru spośród niezliczonych opcji światopoglądowych, zawartych w zglobalizowanych układach znaczeń, wartości i norm. Autor próbuje wskazać nie tylko moralne korzyści, ale też koszty nowej rzeczywistości rozwiniętych społeczeństw postindustrialnych, do których zalicza przede wszystkim spadek wzajemnego zaufania ludzi, wzrost uczucia zagrożenia, a także atomizację społeczną. Paweł Sarna natomiast podejmuje temat etyki mediów, koncentrując się na tych, które najbardziej ogólnie określane są jako rozrywkowe. Bulwarówki jak zauważa chociaż nie respektują podstawowych zasad etyki dziennikarskiej, posługują się pojęciem misji, promując własne modele moralności. Autor próbuje opisać ustanowione przez tabloidy wzorce oraz antywzorce, biorąc pod uwagę respektowanie przez nie (bądź nie) szeroko pojętych względów moralnych.

10 Moralność formy obecności. Wprowadzenie 9 Skuteczność odbioru bulwarówek jest tym większa im silniejsze jest ich oddziaływanie na emocje odbiorców. Wykorzystuje się tu cały arsenał środków, z których największą siłą obdarzone są obraz, grafizacja oraz wizualizacja słowa. Zjawisko manipulowania odbiorcą Sarna pokazuje analizując pierwsze strony dwóch popularnych polskich tabloidów. Dowodzi, że ich cel stanowi nie tylko przekazywanie informacji, ale również stałe etyczne wartościowanie zamieszczanych treści. Słowa, deklaracje, manipulacja, rozbieżność między dyskursem opisującym określoną rzeczywistość a stanem faktycznym, media to elementy łączące rozważania Pawła Sarny z artykułem Piotra Mameta oraz Grzegorza Gwoździa. Przedmiotem naukowych dociekań tym razem stały się niezgodności między pozytywnymi wartościami i normami postępowania, zawartymi w deklaracjach misji przedsiębiorstw, a faktycznymi działaniami firm opisywanymi przez media. Badacze zwracają uwagę na jedną z istotnych cech dyskursów współczesnego świata jest nią ucieczka od określania problemów w sposób jednoznaczny i otwarty. Wymagania politycznej poprawności oraz komercyjnego i politycznego marketingu jak konstatują każą unikać bezpośredniego nazywania problemów i wymuszają ukrywanie wszelkich bolączek za eufemizmami, które licznie powstają wraz z rozwojem współczesnych dyskursów. Problem ten autorzy analizują w kategoriach lingwistycznych (posługują się między innymi koncepcją językowego obrazu świata), wskazując na wymiar moralny zagadnienia. Koncepcja językowego obrazu świata jako lingwistyczne narzędzie badawcze zostało wykorzystane również przez Evę Čulenovą. Przedmiot dokonanej przez nią analizy stanowi konceptualizacja moralności w idiomach słowackich, zmierzająca do ustalenia specyfiki jej postrzegania przez Słowaków. U podstaw badań legło przekonanie, że chociaż istnieją uniwersalne schematy postaw wobec najwyższych ogólnoludzkich wartości, poszczególne narody konceptualizują świat na swój własny sposób, determinowany ich historią, strukturą społeczną, a nawet położeniem geograficznym (warunkami klimatycznymi). Kolejne trzy artykuły sytuują się w przestrzeni animal studies. Pojęcie moralności w kontekście zwierzęcym zwyczajowo pojmowane jest jako zbiór zasad i norm określających postępowanie wobec zwierząt. To człowiek jak przyjęło się myśleć określa charakter i granice powinności moralnej. Jacek Lejman podejmuje próbę opisania współczesnej kultury i moralności europejskiej poprzez określenie jej stosunku do zwierząt z punktu widzenia etyki środowiskowej. Współczesna moralność zauważa autor stanowi wypadkową dwóch czynników, z których pierwszy można nazwać historycznym, drugi zaś podyktowany jest kształtem naszego globalizującego się świata wartości. Czy okupacja Ziemi jest przejawem inwazji ludzi moralnych? pyta Lejman i na postawione przez siebie pytanie odpowiada twierdząco. Badacz prezentuje drogę wiodącą od implozji moralnych do eksplozji moralności ekologicznej (globalizacja). Dowodzi, że celem działań

11 10 Mirosława Michalska-Suchanek, Urszula Michalik ludzi nie jest samo dobro przyrody, lecz dobro gatunku ludzkiego, a przynajmniej zachowanie status quo w relacjach z przyrodą. Człowiek, jak niegdyś, pozostaje jej okupantem, tyle że świadomym zagrożeń, które z tejże okupacji wynikają. Nadal, chociaż łagodzona postulatami natury homoekologicznej (ekologia człowieka, ekologia humanistyczna), dominuje polityka siły. W moralności ludzkiej przekonuje Lejman niezmiennie wygrywa instynkt zwycięzcy, obecnie nieco osłabiony o postulat ochrony tego, co wcześniej zostało zdobyte. Badacz nie pomija w swoich rozważaniach problemu podwójnej moralności ludzi, czego spektakularną egzemplifikację stanowi chociażby podział tak zwanych zwierząt udomowionych na zwierzęta-produkty (hodowlane) i zwierzęta domowe (pets). Współczesna moralność hołubiąc te drugie, nie jest skłonna jednoznacznie stwierdzić, że zabijanie lub okaleczanie milionów zwierząt-produktów stanowi zło, które winno podlegać karze. Również stosunek do dzikich zwierząt determinowany jest jak suponuje Lejman waloryzującą kategoryzacją, która ujawnia się w gorszym traktowaniu zwierząt pospolitych, postrzeganych jako brzydkie. Zagadnienie moralności człowieka w działaniach wobec zwierząt podejmuje także Katarzyna Ponikowska-Cichoń. Badaczka nawiązuje do, obecnej w polskich mediach, debaty dotyczącej legitymizacji uboju rytualnego (uśmiercanie zwierząt hodowlanych poprzez wykrwawienie bez wcześniejszego ogłuszania). Stronami są w niej państwo polskie, jako ustawodawca, działacze ekologiczni, religijne wspólnoty żydowskie i muzułmańskie oraz tak zwana opinia publiczna. Autorka zwraca uwagę na starcie argumentów religijnych (przywoływanych przez przedstawicieli judaizmu i islamu), etycznych (formułowanych przez organizacje walczące o prawa zwierząt) oraz ekonomicznych (do których odwołuje się głównie lobby rolnicze). Jako że ubój rytualny wywodzi się z tradycji islamskich oraz judaistycznych, badaczka szczegółowo opisuje jego etyczno-religijne uwarunkowania. W jej wywodzie ujawnia się pogląd o konieczności weryfikacji zachowań religijnych, uznawanych dotąd za trwałe i niezmienne. Zgodnie z zasadami etyki i socjologii moralności, wraz ze zmieniającymi się uwarunkowaniami społecznymi, pojęcia moralne również ulegają modyfikacjom. Wychodząc z powyższego założenia Ponikowska-Cichoń stwierdza, że rytualne zachowania religijne akceptowane w czasie, gdy dana religia powstawała, obecnie mogą być (i bywają) oceniane jako niemoralne. Wiele zachowań, jak choćby używanie środków narkotycznych podczas obrzędów (rytuałów) religijnych, zostało zarzuconych i w rezultacie ewolucji systemu norm moralnych uznanych za niemoralne. Powszechny przed wiekami obrzędowy rytuał w postaci składania ofiar ze zwierząt został przez wyznawców większości religii zaniechany. Ci jednak wyznawcy judaizmu oraz islamu, którzy nadal opowiadają się za ubojem rytualnym, uosabiają podwójną moralność. Odrzucają emocjonalne, oparte na empatii, argumenty ich adwersarzy, które wsparte opinią ekspertów dotyczą stanu psychicznego zwierząt podczas uboju rytualnego. Podkreślają natomiast szczególną dbałość religii

12 Moralność formy obecności. Wprowadzenie 11 o minimalizację cierpienia zwierzęcia poprzez precyzyjne wymagania dotyczące procedury rytualnego uboju, nie kwalifikując tych działań jako niemoralne. Świadomość moralności ludzie rezerwowali dotąd wyłącznie dla siebie (dla swojego gatunku), postrzegając zachowania zwierząt jako szereg li tylko reakcji instynktownych, podporządkowanych walce o byt, sytuujących naszych braci mniejszych poza granicami dobra i zła. W ostatnich latach za sprawą wielu badaczy (np. Fransa de Waala, Andrzeja Elżanowskiego) pogląd ten ulega weryfikacji. Nawet dotychczasowi adwersarze symplifikacji życia zwierząt zaczynają rozważać istnienie u nich protomoralności, a nawet moralności (przy założeniu, że każdy gatunek posiada moralność w wymiarze dla niego podstawowym). Definiowanie, i szerzej, rozważania nad moralnością zwierząt wymagają stworzenia/wyselekcjonowania odpowiednich narzędzi. Powoli, acz systematycznie wypracowywane są sposoby badania tego zagadnienia oraz budowania samego dyskursu o zwierzętach. Działania te mają swoich zwolenników i przeciwników. Zdaniem Justyny Tymienieckiej-Suchanek odpowiedź na wciąż otwarte pytanie, czy moralność w jej podstawowym zakresie mieści się w normach zwierzęcego zachowania, winna być pozytywna. Pretekstem do szeroko zakreślonych rozważań o zwierzęcej moralności stała się dla niej, jako rusycystki, literatura rosyjska. Przywołując przykłady utworów literackich badaczka pokazuje jak pisarze i poeci (zresztą nie tylko rosyjscy) od dawna antycypowali odkrycia współczesnej myśli filozoficznej oraz etologicznej, wyprzedzając czas, w którym wyłoniła się biomoralność oraz etyka wyzwolenia zwierząt. Z charakterystyczną dla siebie swadą oraz zaangażowaniem (określeń tych używamy w znaczeniu pozytywnym) moralne zachowanie zwierzęcia zestawia z niemoralnym postępowaniem człowieka. Zacytujmy: Jakkolwiek otoczenie zwierząt moralną troską już nie wywołuje zastrzeżeń, to pytanie o moralność zwierząt, wciąż rodzi wątpliwości ze strony ignorantów w zakresie etologii kognitywnej, a zwłaszcza oburzonych homocentrystów, którzy nie chcą pogodzić się z tym, że ostatnia sfera dotycząca ludzkiej wyjątkowości może zostać zakwestionowana. Kolejny artykuł zawiera rozważania Jany Pecníkovej oraz Anny Slatinskiej dotyczące tożsamości a/i moralności. Autorki podejmują próbę zdefiniowania wartości europejskich, odwołując się do refleksji Umberto Eco, które z jednej strony dotykają upadku wartości podczas II wojny światowej, z drugiej zaś nawiązują do procesów migracyjnych w XXI wieku, skutkujących transformacją europejskiej przestrzeni kulturowej. Moralność jako system wartości cenionych przez dane społeczeństwo, klasę czy też grupę społeczną, podlega transformacji przede wszystkim pod wpływem społeczno-ekonomicznych formacji (warunków) oraz sytuacji politycznej. Pecníková i Slatinská idą śladem Eco, który na społeczeństwo europejskie i tożsamość moralną patrzy z dwóch punktów widzenia z perspektywy czasu wojny oraz poprzez problem migracji. Oba zjawiska modyfikują zastałą kulturę, tworząc zaczątki nowej.

13 12 Mirosława Michalska-Suchanek, Urszula Michalik Konsekwencją jest zmieniająca się moralna tożsamość, budowana na załamaniu się wartości dotąd respektowanych. Odnotowywany tu artykuł zawiera myśl, którą słowackie badaczki przywołują za Eco. Fakt, że Europa na skutek gwałtownego napływu ludności z innych kontynentów staje się bardziej kolorowa (w rozumieniu metaforycznym), nie jest równoznaczny z gotowością Europejczyków na akceptację inności. Nabrzmiewają problemy związane z nietolerowaniem zwyczajów i tradycji, wyznawanych przez przedstawicieli innych kultur, które pozostają w wyraźnej opozycji do własnego kulturowego otoczenia. Odnotować należy pomieszczoną tu konkluzję (również za Umberto Eco), której sens wydaje się kluczowy: Akceptacja tego, czego według nas nie można tolerować (mówimy o przypadku, gdy mamy poczucie, że nie powinniśmy, bo działamy wbrew sobie, pokonując własne immanentne ja ) dyskredytuje naszą własną tożsamość. Pozostaje pytanie czy również moralną? Etyka w stosunkach międzynarodowych to temat artykułu autorstwa Renaty Jankowskiej. Przedmiotem jej badań są działania Organizacji Narodów Zjednoczonych, które uznać można za etycznie, jeśli nie naganne, to przynajmniej niejednoznaczne. Wątpliwości budzi zauważa badaczka nie tylko kwestia procedur podejmowania interwencji i wydłużający się czas oczekiwania na pomoc ONZ, ale również brak profesjonalnego przygotowania członków misji pokojowych. Jankowska koncentruje się na etyczno-prawnym aspekcie misji pokojowej Organizacji Narodów Zjednoczonych podczas ludobójstwa w Rwandzie w 1994 roku. Szczegółowo przedstawia historię konfliktu, jego dramatyczny przebieg oraz konsekwencje. Wydarzenia w Rwandzie sprawiły, że świat zainteresował się tym małym afrykańskim krajem, jednocześnie jednak pokazały bierność społeczności międzynarodowej i obniżoną skuteczność Organizacji Narodów Zjednoczonych. Pomimo obecności sił pokojowych w 100 dni zostało zamordowanych około miliona ludzi. Autorka stawia pytania: Dlaczego świat nie zareagował? Dlaczego ONZ początkowo negowała możliwość zaistnienia ludobójstwa w Rwandzie i tym samym nie zwiększyła (a wprost przeciwnie, zmniejszyła) liczbę swoich kontyngentów, które mogłyby pomóc w stabilizacji regionu? Próbując formułować odpowiedzi, problem opóźnionej interwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych Jankowska rozpatruje na gruncie prawnym (poprzez analizę mechanizmu działania misji pokojowych oraz możliwości interwencji w oparciu o wytyczne Karty ONZ) oraz w aspekcie etycznym. Sytuacje graniczne wpływają na poglądy ludzi i nierzadko przeformułowują ich system wartości. Bez wątpienia do takich spektakularnych ekstremów należą otwarte konflikty zbrojne. Teksty Bułata Okudżawy jak pisze Anna Starzyczny za Florianem Nieuważnym to męskie zwierzenia, dotyczące stanu duchowego zdziesiątkowanego wojną pokolenia. To również doskonały materiał do analizy moralności, postrzeganej z pozycji osoby tkwiącej w piekle wojny. Autorka artykułu o oksymoronicznym tytule: Moralna nie-

14 Moralność formy obecności. Wprowadzenie 13 moralność wojny, opierając się na wybranych wierszach Okudżawy, snuje rozważania o relatywności wartości moralnych. Poeta potępiał wojnę, podkreślał niemoralność i niehumanitarność frontowego życia. Odsłaniał jednocześnie na co wskazuje Starzyczny prawdę o tamtych czasach, zamykającą się w tragedii zmanipulowanego pokolenia, które poświęciło zdrowie i życie w imię źle pojmowanego patriotyzmu. Kolejne artykuły wiążą moralność z pojęciami takimi jak: biznes, organizacja, pracownik, pracodawca, kodeks etyczny. Moralność a biznes to szerokie zagadnienie, którego socjologiczny aspekt interesuje Izabelę Delakowicz-Galowy. Teoretyczną podstawą rozważań nad moralnością w biznesie autorka czyni socjologię moralności. Zauważa, że w procesie przyswajania przez dane społeczeństwo norm, nierzadko dochodzi do rozbieżności pomiędzy teorią, a praktycznym ich zastosowaniem. Zasady uznane pierwotnie za słuszne, a łamane w późniejszej praktyce, w sposób naturalny ulegają modyfikacjom. Na przykład pobieranie procentów od pożyczonych pieniędzy zostało usprawiedliwione przez twórczy charakter pieniądza, a zasada wolnej konkurencji usankcjonowała rozbijanie solidarności kupieckiej. Wśród czynników kształtujących moralność grup społecznych podkreśla Delakowicz-Galowy na szczególną uwagę zasługują czynniki ekonomiczne, by wymienić choćby przemiany obyczajowe związane z procesami industrializacji. Istotą etyki biznesu jest z jednej strony obrona fundamentalnych zasad, stanowiących jej podstawę, z drugiej zaś dostosowanie ogólnych zasad etycznych do konkretnych sytuacji. Z ogólnych zasad etycznych konkluduje Delakowicz-Galowy trudno jednak wyprowadzić jednoznaczne wskazówki praktyczne. W jej przekonaniu odwołać się zatem należy do Arystotelesowskiego dobrego świata, w którym nie dominują ustalone zasady, lecz d o b r z y l u d z i e. Badaczka trawestując owo twierdzenie powiada, że to nie biznes kieruje się dobrymi zasadami, lecz dobrzy ludzie kierują biznesem, zaś rozwijając myśl konstatuje, iż szeroko pojmowany biznes nie staje się moralny poprzez dostosowanie swoich działań do jakichś narzuconych z zewnątrz zasad moralnych, lecz okazuje się takim, ze względu na decyzje podejmowane przez owych Arystotelesowskich dobrych ludzi. Zwrócić należy uwagę na jeszcze jeden wątek, który pojawia się w opisywanym tu artykule. Przedsiębiorstwa działają w określonej strukturze społecznej, zatem decyzje podejmowane w sferze gospodarczej muszą być kontrolowane przez otoczenie etyczne w sposób taki, jak przez otoczenie prawne czy polityczne. Czynniki moralne mogą bowiem stać się przyczynkiem do uruchomienia procesu kontroli prawnej, a co za tym idzie stworzenia przepisów prawnych, ograniczających nieetyczne praktyki. Moralna dezaprobata działań firmy może przekształcić się w nacisk polityczny, kontrolę prawną, bojkot ze strony konsumentów, albo przynajmniej negatywnie wpłynąć na wizerunek danej firmy. Tym samym otoczenie moralne przyjmuje rolę propagatora etyki w biznesie.

15 14 Mirosława Michalska-Suchanek, Urszula Michalik Autorkę kolejnego tekstu, Alinę Vogelgesang, interesuje natomiast branża multi- -level marketingu (marketingu wielopoziomowego, MLM), która jak podkreśla badaczka od początku swojego istnienia wzbudza wiele kontrowersji. Tam, gdzie mamy do czynienia z szeroko pojętymi relacjami biznesowymi, które w teorii (niestety nie zawsze w praktyce) winny opierać się na zaufaniu, zawsze pojawiają się problemy natury etycznej. Zwłaszcza, gdy mowa o marketingu wielopoziomowym, mnożącym mity, przypisujące tej formie biznesu etykietkę wielkiego oszustwa i przekrętu, a nawet szarlataństwa. Autorka prezentuje własne badania, diagnozujące nieetyczne zachowania w marketingu wielopoziomowym, przeprowadzone metodą kuli śniegowej, na grupie 1396 menedżerów, dystrybutorów MLM w Polsce. Wynika z nich, że do nieetycznych zachowań w biznesie MLM zalicza się przede wszystkim: sprzedaż produktów po cenach dumpingowych lub w Internecie poza cennikiem, wynikającym z planu marketingowego firmy MLM, rekrutowanie osób z innych struktur (tzw. podkradanie lub przekupstwo członków lub całych struktur), przechodzenie z firmy do firmy MLM, a także podważanie wartości planu marketingowego własnej firmy MLM. W jakimś sensie podobną problematykę podejmuje Lenka Hruškova autorka koncentruje się na zagadnieniach związanych z etyką zawodową (professional ethics) oraz kodeksem etycznym, rozumianym jako zbiór reguł opartych na zasadach i wartościach wyznawanych przez daną firmę. Opisuje formy kodeksów etycznych, ich funkcje w promowaniu etycznych działań firmy oraz w podwyższaniu poziomu zaufania pracowników w stosunku do pracodawcy, a także sposoby wdrażania (charakteryzuje trzy poziomy: kulturę korporacyjną, etyczne przywództwo oraz proces socjalizacji). Czeska badaczka podkreśla identyczność etyki zawodowej ze świadomością etyczną statystycznej większości społeczeństwa, dowodząc, że brak zgodności tych dwóch bytów w sposób nieunikniony generuje konflikty. Kodeksy etyczne stanowią temat podjęty również przez trzy chorwackie badaczki Đurđicę Jurić, Martinę Herceg Rendeli oraz Jasnę Vuk. Ich celem jest określenie sposobów i zakresu promowania moralności, a także wzorców i zasad etycznego postępowania przez instytucje szkolnictwa wyższego oraz organizacje naukowe w Chorwacji. Autorki poddały analizie treść kodeksów etycznych, obowiązujących w trzydziestu chorwackich instytucjach szkolnictwa wyższego, określając w ten sposób wspólny obszar działań, regulowanych poszczególnymi kodeksami. Mieszczą się tu zarówno zasady dotyczące prowadzenia badań naukowych, problemy związane z zastosowaniem nowoczesnych technologii, normy postępowania w ramach ochrony środowiska, obowiązki studentów i wykładowców, jak również informacje na temat konsekwencji ponoszonych przez instytucje szkolnictwa wyższego oraz inne instytucje badawcze w przypadku niedostosowania się do reguł postępowania etycznego. Autorki wskazują także na ile (i w jaki sposób) respektowanie zasad określonych w kodeksie etycznym wpływa na polepszenie jakości pracy w wyższej uczelni, a także jakości i poziomu kształcenia oraz prowadzenia badań naukowych.

16 Moralność formy obecności. Wprowadzenie 15 Kręgi akademickie dostarczyły materiału badawczego również trojgu innym chorwackim autorom. Rozumienie pojęć etyka i moralność ściśle związane jest z przynależnością do określonej grupy społecznej. Zachowanie, które przedstawiciel jednej grupy społecznej ocenia jako moralne, członek innej społeczności może uznać za niemoralne. Temu zagadnieniu poświęcony jest artykuł Marijany Dragaš, Mariny Krvavicy oraz Marija Ćaćića. Badacze koncentrują się na określeniu i opisaniu licznych rozbieżności w percepcji etyki oraz moralności przez przedstawicieli społeczności akademickiej. Jako narzędzie posłużył im kwestionariusz ankiety, a badanie przeprowadzono wśród nauczycieli akademickich oraz studentów ostatniego roku studiów uczelni chorwackich. Małgorzata Król natomiast przedstawia zagadnienia dotyczące zachowań nieetycznych/amoralnych w obszarze realizacji funkcji personalnej w organizacji. Rezultat przeprowadzonej przez badaczkę analizy stanowi diagnoza częstotliwości występowania tego typu zachowań wobec pracowników zatrudnionych w podmiotach gospodarczych. Badania o charakterze sondażowym, zrealizowane w ciągu trzech miesięcy w grupie 154 osób, wykazały, że działania nieetyczne w y s t ę p u j ą w organizacjach, zmienna jest jedynie ich częstotliwość. Pojawiają się zarówno w chwili podejmowania pracy w organizacji, w okresie zatrudnienia oraz na wyjściu z organizacji, a dotyczą wszystkich składników funkcji personalnej pracowników: planowania potrzeb personalnych, rekrutacji, selekcji kandydatów do pracy, adaptacji społeczno-zawodowej, motywowania do pracy, rozwoju i oceniania, przemieszczania pracowników oraz ich zwalniania. Wpływ społecznej odpowiedzialności biznesu na kształtowanie wizerunku pracodawcy to temat poruszony przez Monikę Prandzioch. Z roku na rok wzrasta zainteresowanie tematyką społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR), a dotyczące jej raporty zyskują ważność równą corocznym sprawozdaniom finansowym. Autorka przedmiotem opisu czyni employer branding, to jest świadome działania mające na celu wykreowanie pozytywnego wizerunku przedsiębiorcy. Szczególnie zajmuje ją problem bezpośredniej zależności między respektowaniem przez firmy norm etycznych, a kreowaniem wizerunku dobrego pracodawcy. Obok niewątpliwej wartości jaką jest dla przedsiębiorstwa społeczna odpowiedzialność biznesu, Prandzioch zwraca uwagę na zagrożenia, wynikające z potraktowania CRS wyłącznie jako narzędzia budowania wizerunku pracodawcy, w oderwaniu od działań realizowanych w ramach tożsamości firmy. Próbuje odpowiedzieć na pytania: czy wprowadzane systemy spełniają swoje pierwotne zadanie, czy też pozostają jedynie swojego rodzaju modą i czy w odniesieniu do przedsiębiorstw, których nadrzędny cel stanowi zysk, w ogóle można mówić o odpowiedzialnym biznesie? Artykuł wieńczący niniejszą monografię dotyka niezmiennie gorącego, budzącego emocje, lecz jednocześnie złożonego zagadnienia związku etyki i polityki. Marijana Dragaš traktuje temat w aspekcie historycznym oraz w kontekście współ-

17 16 Mirosława Michalska-Suchanek, Urszula Michalik czesności. Przywołuje w chronologicznym porządku poglądy między innymi Platona, Arystotelesa, Cycerona, Tomasza z Akwinu, Świętego Augustyna, przedstawicieli ery nowoczesnej: Machiavellego, Hobbsa oraz współczesnych myślicieli: Critchleya, Levinasa oraz papieża Benedykta XVI. Pokazuje ewolucję związków etyki z polityką od utopijnych relacji w społeczeństwie antycznym po rozluźnienie wzajemnych relacji w czasach obecnych. Podsumowując rozważania autorka stwierdza, że współczesny świat zapomniał o fundamentalnych zasadach, takich jak ochrona praw człowieka oraz wolność i równość wszystkich członków globalnej społeczności. Dotyczy to w szczególności największych centrów politycznej i gospodarczej władzy, które opierają swoje działania i decyzje na rynku kapitałowym, będącym najważniejszą siłą napędową współczesnego świata. Politycy ery neokapitalizmu konstatuje chorwacka badaczka przedkładają osobiste korzyści oraz satysfakcję nad wspólne dobro. Literatura 1. Cioran E.: Samotność i przeznaczenie. Warszawa: Wydawnictwo KR Mariański J.: Słownik katolickiej nauki społecznej. [data dostępu: ]. dr Mirosława Michalska-Suchanek dr Urszula Michalik Gliwicka Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości Wydział Nauk Stosowanych Uniwersytet Śląski Wydział Filologiczny mail: mirasu@interia.pl u.michalik10@gmail.com

18 17 Tomasz Burzyński MORALITY IN THE NETWORK SOCIETY. MEDIA, TRUST AND RISK IN A TIME OF ACCELERATED CULTURAL CHANGE Abstrakt MORALNOŚĆ W SPOŁECZEŃSTWIE SIECIOWYM. MEDIA, ZAUFANIE I RYZYKO W CZASACH PRZYSPIESZONEJ ZMIANY KULTUROWEJ Jedną z charakterystycznych cech społeczeństwa (późno) nowoczesnego jest gwałtowne przyspieszenie uogólnionych zmian modernizacyjnych, które przekłada się na postępujące upłynnienie tradycyjnych form społecznych i kulturowych, następujące w rezultacie wykorzenienia lokalnych społeczności z historycznie ukształtowanych ram aksjonormatywnych oraz ich wrzucenie w obręb światowych przepływów symboli, władzy i kapitału, które zachodzą w ramach tzw. globalnego społeczeństwa sieciowego. Idąc tropem fundamentalnej dla współczesności dychotomii pomiędzy lokalną tożsamością a globalną siecią (Manuel Castells), niniejszy artykuł jest próbą spojrzenia na przemiany moralności z punktu widzenia globalizacyjnego wpływu nowych mediów elektronicznych. Mgławicowa struktura społeczeństwa sieciowego powoduje transformację tradycyjnie pojmowanej moralności w kierunku projektu, w realizacji którego jednostka nie odczuwa już przymusu, lecz wolność podmiotowego wyboru z niezliczonej oferty opcji światopoglądowych wkomponowanych w zglobalizowane układy znaczeń, wartości i norm. Do grona społecznych kosztów tego procesu można zaliczyć przede wszystkim erozję zasobów uogólnionego zaufania oraz wzrastające poczucie traumy (Piotr Sztompka), zagrożenia i atomizacji społecznej w najbardziej rozwiniętych społeczeństwach postindustrialnych. Słowa kluczowe: społeczeństwo sieciowe, nowe media, zaufanie, ryzyko. Introduction When conceived as a means of data accumulation and information exchange, the media can be regarded as constitutive elements of late modern societies. This is not only to say that the media paved the way for the formation of all-encompassing networks of communication that have succeeded in staging national economies, political debates, or mechanisms of self-identity in the context of globalized flows of symbols, capital and power. Important as they may sound, the aforementioned problems constitute only

19 18 Tomasz Burzyński a cognitive aspect of modernity s reliance on mass scale information processing. The other aspect is purely ontological. Within the framework of modern social life and institutions, the very propensity to store data, manipulate with signs and symbols, and communicate messages to multiple, dispersed audiences has penetrated into the deep structure of systemic reproduction. The process, in the main, constitutes the core idea of institutional reflexivity. The concept may be defined, as Anthony Giddens puts it, in terms of the regularised use of knowledge about circumstances of social life as a constitutive element in its organization and transformation [Giddens, 1991: 20]. In this way, diversified mechanisms of communication and information processing are interwoven into structural transformations of modernity; that is, into the accelerated changes affecting its social systems, structures and cultural institutions. The aim of this paper is to follow the aforementioned line of interpretation and suggest a typically McLuhanian perspective in which the relationship between media and morality becomes re-defined in the context of socio-ontological considerations referring mostly to changes taking place within the very system of morality. From this specific perspective, transformations affecting systems of morality could be traced to the media understood exclusively in the technological context of information processing. Morality and the Media: Two Perspectives Morality, as far as its societal significance is concerned, is traditionally conceived in overtly and overly structural and systemic terms as a historically contingent combination of values, norms and behavioural patterns. 1 This kind of structural conceptualization is, for instance, typical of Emile Durkheim s sociological methodology which traces morality to the objectified existence of social facts; that is, ways of acting, fixed or not, capable of exercising on the individual an external constraint; or again, every way of acting which is general throughout a given society, while at the same time existing in its own right independent of its individual manifestations [Durkheim, 1982: 13]. When regarded as a distinct combination of social facts, morality, needless to say, is a trans-individual construct, an active force capable of exercising its authority over human subjectivity and agency. As a consequence, one may logically assume that the system of morality is mostly susceptible to generalized, systemic and structural changes of trans-individual character. Such alternations assume a form of objectified processes taking place, for instance, in the sphere of communicating patterns, socio-economic inequalities, or dominant models of cultural production and participation in culture. 1 Sociologists are often willing to perceive morality in terms of a dimension of social structure. This is indicative of Piotr Sztompka s perspective which distinguishes ideal, normative, interactive, and opportunity aspects of social structure [Sztompka, 1991].

20 Morality in the Network Society. Media, Trust and Risk in a Time The relationship between the media and morality is conventionally portrayed in terms of media contents [McQuail, 2008]. In this particular view, patterns of morality are subject to changes occurring within the dominant and socially or objectified modes and models of cultural production. It is very often argued, for instance, that violence in computer games is responsible for an outbreak of anti-social behaviour in real life and the dissolution of moral codes regulating the deployment of physical force. In a very similar vein, the sheer marketability of the negativity bias is perceived as being responsible for dominant social perceptions concerning the societal reality as wicked, immoral, and deprived of positive role models. Very similar views are often expressed with reference to human sexuality, smoking, drug consumption, and excessive risk taking. These studies, however, tend to share the same set of premises, chief among which is the idea suggesting that media contents are so powerful and seductive that they tend to supress forms of traditional moral regulations by the sheer attractiveness and subversive character of deployed images and symbols. Nevertheless, this paper s intention is to go far beyond the aforementioned argument and introduce a more formalist perspective according to which a medium alone that is a means of communication and information processing is fit enough to introduce significant changes in the established axiological and normative systems of morality. The movement towards a more formalist perspective is rendered possible by the introduction of technological determinism conceived as a theory that seeks to release media studies from the idiosyncrasies of content-related analysis and interpretation [Hodkinson, 2011]. Marshall McLuhan s technological determinism, to cut a very long story short, aims to perceive technical developments including media, or other information processing technologies as the key forces fostering and facilitating social and cultural changes [Genosko, 1999]. This perspective could by characterized by two interrelated assumptions. First of all, the development of technology follows a predictable, more or less linear, direction which is relatively independent of cultural, political, or ideological influences. Hence, as an extension of human ingenuity (or agency), technology becomes a moving force in the very process of history-making. Secondly, and perhaps more importantly, the impact technology is seen as intrinsic, rather than socially conditioned or culturally produced. The aforementioned assumptions of technological determinism are best exemplified by McLuhan s famous statement medium is the message which indicates that the media introduce changes to society and culture regardless of their actual contents: The message of any medium or technology is the change of scale or pace or pattern that it introduces into human affairs. The railway did not introduce movement or transportation or wheel or road into human society, but it accelerated and enlarged the scale of previous human functions, creating totally new kinds of cities and new kinds of work and leisure. This happened whether the railway functioned in a tropical or

21 20 Tomasz Burzyński northern environment, and is quite independent of the freight or content of the railway medium [McLuhan, 1965: 8]. In short, this kind of methodology seeks to understand systemic and structural changes fostered by the introduction of a given medium of communication. In this context, literacy initiated the societal supremacy of the visual culture the scopic regime of culture regardless of what was actually written down. Concurrently, the sheer invention of moveable type (the printing press) introduced rationalization and standardization and, in the long run, paved the way for the Industrial Revolution [Ong, 2005]. The Theory of Network Society When discussing the problems of structural and systemic changes introduced by communication media, the concept of network society seems to constitute a neat extension of McLuhan s argument 2. The notion has been coined by Manuel Castells in order to denote a wide spectrum of structural and systemic changes introduced by the dissemination of information processing technologies: A network-based social structure is a highly dynamic, open system, susceptible to innovating without threatening its balance. Networks are appropriate instruments for a capitalist economy based on innovation, globalisation, and decentralized concentration; for work, workers and firms based on flexibility and adaptability; for culture of endless deconstruction and reconstruction; for polity geared towards the instant processing of new values and public moods; and for a social organisation aiming at the suppression of space and the annihilation of time [Castells, 2004: ]. The provided line of argumentation seems to suggest that the ubiquity of digital technologies such as the Internet, wireless communications, mobile phones, smartphones, etc. paves the way for a new form of social structure which is persistently indifferent to all traditional forms of social geometry, chief among which are the idea of hierarchy, spatial and temporal distances, and industrial models of societal stratification. Concomitantly, the rise of communication networks suggests that the industrial features of centralisation and concentration are no longer virtues in the reality of most advanced societies. Hence, the inherent advantage of post-industrial networks over industrial hierarchies becomes automatically related to a promise of total decentralisation bringing about the escalating freedom of information exchange between a practically unlimited number of cooperating agents. The freedom of information exchange, in turn, gives rise to the egalitarian organisation of human communication in which everybody may potentially become creators and consumers of data flows. This is especially true of multimedia sharing 2 It is worth a remainder that McLuhan passed away in 1980 and, therefore, was unable to predict the actual magnitude of impact associated with the dissemination of digitalized technologies.

22 Morality in the Network Society. Media, Trust and Risk in a Time websites, such as the YouTube, that allow its users to cherish the unprecedented freedom of information creation and data exchange. The phenomenal productivity of the YouTube is, sociologically speaking, implicit in the very structure of networked society that is devoid of its internal hierarchy. The lack of hierarchical organization leads to a new pattern of communicative geometry which is immune to any attempts to make out the central and peripheral points within a given network of communication. In this sense, the advent of the Internet makes classical definitions of the mass media obsolete: the contemporary, digitalised culture industry cannot be defined in terms of a limited number of highly formalised (institutionalised) companies and potentially unlimited number of informal recipients. Quite to the contrary, in the reality of network society, the new media constitute an egalitarian and multi-lateral matrix of informational exchange that may potentially dilute all pre-existent distinctions drawn between the informational centre and a host of peripheral users. As Marcin Mazurek puts it: As there is no privileged source of the space origin, be it the ultimate computer or a universal mind responsible for the system s internal regulation, terminal space appears to be a perfectly de-centred structure. Its net-like nature negates the very possibility of a privileged and dominant discourse which could possibly operate within terminal territory. The most essential consequence of this lack of source is the absence of the periphery, hence the opposition between the centre and the margin becomes irrelevant and as such is treated with remote indifference [Mazurek, 2004: 87]. The concept of network society can be seen as a theoretical discourse embracing at least four interrelated processes. First and foremost, this is the accelerated techno-economic globalization which is evident in a number of late capitalist forms of business venture. Global financial markets and such innovations as Just-in-Time delivery, outsourcing, on-line business, massive subcontracting all tend to share the same networked logic of decentralized concentration [Heiskala, 2005]. Secondly, the ubiquity of knowledge in societal use has shifted the dominant production patterns and, consequently, gave rise to post-industrial models of economy. In the reality of network society, the (over)production of ideas is conceived as the most progressive and promising branch of economy. It means that leading economies (the USA, for instance) are concerned with producing know-how and re-selling this knowledge to other countries. Consequently, the access to knowledge and information has become a constitutive element of economy and a vital element of social inequalities. In the reality of network societies, information possesses an autotelic value; namely, it becomes a product in itself. Therefore, the success of information-reliant society is based upon its efficiency in production of information and the dissemination of knowledge. Contemporary societies, as Nico Stehr puts it, may be described as a knowledge society which is based on the extensive penetration of all its spheres of life and institutions by scientific and technological knowledge [Stehr, 2002: 18].

23 22 Tomasz Burzyński Finally, the aforementioned processes have given rise to the culture of simulation [Baudrillard, 1983] in which symbolic texts enter a multiplicity of inter-textual relationships within significant networks of mass communication. As a result, the over-saturation with information, the ubiquity of relatively cheap data processing devices, the economically driven reliance on the provision and distribution of information have established a new cognitive regime in which reality is entirely constructed through forms of media feedback, where values are determined by consumer demand (itself brought about by the endless circulation of meanings, images and advertising codes), and where nothing could serve as a means of distinguishing true from merely true-seeming (or ideological) habits of belief [Norris, 1990: 166]. The Network Society and Traditional Systems of Morality The dissemination of communication networks and the ubiquity of instantaneous communication give rise to changes affecting normative and axiological subsystems. Generally speaking, one may observe two kinds of interrelated long-term effects. First and foremost, this is the dissolution of traditional systems of morality and the reinforcement of post-traditional cultures. Furthermore, one may observe the replacement of unified, structurally defined morality by a number of individual, contextual moralities introduced with reference to changing character of social environment and societal interaction. Let us discuss the two problems in greater detail. Conventionally speaking, all systems of morality are rooted in the cultural practice of traditionalism indicating a type of social order in which the past gets the upper hand over the present day and a plethora of future, often counterfactual, possibilities: Tradition, it might be said, is an orientation to the past, such that the past has a heavy influence or, more accurately put, is made to have a heavy influence over the present. Yet, clearly, in a certain sense at any rate, tradition is also about the future, since established practices are used as a way of organising future time [Giddens, 1994: 62]. The reign of tradition produces solid, conservative-minded cultures in which individuals are expected to follow sets of non-negotiable rules and regulations (very frequently of religious descent). Moreover, the social and moral aspects of the phenomenon gesture towards an idea that all traditions involve a degree of multilateral organisation of interpersonal relations, as well as reciprocity: the term reflects the existence of social consent with reference to accepted hierarchies of norms and values. The dissolution of traditionalism is directly related to the (over)production of information in the reality of network society. The sheer ubiquity of information paves the way for a post-traditional culture in which individuals may enjoy admission to practically unlimited number of discourses, ideologies, beliefs, and folkways. The unlimited access to information, as a result, may shatter the axiological integrity of traditional morality which is based upon the unquestionable hierarchy of values. Tra-