PROCES CZŁONKÓW ZAŁOGI MAJDANKA PRZED SĄDEM W DÜSSELDORFIE ( )*

Transkrypt

1 Zeszyty Majdanka 2005, t. XXIII ELISSA MAILÄNDER KOSLOV PROCES CZŁONKÓW ZAŁOGI MAJDANKA PRZED SĄDEM W DÜSSELDORFIE ( )* Proces w sprawie Majdanka ma trwać dwa lata? pytała prasa lokalna w Düsseldorfie 27 listopada 1975 r., w dniu rozpoczęcia rozprawy przeciwko 17 byłym członkom załogi obozu koncentracyjnego i zagłady na Majdanku. Prokuratorzy i sędziowie faktycznie liczyli wówczas, że proces ten potrwa maksymalnie 2-3 lata. Przerósł on jednak najśmielsze prognozy i przeszedł do historii wymiaru sprawiedliwości Republiki Federalnej Niemiec jako najdłuższe, najbardziej pracochłonne i najkosztowniejsze postępowanie sądowe. Celem niniejszego artykułu jest ukazanie przebiegu procesu, przy czym głównym przedmiotem uwagi będą jego uczestnicy. To odbywające się wiele lat po wojnie postępowanie stanowiło fenomen nie tylko z perspektywy wymiaru sprawiedliwości, lecz także przez to, że odzwierciedlało społecznopolityczne napięcia i kontrowersje. W świetle procesu düsseldorfskiego pojawiają się ponadto pytania dotyczące możliwości i granic ścigania zbrodni nazistowskich oraz przydatności dla badań naukowych zgromadzonego w ogromnych ilościach materiału procesowego 1. Śledztwo 29 października 1960 r. rozpoczęło się w Centralnym Ośrodku Krajowych Zarządów Wymiaru Sprawiedliwości dla Wyjaśnienia Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu (Zentrale Stelle der Landesjustiz verwaltungen zur Aufklärung von NS-Verbrechen) śledztwo w sprawie zbrodni nazistowskich * Nieco zmieniona wersja artykułu opublikowanego w: Beiträge zur nationalsozialistischen Verfolgung in Norddeutschland, z. 9 (2005). 1 W przygotowywanej przeze mnie pracy doktorskiej zajmuję się zarówno męskim, jak i żeńskim personelem załogi obozu na Majdanku. Priorytetem badawczym tej części pracy z zakresu historii życia codziennego i historii kultury jest problem przemocy używanej przez nadzorczynie podczas pełnienia służby. Dziękuję Dieterowi Ambachowi, Sebastianowi Woltersowi oraz Elsie Rieger za ich komentarze do niniejszego opracowania.

2 E L I S S A M A I L Ä N D E R K O S L O V popełnionych w obozie koncentracyjnym i zagłady na Majdanku 2. Bezpośrednio po zakończeniu wojny jedynie mała część personelu obozowego, którego liczbę szacuje się na 1300 osób, stanęła z powodu swojej działalności na Majdanku przed sądem w Polsce bądź przed alianckimi trybunałami wojskowymi, natomiast w Republice Federalnej Niemiec nie wszczęto do tego czasu jeszcze ani jednego postępowania przeciwko byłym członkom załogi obozowej. Wraz z powstaniem Ośrodka zaistniały formalne przesłanki do podjęcia ścigania karnego osób podejrzanych 3. Zadanie Centralnego Ośrodka Krajowych Zarządów Wymiaru Sprawiedliwości polegało na zebraniu na terenie całych Niemiec w toku tzw. dochodzenia wstępnego materiałów dowodowych i informacyjnych o domniemanych sprawcach oraz wykryciu czynów podlegających karze. Szczególną trudność sprawiało, obok pozyskania materiałów dowodowych znajdujących się w wówczas trudno dostępnych archiwach wschodnioeuropejskich, odnalezienie i zidentyfikowanie domniemanych sprawców. Niektórzy spośród byłych członków komendantury i załogi wartowniczej obozu zmarli lub, jak jeden z komendantów, odebrali sobie życie. Większość uznana została za zaginioną lub żyła nierozpoznana, rozproszona w Republice Federalnej Niemiec. Poprzez liczne poszukiwania i dochodzenia w Document-Center i w Biurze Informacji Wehrmachtu ds. Strat Wojennych i Jeńców Wojennych (WAST) w Berlinie oraz przez Międzynarodowy Urząd Poszukiwań Czerwonego Krzyża w Arolsen Centralnemu Ośrodkowi udało się wreszcie ustalić konkretny krąg sprawców 4. Skoncentrował się on dość szybko na głównej postaci, byłym lekarzu obozowym dr. med. Heinrichu Rindfleischu, który zatrudniony był jako lekarz obozowy w Ravensbrück i Sachsenhausen, a w 1943 roku przeniesiony został na Majdanek. Był on podejrzany o udział w selekcjach do komór gazowych na Majdanku. Były lekarz obozowy, którego obciążono także przeprowadzaniem eksperymentów na więźniach oraz zabójstwami pojedynczych osób, 2 Główne Archiwum Państwowe w Düsseldorfie, Sądy Republiki (dalej HstA Düsseldorf Ger. Rep.) 432 nr 1, t. 6. Por. R. Fleiter: Die Ludwigsburger Zentrale Stelle eine Strafverfolgungsbehörde als Legitimationsinstrument? Gründung und Zuständigkeit 1958 bis Kritische Justitz, zeszyt 2 (2002), s Umowa zawarta pomiędzy trzema mocarstwami okupacyjnymi i Republiką Federalną Niemiec w maju 1952 r. dotycząca kwestii wynikających z wojny i okupacji, tzw. umowa przekazania, przewidywała, że sądy niemieckie nie będą zajmowały się ponownie przestępstwami, w których sprawie zachodnie okupacyjne organy ścigania zbrodni zamknęły właśnie śledztwo. Por. G. Pauli: Die Zentrale Stelle der Landesjustzitzverwaltung zur Verfolgung nationalsozialistischer Gewaltverbrechen in Ludwigsburg Entstehung und frühe Praxis. Juristische Zeitgeschichte, t. 9 (2001), s W gronie osób oskarżonych w procesie w Düsseldorfie od początku znajdowali się Hackmann, Konietzny, Orlowski, Seitz i Strippel. 72

3 PROCES CZŁONKÓW ZAŁOGI MAJDANKA PRZED SĄDEM W DÜSSELDORFIE w czasie prowadzenia dochodzenia wstępnego pracował jako ordynator oddziału chirurgii szpitala Św. Jana w Rheinhausen 5. Po zgromadzeniu wystarczających materiałów dowodowych przeciwko jedenastu osobom i wykryciu wielu przestępstw, w 1962 r. można było powierzyć Centralnemu Ośrodkowi w Kolonii 6 przeprowadzenie formalnego dochodzenia. Dalsze śledztwa dotyczyły obok Rindfleischa, 1. kierownika obozu SS- Hauptsturmführera Hermanna Hackmanna, niemieckiego więźnia Ludwiga Bendena, który w obozie sprawował funkcję sanitariusza oraz ośmiu byłych członków SS 7. Centralny Ośrodek w Kolonii dysponował także materiałami dotyczącymi 32 podejrzanych osób, jednak ich miejsce pobytu nie było w tym czasie znane. Według systemu kuli śnieżnej, w roku 1965 krąg domniemanych sprawców rozszerzył się do 387 podejrzanych bądź obwinionych 8. Jednocześnie pojawiły się trudności związane z okolicznościami sprawy. Ponieważ od 8 maja 1960 r. przestępstwo zabójstwa umyślnego z okresu nazizmu uległo przedawnieniu, według niemieckiego prawa karnego można było jeszcze jedynie wnieść oskarżenie o morderstwo lub współudział w morderstwie. Należało jednak zebrać materiał dowodowy dla konkretnych czynów i indywidualnego sprawstwa. Oznaczało to, iż oprócz jednoznacznej identyfikacji sprawców, należało określić również dokładny czas i miejsce zbrodni. Ponieważ zaś postępowanie dowodowe Centralnego Ośrodka w Kolonii opierało się głównie na zeznaniach świadków, w przypadku konieczności przesłuchania byłych więźniów, którzy rzadko mieszkali w Niemczech, był on zdany na współpracę z instytucjami zagranicznymi w Austrii, Izraelu, USA itd. Jednak pomoc instytucji wschodnioeuropejskich, przede wszystkim polskich, niezbędna w postępowaniu dotyczącym Majdanka, okazała się w latach 60-tych szczególnie trudna, gdyż do połowy tej dekady nie istniało porozumienie z ówczesnymi krajami komunistycznymi w sprawie uzyskania pomocy prawnej 9. Problemy nie ograniczyły się tylko do zagranicy, jak wspomina Wolfgang Weber, ówczesny pracownik Centralnego Ośrodka kolońskiego i późniejszy prokurator w postępowaniu przeciwko byłym członkom personelu obozu na Majdanku, również w Niemczech przeprowadzenie śledztwa natrafiło na opór i niechęć: 5 Por. HstA Düsseldorf Ger. Rep. 432, nr 8, k i n. 6 Centralny Ośrodek w Północnej Nadrenii-Westfalii dla Opracowywania Masowych Zbrodni w Obozach Koncentracyjnych przy Prokuraturze w Kolonii. 7 W. Weber: Nationalsozialistische Massenverbrechen in Konzentrationslagern die Zentralstelle Köln. Juristische Zeitgeschichte, t. 9 (2001), s Ibidem, s Podczas gdy do 1970 r. nie istniała wymiana pomocy prawnej z Węgrami, współpraca z Polską i Czechosłowacją była trudna, nawet przy współpracy z Francją sprawy się odwlekały. Por. W. Weber: Über die Verfolgung von nationalsozialistischen Gewaltverbrechen ein persönlicher Bericht. Juristische Zeitgeschichte, t. 4 (1996), s , tu: s. 212/

4 E L I S S A M A I L Ä N D E R K O S L O V Byli niemieccy nieżydowscy więźniowie, którym w obozach często powierzano specjalne funkcje i którzy z tego względu jako świadkowie byliby szczególnie cenni, nie wykazywali chęci do współpracy, często z powodów, o których można tylko spekulować. Dotyczy to w znacznej mierze wcześniejszych członków załogi wartowniczej i obozowej 10. Postawa ta odpowiadała społeczno-politycznemu klimatowi panującemu wówczas w Republice Federalnej Niemiec. Michael Greve określił go trafnie jako mentalność grubej kreski 11. Dopiero po roku 1968 można było zauważyć decydujący zwrot 12, który należy oceniać w kontekście zbliżającego się w 1969 r. terminu przedawnienia i wymiany pokoleń w obrębie personelu sądownictwa w kraju i za granicą. Po śmierci głównego podejrzanego doktora Rindfleischa śledztwo skupiło się na byłym sanitariuszu Ludwigu Bendenie i innych, jak brzmiała prawnicza nazwa postępowania. Ponieważ Benden mieszkał w Leverkusen, a według niemieckiego prawa karnego właściwość sądowa wynika z miejsca pobytu domniemanego sprawcy, przeprowadzenie dalszego śledztwa powierzono prokuraturze w Düsseldorfie. Także to postępowanie trzeba było przerwać z braku dowodów. Obwinionych, którzy ostatecznie stanęli przed sądem jako oskarżeni, wyłoniono po długich, skomplikowanych i żmudnych dochodzeniach, które trwały w sumie ponad 15 lat. Pierwsze oskarżenie przeciw 10 osobom 13 wniesiono 15 listopada 1974 r., a 11 lipca 1975 drugie przeciw kolejnym 7 osobom 14. Większości osób, które uznano za odpowiedzialne, nie można było odnaleźć lub zdołały one umknąć wymiarowi sprawiedliwości z powodu niezdolno- 10 W. Weber: Über die Verfolgung von..., s M. Greve: Täter oder Gehilfen? Zum strafrechtlichen Umgang mit NS-Gewaltverbrechen in der Bundesrepublik Deutschland. (W:) Bestien und Befehlsempfänger. Frauen und Männer in NS-Prozessen nach Red. U. Weckel, E. Wolfrum, Göttingen 2003, s , tu: s. 196 i n.. 12 W. Weber: Nationalsozialistische Massenverbrechen..., s Z powodu umyślnych zbiorowych mordów i kilku morderstw dokonanych na pojedynczych osobach w obozie koncentracyjnym na Majdanku w czasie od początku 1942 do kwietnia 1944 roku oskarżono: Hermanna Hackmanna, Günthera Konietzny ego, Hildegard Lächert, Alice Elisabeth Orlowski, Augusta Wilhelma Reinartza, Hermine Braunsteiner-Ryan, Rosę Süß Reischl, Thomasa Ellwangera, Charlotte Karla Mayer, Ernsta Heinricha Schmidta. Por. HStA Düsseldorf Ger. Rep. 432 nr Z powodu umyślnych zbiorowych mordów i kilku morderstw dokonanych na pojedynczych osobach w obozie koncentracyjnym na Majdanku w czasie od grudnia 1941 do wiosny 1944 oskarżeni zostali: Heinrich Gustav Grofmann, Fritz Heinrich Petrick, Heinz Hermann Karl Villain, Hermine Böttcher Brückner, Emil Josef Laurich, Robert Seitz, Arnold Georg Strippel, por. HStA Düsseldorf Ger. Rep. 432 nr

5 PROCES CZŁONKÓW ZAŁOGI MAJDANKA PRZED SĄDEM W DÜSSELDORFIE ści do udziału w rozprawie. Stosunki interpersonalne, jakie nawiązały się podczas dochodzenia między urzędnikami śledczymi, pomogły zniwelować nieco problemy strukturalne. Bardzo negatywnie na czas trwania dochodzenia wpłynął fakt, że polskie archiwa zostały udostępnione niemieckim prawnikom dopiero w 1964 r., pod naciskiem zbliżającej się dyskusji dotyczącej przedawnienia zbrodni w Niemczech 15. Z reguły nakład czasu i pracy niemieckich urzędów nie odpowiadał osiągniętym wynikom śledztwa 16. Fakt, że zebrany materiał dowodowy doprowadził w przypadku sprawy Majdanka do wniesienia publicznego oskarżenia przeciwko siedemnastu domniemanym winnym, nie zaś do przerwania postępowania, należy rozpatrywać w tym kontekście jako sukces. Rozpoczęcie procesu Przy dużym zainteresowaniu medialnym i oblężeniu ekip telewizyjnych (...), fotografów i dziennikarzy z Ameryki, Polski, Holandii i Republiki Federalnej Niemiec 17, 26 listopada 1975 w sali sądu przysięgłych L 111 w Sądzie Krajowym w Düsseldorfie rozpoczął się proces przeciwko piętnastu oskarżonym. Z byłych członków komendantury Majdanka, obok pierwszego kierownika obozu Hackmanna, przed sądem z powodu mordu bądź współudziału w mordzie odpowiadać miało kilku dowódców niższego stopnia, a więc blockfblockführerów i kommandoführerów, sześć byłych nadzorczyń 18 oraz wie batalionu wartowniczego. Na ławie oskarżonych zasiadło sześć kobiet i dziewięciu mężczyzn w podeszłym wieku: zatrudniony jako kupiec Hackmann, niewykwalifikowana robotnica Lächert, emerytka Orlowski, pielęgniarz Reinartz, gospodyni domowa Braunsteiner-Ryan, kontrolerka biletów Süß, kontroler materiałów Ellwanger, gospodyni domowa Mayer, praktykujący lekarz Schmidt, dozorca Groffmann, zarządca kasy Petrick, brygadzista Villain, gospodyni domowa Böttcher, kupiec Laurich i fakturzysta Strippel. Obydwu emerytów, Seitza i Konietznego, uznano za niezdolnych do udziału w procesie 19. Według policyjnych świadectw moralności urodzeni pomiędzy 1903 a 1921 rokiem oskarżeni byli spokojnymi obywatelami, tylko jeden z nich był po wojnie karany za wykroczenie w ruchu drogowym. U boku oskarżonych siedziała ogromna rzesza adwokatów; wszyscy skorzystali z prawa do adwokata zaufa- 15 W. Weber: Über die Verfolgung von..., s. 210/ Ibidem, s Rheinische Post z dn. 27 listopada W dokumentach SS wymienione jako SS Aufseherinnen i żeński personel SS. Nt. funkcji i pozycji nadzorczyń w obozie por. G. Schwarz: SS-Aufseherinnen in den Konzentrationslagern ( (W:) Dachauer Hefte, r. 10 (1994), s Por. też V. Zimmermann: NS-Täter vor Gericht. Düsseldorf und die Strafprozesse wegen nationalsozialistischer Gewaltverbrechen. (W:) Juristische Zeitgeschichte, t. 12, Düsseldorf 2001, s

6 E L I S S A M A I L Ä N D E R K O S L O V nia, który występował jako obrońca z urzędu na koszt państwa. Ponieważ większość adwokatów nie pochodziła z okolicy Düsseldorfu, każdemu z oskarżonych przydzielono jeszcze jednego obrońcę z urzędu z tego miasta. Miało to zagwarantować sprawny przebieg procesu. Tym samym każdy oskarżony dysponował co najmniej dwoma reprezentantami; w dniu rozpoczęcia procesu przybyło więc dwudziestu dziewięciu obrońców na piętnastu oskarżonych 20. Sąd, w którego składzie znaleźli się: sędzia przewodniczący, dwóch sędziów zawodowych oraz dwóch ławników, nie zdołał w tym dniu nawet stwierdzić obecności uczestników postępowania, nie wspominając o odczytaniu aktu oskarżenia. Już pierwszy dzień procesu zdominowało to, co sędzia przewodniczący Günter Bogen trafnie scharakteryzował jako przepychanki proceduralne 21. Przez pierwsze miesiące stronę oskarżenia reprezentowali prokuratorzy Walter Grasnick oraz Wolfgang Weber. Po odejściu Grasnicka, na początku 1976, obowiązki jego przejął Dieter Ambach. Obaj młodzi, urodzeni pod koniec lat 30-tych prokuratorzy, podzielili między siebie oskarżonych: Ambach skoncentrował się głównie na kobietach, zaś Weber przejął mężczyzn 22. Jako oskarżyciel pomocniczy interesy NRD reprezentował prokurator SED dr Friedrich Karl Kaul, który ze względu na swój zaawansowany wiek nie odegrał w postępowaniu znaczącej roli 23. Ponieważ ponad 70 spośród ogółem 215 przesłuchiwanych w ramach rozprawy głównej byłych więźniów, których zeznania służyły jako materiał dowodowy, z przyczyn zdrowotnych lub psychicznych nie czuło się na siłach, by przyjechać do Niemiec, sąd i przedstawiciele obrony zmuszeni byli odbyć w sumie 40 do 50 podróży zagranicznych do Polski, Izraela, Rosji, USA i Afryki Południowej i trzykrotnie odwiedzili były obóz koncentracyjny na Majdanku 24. Opinia publiczna uczyniła z tego zarzut, nazywając te wyjazdy turystyką wymiaru sprawiedliwości 25. Według kodeksu prawa karnego postępowanie nie może zostać przerwane na dłużej niż 10 dni. Ten dziesięciodniowy termin zo- 20 Rheinische Post z dn. 27 listopada W sierpniu 1976 r. przypadało na 14 oskarżonych (jedna z oskarżonych zmarła) 33 obrońców. Por. Rheinische Post z dn. 14 sierpnia H. Lichtenstein, wywiad z przewodniczącym sędzią Sądu Krajowego Günterem Bogenem. (W:) Juristische Zeitgeschichte, t. 4 (1996), s , tu: s Wywiad autorki z Dieterem Ambachem, Por. A. Rosskopf, F.K. Kaul: Anwalt im geteilten Deutschland ( ), Berliner juristische Universitätsschriften. Grundlagen des Rechts; 19, Berlin 2002, tamże: Anwalt antifaschistischer Offensiven. Der DDR-Nebenklägervertreter Friedrich Karl Kaul. (W:) Red. F.B. Institut, Gerichtstag halten über uns selbst... Geschichte und Wirkung des ersten Frankfurter Aushwitz-Prozesses, Frankfurt a. Main 2001, s Wywiad z Dieterem Ambachem. (W:) D. Ambach, T. Köhler: Lublin-Majdanek. Das Konzentrations- und Vernichtungslager im Spiegel von Zuegenaussagen. (W:) Juristische Zeitgeschichte, t. 12 (2003), s. XVI. 25 H. Lichtenstein, wywiad z Bogenem, s

7 PROCES CZŁONKÓW ZAŁOGI MAJDANKA PRZED SĄDEM W DÜSSELDORFIE stał jednakże podczas procesu wydłużony przez ustawodawcę do 30 dni. Mimo to sędzia Bogen w trakcie pięciu i pół roku trwania rozprawy ani razu nie przekroczył terminu dziesięciu dni, mimo że tę opcję zastrzegł sobie w razie pilnej potrzeby 26. O ile patrząc dziś wstecz na współpracę z Polską i Izraelem prokuratorzy bardzo ją chwalą, o tyle skarżą się na brak zaangażowania sąsiedniej Austrii. W przypadku przesłuchiwania świadków z grona byłych członków załogi obozowej i potencjalnych sprawców i sprawczyń koledzy z Austrii wykazywali niewielką chęć do współpracy, twierdzi Dieter Ambach 27. Postępowanie dowodowe wypadło w Austrii w bardzo niekorzystnym czasie. Chociaż w 1975 r. za kadencji ministra sprawiedliwości Christiana Brody ego weszła w życie reforma wymiaru sprawiedliwości, na mocy której morderstwo, zabójstwo oraz współudział w morderstwie nie podlegały przedawnieniu, nie doszło do intensywnego ścigania zbrodni nazistowskich. Z wyjątkiem jednego wyroku uniewinniającego w 1975 r., raczej wstrzymywano postępowania i do 2000 r. nie wszczynano dalszych 28. Także w przypadku oskarżonej w Düsseldorfie Herminy Braunsteiner-Ryan, rodowitej Wiedenki, będącej od 1963 r. obywatelką Stanów Zjednoczonych, austriackie sądownictwo nie czuło się organem właściwym do wszczęcia postępowania wobec niej, nawet po pozbawieniu jej amerykańskiego obywatelstwa w 1973 r. Oskarżona figurowała w aktach jako bezpaństwowa. Konfrontacje Sąd przesłuchał w sumie ponad 340 świadków z kraju i zagranicy. Byli to przeważnie byli więźniowie, ale także byli funkcjonariusze, którzy nie zostali ujęci w akcie oskarżenia. W styczniu 1976 r., po półtoramiesięcznym opracowywaniu wniosku, sąd zaczął przesłuchiwać dalszych świadków niemieckich. Świadkowie ci, przeważnie zmuszeni do zeznań przez prokuraturę, chętnie odpowiadali na pytania dotyczące stopni wojskowych, mundurów, spędzania czasu wolnego i życia codziennego w obozie. Gdy tylko doszło jednak do wymienienia konkretnych sprawców bądź współuczestników, zawsze podawano osoby, których, jak się okazało w dalszych poszukiwaniach, nie można było odna- 26 Ibidem, s Wywiad autorki z Dieterem Ambachem, Por. E. Mailänder Koslov: Die juristische Ahndung von NS-Verbrechen in Österreich. Ein Überblick. (W:) Abgeschlossene Kapitel? Zur Geschichte der Konzentrationslager und der NS- Prozesse. Red. S. Moller, M. Rürup, Ch. Trouvé. Tübingen 2002, s

8 E L I S S A M A I L Ä N D E R K O S L O V leźć, albo które już nie żyły 29. Zwrot w procesie spowodowały przesłuchania świadków z grupy ofiar 30. W przypadku tzw. sprawców zza biurka dokumenty opatrzone podpisem obwinionego stanowiły dowód ich sprawstwa. Jeśli zaś chodzi o morderstwa dokonane własnymi rękami lub czyny z użyciem przemocy, sprawa wyglądała inaczej. Na temat masowych mordów w obozie koncentracyjnym i zagłady na Majdanku nie istniały praktycznie jakikolwiek pisemne dokumenty o charakterze dowodowym, nie mówiąc już o codziennych aktach przemocy na więźniach. Tylko ci więźniowie, którzy przeżyli obóz, mogli dostarczyć dowodów popełnienia zbrodni. Po ponad 35 latach trzeba było w każdym przypadku dowieść z niepodważalną pewnością morderstwa i współudziału w morderstwie bądź zidentyfikować sprawców. Tym, którzy ocaleli, trudno było po tak długim czasie ponownie stanąć twarzą w twarz ze swoimi oprawcami. Już sam fakt konieczności podjęcia podróży do Niemiec sprawiał znaczne trudności. Najbardziej bolesna była jednak konfrontacja ze wspomnieniami dotyczącymi pobytu w obozie po tak długim czasie 31. Gdy sędzia Bogen zmuszony był kilkakrotnie powtórzyć pytanie skierowane do świadka Heli Rosenbaum, która myślami była zupełnie gdzie indziej, ta odpowiedziała: Panie sędzio, mnie tutaj nie ma. Jestem znowu w obozie 32. Występowanie w roli świadka wielu byłych więźniów nie było w stanie znieść. Kilkakrotnie doszło do załamania nerwowego. Stowarzyszenie Współpracy Chrześcijańsko-Żydowskiej i Czerwony Krzyż opiekowały się świadkami, także sądowi stopniowo udało się zdobyć zaufanie większości świadków. Jednakże układ oparty na wzajemnym zaufaniu nie mógł złagodzić przymusu proceduralnego. Według niemieckiego prawa karnego domniemane przestępstwo musi zostać jednoznacznie zakwalifikowane jako morderstwo, tzn. należy dostarczyć sądowi dowodów na władztwo czynu przestępczego i sprawstwo indywidualne. Nie wystarczyło wobec tego dokładnie przypomnieć sobie zbrodnie. Aby wykluczyć pomyłkę przy identyfikacji sprawców, świadkowie musieli dokładnie rozpoznać swoich dręczycieli i możliwie precyzyjnie przypomnieć sobie ich wygląd, funkcję w obozie, stopień oraz imię i nazwisko. Szczególnym obciążeniem dla byłych więźniów było przejście między czterema rzędami oskarżonych na sali sądowej, kiedy musieli oni patrzeć w oczy swym oprawcom. Z powodu zmian fizycznych w wyglądzie i zestarzenia się świadkowie nie zawsze mogli jednoznacznie odszukać wśród oskarżo- 29 Wywiad autorki z Dieterem Ambachem, Por. H. Lichtenstein: Majdanek... Reportaż z procesu opatrzony słowem wstępnym Szymona Wiesenthala. Frankfurt a. Main Ibidem 32 I. Müller-Münch: Die Frauen von Majdanek. Vom zerstörten Leben der Opfer und der Mörderinnen. Reinbeck 1982, s

9 PROCES CZŁONKÓW ZAŁOGI MAJDANKA PRZED SĄDEM W DÜSSELDORFIE nych osobę obwinioną. Zwłaszcza świadkowie żydowscy patrzyli zwykle na mundur esesmanów i rzadko odważyli się spojrzeć wartownikom prosto w twarz, gdyż bezpośredni kontakt wzrokowy często był przyczyną bicia 33. Do tego doszła jeszcze trudność oddzielenia po 35 latach tego, co przeżyli, od tego, co usłyszeli. Wiele zeznań świadków było tak drastycznie sprzecznych, że jako materiał dowodowy stały się dla sądu bezużyteczne. Te luki starali się wykorzystywać szczególnie adwokaci zaufania oskarżonych. Ci, przeważnie doświadczeni obrońcy zbrodniarzy nazistowskich, starszego rocznika i określonej opcji politycznej, usiłowali zuchwałymi pytaniami wyprowadzić świadków z równowagi. Zamierzano tym samym zakłócić lub wydłużyć postępowanie dowodowe, by zyskać czas dla swoich klientów i doprowadzić do tego, że staną się niezdolni do udziału w rozprawie. Obrońcy wiedzieli, w jaki sposób wykorzystać reguły sądownictwa oraz specyfikę systemu obozowego (jak np. stała fluktuacja personelu SS, fragmentarycznie zachowana baza źródłowa). Według sędziego przewodniczącego postępowanie dowodowe zamknięto po trzech latach. Jednakże nie skończyło się na tym, ponieważ w trakcie postępowania wciąż pojawiała się konieczność przesłuchania dodatkowych świadków. Pewnym rodzajem gierki niektórych obrońców było pytanie do więźnia: Czy wie Pan/i, kto jeszcze oprócz Pana/i był w obozie? Niemalże każdy znał, naturalnie, innych więźniów, którzy nie figurowali w akcie oskarżenia. Tak więc poprzez wniosek o dopuszczenie dowodu włączano ich do postępowania na podstawie wyraźnie wyssanych z palca twierdzeń, których celem było odciążenie oskarżonych 34. Strategia niektórych obrońców polegająca na poszerzaniu w nieskończoność kręgu świadków doprowadziła niejednokrotnie do umorzenia pojedynczych zarzutów morderstwa zgodnie z 154 II kodeksu prawa karnego. Tak jak np. powieszenie żydowskiej dziewczyny wiosną 1943 r. Chociaż wszyscy więźniowie musieli zebrać się podczas egzekucji i było wystarczająco dużo świadków tego czynu, trzeba było i tak zrezygnować z tego punktu aktu oskarżenia. Mimo iż mieliśmy już 150 świadków, obrona powoływała na świadków wciąż nowych więźniów. Żeby nie przeciągać rozprawy aż do dnia Św. Nigdy, musieliśmy umorzyć tę sprawę. Nasza procedura sądowa, która nie jest przystosowana do tego typu procesów, nie pozwala w końcu powiedzieć: usłyszeliśmy już dość świadków Wywiad autorki z Dieterem Ambachem, H. Lichtenstein, wywiad z Bogenem, s D. Ambach/T. Köhler: op. cit., wywiad z Ambachem, s. XVII 79

10 E L I S S A M A I L Ä N D E R K O S L O V Sąd ogłosił wreszcie postanowienie, że tego rodzaju wnioski nie będą traktowane jako formalne wnioski o dopuszczenie dowodu w sensie 244 II kodeksu prawa karnego, lecz jako nieformalne zgłoszenie dowodu nie podlegające tym surowym przepisom 36. Inną często stosowaną przez obrońców strategią przeciągania rozprawy było składanie wniosków o wyłączenie z procesu członków izby karnej lub biegłych. Rozpoczęło się to już w pierwszym dniu procesu, kiedy złożono wniosek o wykluczenie sędziego przewodniczącego Bogena, a także biegłego z zakresu historii najnowszej dr. Wolfganga Schefflera z obawy o stronniczość 37. Wiele wniosków o wykluczenie z izby karnej, prokuratury i spośród biegłych procesowych ciągnęło się przez cały czas trwania procesu. Spór rozgorzał szczególnie wokół osoby Schefflera. Historykowi zarzucano, czynił to m.in. obrońca Strippla Fritz Steinacker, iż jest zbyt młody, by móc przedstawić obraz ówczesnych zbrodni 38. Innym razem wniosek o jego wykluczenie, który złożył obrońca Lächert Ludwig Bock uzasadniono tym, jakoby Scheffler w swej publikacji 39 wykorzystał do dokumentacji sfałszowany materiał zdjęciowy 40. Także okoliczność uzyskania przez Schefflera tytułu doktora u profesora żydowskiego, posłużyła obronie do wniosku o wyłączenie biegłego z obawy o stronniczość. Za każdym razem mijały tygodnie, nim postanowieniem sądu oczyszczono historyka z wszelkich zarzutów i można było odrzucić wniosek 41. Ludwig Bock, który z pewnością najbardziej negatywnie wyróżnił się wśród obrońców, ustąpił wiosną 1978 r. po tym, jak okazało się, że przesłuchiwał w Izraelu świadków, wprowadzając ich w błąd przez podanie nieprawdziwych faktów, jakoby był reprezentantem oskarżenia lub studentem 42. Świadków irytowały nie tylko pytania obrony, także kontrolne pytania sądu stanowiły dla nich duże obciążenie. Ponieważ trzeba było udowodnić udział w przestępstwie każdego obwinionego, dokładnie skonkretyzować miejsce i czas przestępstwa oraz jego okoliczności, sędziowie i prokuratorzy pytali o szczegóły. Sąd chciał wiedzieć, o którą selekcję przy tym chodziło, jakiego koloru były włosy nadzorczyni biorącej udział w selekcji, czy kabura jej pistoletu była otwarta, czy zamknięta i kto co uczynił w decydującym momencie. To wszystko przy możliwie dokładnym określeniu pory dnia i oświetlenia 43. To wła- 36 Mimo iż nie odpowiadało to ówczesnemu orzecznictwu dot. prawa dowodowego, Trybunał Federalny zaakceptował później taki sposób postępowania i odrzucił opierającą się na tym rewizję skazanych oskarżonych. Por. H. Lichtenstein, wywiad z Bogenem, s Rheinische Post z dn. 27. listopada Rheinische Post z dn. 27. listopada W. Scheffler: Judenverfolgung im Dritten Reich, Frankfurt n. Menem Rheinische Post z dn. 7 kwietnia Rheinische Post z dn. 14 sierpnia Rheinische Post z dn. 25 kwietnia I. Müller-Münch: Die Frauen..., s

11 PROCES CZŁONKÓW ZAŁOGI MAJDANKA PRZED SĄDEM W DÜSSELDORFIE śnie okazało się podstawową trudnością w prowadzeniu procesu, gdyż więźniowie zatracili w obozie poczucie czasu i miejsca. Jak więc mogli sobie przypomnieć każdy szczegół po 35 latach? Wymagano od nas, jeżeli byliśmy przy tym, abyśmy dokładnie wszystko widzieli i słyszeli relacjonowała zrezygnowana jedna z kobiet-świadków. A my byliśmy tak sparaliżowani ze strachu i trwogi, że nasze zmysły ledwie cokolwiek postrzegały. Żądano od nas podania dokładnego dnia, lecz my w obozie nie mieliśmy przecież zegarków ni kalendarzy 44. Świadkom trudno było myśleć w kategoriach sądu, wiele pytań wywoływało u nich konsternację. Inna trudność polegała na tym, że protokołowane w dochodzeniach zeznania świadków musiały być dosłownie powtórzone przed sądem, by mogły mieć znaczenie jako dowody. Różnica w zeznaniu złożonym przed sądem a zeznaniem z dochodzenia wstępnego lub śledztwa unieważniała całą jego treść. Były członek SS Villain był oskarżony m.in. o to, że w obozie koncentracyjnym co najmniej w trzech przypadkach w okrutny sposób znęcał się nad więźniami doprowadzając do ich śmierci, zaś w dalszych dwóch przypadkach asystował przy topieniu więźniów w basenie obozowym. Te zarzuty oskarżenia bazowały za każdym razem na kilku zeznaniach, w tym również zeznaniach byłego polskiego więźnia, dr. K. Ostatnie z licznych jego przesłuchań odbyło się na kilka lat przed przesłuchaniem podczas rozprawy głównej; za każdym razem zeznawał on identycznie i przekonująco, iż sam widział topienie i słyszał o śmiertelnym znęcaniu się nad więźniami w obozie. W czasie rozprawy głównej, ku memu przerażeniu, wielce utalentowany świadek powiedział jednak, że na własne oczy widział maltretowanie, jednakże o przypadkach topienia jedynie słyszał. Ponieważ inni świadkowie w tej sprawie albo już nie żyli, albo ich zeznania nie były dostatecznie poprawne i pewne, oskarżonego uwolniono od tych zarzutów 45. O ile tuż po wojnie trudno było jednoznacznie zidentyfikować sprawców i czyny, to po upływie ponad 30 lat od przestępstwa dochodzi się do granicy możliwości pamięci I. Müller-Münch: Die Frauen..., s W. Weber: Über die Verfolgung..., s. 218/ Por. J. Cramer: Farce oder Vorbild? Der erste Belsen-Prozess in Lüneburg (W:) Tatort KZ. Beträge zur Geschichte der Konzentrationslager. Red. U. Fritz, S. Kavcic, N. Warmbold, Ulm 2003, s , A.-E. Wenck: Verbrechen als Pflichterfüllung? Die Strafverfolgung nationalsozialisticher Gewaltverbrechen am Beispiel des Konzentrationslagers Bergen-Belsen. Beiträge zur Geschichte der nationalsozialistischen Verfolgung in Norddeutschland, t. 3 (1997), s

12 E L I S S A M A I L Ä N D E R K O S L O V Niektóre wybiegi strategiczne stosowane przez obronę, jak np. wniosek Bocka o aresztowanie jednej z kobiet-świadków, która w obozie musiała nosić cyklon B do komory gazowej, z powodu uzasadnionego podejrzenia o współudział w morderstwie, czy też wniosek Mundorfa o powołanie lekarza i weterynarza na biegłych w celu stwierdzenia, iż nie chodziło o spalone mięso zwierzęce, przekraczały granice kultury prawa. W sali sądowej znaleźli się wśród publiczności nie tylko obywatele i uczniowie, lecz także sympatycy oskarżonych z ugrupowań skrajnie prawicowych, którzy wcześniej przed budynkiem Sądu Krajowego rozdawali materiały informacyjne oraz ulotki zniesławiające sąd 47. Skrajnie prawicowa gazeta National- und Soldatenzeitung była jednym z nielicznych organów prasowych, których przedstawiciele od początku przychodzili regularnie na obrady sądu 48. To przysparzało kłopotów zarówno świadkom, jak i prokuratorom i sędziom. W listopadzie 1979, pięć lat po rozpoczęciu procesu, prokurator Ambach wypowiedział się dla Rheinische Post na temat przebiegu procesu. Ubolewał nad gafami niektórych adwokatów, stanowiącymi problem zwłaszcza w pierwszych latach procesu. Kilka zgonów wśród adwokatów wyraźnie złagodziło ten problem. Ambach wspomina, że uniewinnienia czterech oskarżonych w 1979 r. wywołały nie tylko protest, ale także żenujące oklaski. Małe upominki, które pewnego dnia położono na stołach oskarżonych oraz inne oznaki sympatii dla nich bardzo raniły świadków i nie ułatwiały im zeznań. Ten akompaniament dochodzący z prawicowego kąta mógł mieścić się jeszcze w ramach tego, co musi się tolerować szanując wolność poglądów, stwierdził prokurator 49. Dwadzieścia pięć lat później były prokurator okazał się mniej powściągliwy. Było niesamowicie trudno poradzić sobie z tym (...) W procesie tego rodzaju wytwarza się korek emocjonalny, gdyż w znacznym stopniu jest się zmuszonym śledzić proces z niewzruszoną twarzą i tylko niezwykle rzadko można pozwolić sobie na jedno głośne słowo 50. Doniesienia prasowe i reakcje opinii publicznej w Niemczech Chociaż proces dotyczący Majdanka rozpoczął się przy dużej uwadze mediów, przede wszystkim zagranicznych, wkrótce sala sądowa L 111 Sądu Krajowego w Düsseldorfie opustoszała. Informacje na temat procesu w prasie niemieckiej były jak informuje Lichtenstein ubogie. Niemiecką Agencję Pra- 47 Por. Frankfurter Allgeimeine, , I. Müller-Münch: Die Frauen Die Zeit, Rheinische Post, Wywiad dr Holgera Schlütera i T. Köhlera z Dieterem Ambachem. (W:) Ambach/Köhler, op. cit., s. XVI 82

13 PROCES CZŁONKÓW ZAŁOGI MAJDANKA PRZED SĄDEM W DÜSSELDORFIE sową (DPA) podczas posiedzenia w dniu rozpoczęcia rozprawy reprezentował jeden dziennikarz. Wkrótce jednak opuścił salę sądową, gdyż równolegle do procesu załogi Majdanka w Wuppertal toczył się proces przeciwko młodemu mężczyźnie oskarżonemu o morderstwo, który wzbudzał ogromne zainteresowanie opinii publicznej 51. Trudno było oczekiwać, że trwającemu ponad 5 lat procesowi będą towarzyszyć systematyczne sprawozdania prasowe, zwłaszcza że o procesach zbrodniarzy wojennych rzadko pisywano przez cały czas ich trwania 52. W pierwszych latach rozprawy informowała o niej przede wszystkim prasa lokalna. Pod presją ekip prasowych przybywających do Düsseldorfu wyłącznie z zagranicy, swoich korespondentów od czasu do czasu wysyłały także gazety niemieckie. Niekiedy udawało się procesowi wzbudzić zainteresowanie niemieckiej opinii publicznej. Seria nadawana przez radio WDR Hallo Ü Wagen, dopuszczająca do głosu nie tylko zaproszonych gości, m.in. Eugena Kogona, Hermanna Langbeina i dwóch sympatyków nazizmu, ale także przechodniów sprzed budynku Sądu Krajowego, wywołała w grudniu 1977 duże zainteresowanie w Niemczech 53. Powolne prowadzenie procesu, uwarunkowane dużą liczbą świadków, jak też strategią obrony, było czynnikiem, który nie mógł oddziaływać pozytywnie na media. Wprawdzie proces dostarczał niekiedy tytuły na czołówki gazet, jak np. wtedy, gdy syn jednej z amerykańskich kobiet-świadków napadł na ulicy na oskarżoną Lächert 54, to jednak istniało niebezpieczeństwo, że umknie on uwadze opinii publicznej 55. Gdy w kwietniu 1978 obrońca Bock wycofał się z procesu, w sali sądowej zrobiło się znacznie spokojniej, jak informuje Ingrid Müller-Münch 56. Codzienność procesu z jego długotrwałymi dyskusjami na temat odrzucenia takiego czy innego wniosku robiła na publiczności małe wrażenie, nie mogły tego zmienić nawet nasycone grozą obrazy z przesłuchań świadków. Po ponad dwóch i pół roku procesu i 272 dniach rozprawy, w Rheinische Post w lipcu 1978 napisano lakonicznie: W procesie düsseldorfskim (...) widać możliwość zakończenia 57. Niespełna tydzień po tym proces w sprawie Majdanka dostarczył znowu tytuł na czołówkę: jeden z obrońców z urzędu, Jörg Weck, został wybrany na księcia karnawału i przyjął ten zaszczytny urząd. Naburmistrzowi Düsseldorfu 51 H. Lichtenstein: NS-Prozesse..., s W. Scheffler: Zeitgeschichte..., s Por. Rheinische Post, Por. Rheinische Post, Dla dokładnej analizy ciekawe byłoby zbadanie, jak dalece ataki terrorystyczne RAF-u wzbudziły medialne, polityczne i publiczne zainteresowanie, spychając na drugi plan procesy zbrodniarzy wojennych z okresu narodowego socjalizmu, czy nawet proces dotyczący Majdanka. 56 I. Müller-Münch: Die Frauen..., s Rheinische Post,

14 E L I S S A M A I L Ä N D E R K O S L O V Klausowi Bungertowi ta czołowa rola w karnawale wydała się nie do pogodzenia z zawodową działalnością adwokata. Zaraz po tym rozgorzał spór między burmistrzem i stowarzyszeniem adwokatów w Düsseldorfie, które, jak podała prasa, dopatrywało się w tym ograniczenia wolnościowego porządku prawnego 58. Ten zgiełk wokół księcia karnawału i publiczna debata na temat stosowności takiego zachowania budziły w Nadrenii niezmierne emocje i wyrwały z medialnej otchłani popadający w zapomnienie proces. Rok 1979 zasłynął kilkoma kontrowersjami, które przysporzyły procesowi więcej uwagi. Odnotowano wówczas wyraźne ożywienie niemieckiej prasy, chociaż za granicą proces spotkał się z większym zainteresowaniem. Na krótko przed wyznaczonym w maju 1979 roku, już po raz trzeci w Republice Federalnej Niemiec, terminem przedawnienia zbrodni nazistowskich, w styczniu telewizja niemiecka wyemitowała amerykański serial Holocaust. Wzbudził on błyskawicznie ogromne zainteresowanie społeczeństwa zachodnioniemieckiego 59. Ściganiu zbrodni nazistowskich zaczęto poświęcać więcej uwagi 60. Jak przyznaje Wolfgang Scheffler, także nauka i wymiar sprawiedliwości skorzystały na uwrażliwieniu się Niemców na ten temat. Gwoli sprawiedliwości nauki specjalistyczne powinny przyznać, iż wielce krytykowany film o Holocauście odegrał tu rolę nie do przecenienia, niezależnie od tego, jak się go ocenia i pomijając fakt, że niejeden film na ten temat dostępny był szerokiej publiczności już na długo przedtem 61. Gdy w marcu 1979 r. zapowiedziano oddzielenie czterech postępowań, gdyż w tym czasie zmarło kilku głównych świadków oskarżenia i sąd nie widział możliwości wyjaśnienia okoliczności zbrodni, spodziewano się wyroków uniewinniających 62. Żaden z 300 dotychczas przesłuchanych świadków nie mógł, według kryteriów prawnych, wnieść dowodów na to, że trzy oskarżone kobiety: Süß, Mayer i Böttcher oraz lekarz Schmidt dopuścili się na Majdanku morderstwa. Już w przededniu wyroku w Düsseldorfie miały miejsce demon- 58 Por. Rheinische Post, W marcu tego roku, w którym nastąpić miał termin przedawnienia, ukazała się dokumentacja kierownika Centralnego Ośrodka Ścigania Zbrodni Nazistowskich. Por. A. Rückerl: Die Strafverfolgung von NS-Verbrechen. Heidelberg/Karlsruhe Por. M. Broszat: Holocaust und die Geschichtswissenschaft. Vierteljahreshefte für Zeitgeschichte, nr 27 (1979), s. 285 i n. W. Scheffler: Anmerkungen zum Fernsehnfilm Holocaust und zu Fragen zeithistorischer Forschung. Geschichte und Gesellschaft. Zeitschrift für Historische Sozialwissenschaft., t. 5 (1979), s. 570 i n. 61 W. Scheffler: Zeitgeschichte., tu: s Por. J.-Ch. Garon: Ein Historienfilm kann mehr als ein Buch. Margarete von Trottas Rosenstraße. Zeithistorische Forschungen 1 (2004), s Do tej pory odpadło dwoje oskarżonych: Orlowski zmarła w kwietniu 1976 r., a Reinartz w dn. 21 grudnia 1978 uznany został za niezdolnego do udziału w dalszej rozprawie. Postępowanie przeciwko niemu zamieniono w odrębny proces. 84

15 PROCES CZŁONKÓW ZAŁOGI MAJDANKA PRZED SĄDEM W DÜSSELDORFIE stracje i akcje protestacyjne 63. W swych mowach oskarżyciele stwierdzili z rezygnacją: Mamy zwłoki, lecz nie mamy sprawców 64. Mimo iż we wszystkich czterech przypadkach prokuratorzy opowiadali się za uniewinnieniem, podkreślali jednocześnie swoje wątpliwości co do niewinności uniewinnionych. Jedynie sami oskarżeni wiedzą, jak bardzo uwikłani są w bezprawie 65. Podczas ogłoszenia wyroku w dniu 19 kwietnia 1979 r. w sali sądowej doszło do zamieszek 66. Wyroki uniewinniające po 328 dniach rozprawy były szeroko komentowane także w prasie niemieckiej, a zastosowaną tu zasadę prawną in dubio pro reo zinterpretowano jako klęskę niemieckiego prawa karnego. Wymiarowi sprawiedliwości przypisywano winę za zaniedbania z lat 50-tych i 60-tych 67. Gwałtowne reakcje wywołało rozpoczęcie oddzielnego postępowania także za granicą; wzburzenie okazywano przede wszystkim w Izraelu i w Polsce, ale również Francja i Stany Zjednoczone przyjęły wyrok bardzo krytycznie 68. Fakt, że zmasowany protest ograniczył się nie tylko do zagranicy, był oznaką zmiany zainteresowania zachodnioniemieckiego społeczeństwa zbrodniami nazizmu. Prasa niemiecka, która oscylowała między uświadamianiem a medialnym zgiełkiem, w znacznym stopniu przyczyniła się do tego, że toczące się wokół procesu debaty miały częściowo charakter kontrowersyjny. Wyrok Po 474 dniach rozprawy, pięciu latach i siedmiu miesiącach trwania procesu, sąd przysięgłych w Düsseldorfie odczytał w końcu wyrok w dniu 30 czerwca 1981 r. Przedtem jednak sędzia przewodniczący Günter Bogen pozwolił fotografom i ekipom telewizyjnym fotografować przez dobre 15 minut salę sądową. Obecnym na sali demonstrantom zezwolił również na rozwinięcie transparentów. Następnie z drżącymi rękami odczytał wyrok 69. Spośród, jak już wspomniano, pierwotnie siedemnastu oskarżonych, na ławie oskarżonych pozostało zaledwie dziewięć osób; cztery sąd uniewinnił w 1979 r., pozostali zmarli lub uznano ich za niezdolnych do udziału w procesie. Ośmiu oskarżonych o morderstwo lub współudział w morderstwie sąd uznał jedynie za pomocników. Tylko była nadzorczyni Hermina Braunsteiner-Ryan skazana została z powodu sprawstwa na dożywotnią karę pozbawienia wolności, siedem pozostałych osób 63 Por. Rheinische Post, , Frankfurter Allgemeine, Westdeutsche Allgemeine, Neue Rhein Zeitung, , Frankfurter Allgemeine, Rheinische Post, 19. i Por. Düsseldorfer Nachrichten, , Neue Rhein Zeitung, , Westdeutsche Allgemeine, , Die Zeit, Rheinische Post, 21 i 23 kwietnia Kölnische Rundschau,

16 E L I S S A M A I L Ä N D E R K O S L O V otrzymało kary więzienia od trzech do dwunastu lat, jednego oskarżonego uniewinniono 70. Na sali zaczęto głośno protestować i wykrzykiwać już podczas dwunastogodzinnego odczytywania wyroku. Oburzeni byli nie tylko obserwatorzy procesu, wyrok dotknął także prokuratorów, zaś w szczególności sędziego przewodniczącego. Jeszcze tego samego dnia Bogen zajął wobec wyroku stanowisko: Konsekwencją tego procesu jest to, że po 35 latach osiągnięto górną granicę dowodu świadków. Między faktycznymi wydarzeniami w obozie na Majdanku a niewieloma rzeczami, które sąd mógł ustalić w niebudzący wątpliwości sposób, jest rażąca dysproporcja 71. Wobec dystansu czasowego do wydarzeń w obozie popełnione tu potworne zbrodnie można było rozpoznać na podstawie dowodów świadków jedynie w ograniczonym stopniu, a winę wykazać w wyjątkowych przypadkach. Na krótko przed śmiercią, w 1996 r., były sędzia w jednym z wywiadów dał ponownie wyraz swemu rozczarowaniu procesem. Bardzo ubolewał wówczas nad tym, że niemieckie prawo karne nie zna votum odrębnego, ponieważ w niektórych częściach wyroku byłby uczynił z tego użytek 72. Prokuratura, która dla pięciu oskarżonych wnosiła o karę dożywotniego pozbawienia wolności, w trzech przypadkach o karę pozbawienia wolności w wymiarze od pięciu do dziesięciu lat, a w jednym przypadku o uniewinnienie, zastosowała środki prawne przeciwko wyrokowi. Wniosek o rewizję wyroku złożony przez siedmiu oskarżonych z uzasadnieniem, że Sąd Krajowy naruszył przepisy postępowania i nieprawidłowo zastosował obiektywne prawo karne, odrzuciła 3. izba karna Federalnego Trybunału Sprawiedliwości poprzez decyzję z 30 maja 1984 r. Na skutek tego prokuratura wycofała swój wniosek rewizyjny Hermine Braunsteiner-Ryan, dożywotnia kara pozbawienia wolności z powodu zbiorowego morderstwa w dwóch przypadkach dokonanego ogółem na 100 osobach; Hildegard Lächert, dwanaście lat pozbawienia wolności za współudział w morderstwie w dwóch przypadkach na 100 osobach; Hermann Hackmann, dziesięć lat pozbawienia wolności za współudział w morderstwie w dwóch przypadkach na 141 osobach; Emil Laurich, osiem lat pozbawienia wolności za współudział w morderstwie w pięciu przypadkach na 195 osobach, Heinz Villain, sześć lat pozbawienia wolności za współudział w morderstwie w dwóch przypadkach na osobach; Fritz Petrick, cztery lata pozbawienia wolności za współudział w morderstwie w dwóch przypadkach na 41 osobach, Thomas Ellwanger, trzy lata pozbawienia wolności za współudział w morderstwie na co najmniej 41 osobach; Heinrich Groffmann, uniewinniony. Por. HstA Düsseldorf Ger. Rep. 432 nr 101/ Frankfurter Allgemeine Zeitung, H. Lichtenstein, wywiad z Bogenem, s F. Kruse: Majdanek-Urteil. Von den Grenzen deutscher Rechtsprechsprechung. (W:) Kritische Justitz (1985), s

17 PROCES CZŁONKÓW ZAŁOGI MAJDANKA PRZED SĄDEM W DÜSSELDORFIE Przy uchyleniu wyroku przez Federalny Trybunał Sprawiedliwości postępowanie zostałoby przydzielone innej izbie sądu przysięgłych, która musiałaby od początku zapoznać się ze sprawą. Oznaczałoby to m.in. konieczność ponownego przesłuchania wszystkich świadków, co prokuratorom wydało się nie do zaakceptowania. Poza tym obawiano się, iż postępowanie rewizyjne przeciągnie się na parę kolejnych lat, a oskarżeni, uznani za niezdolnych do udziału w rozprawie, uniknęliby kary 74. Po namyśle prokuratura zrezygnowała z przeprowadzenia rewizji procesu i zadowoliła się tym, że została wymierzona kara nawet jeśli wszystkim wydała się ona zbyt mała. Czuliśmy, że jesteśmy zgodni z wieloma świadkami, z którymi rozmawiałem jeszcze prywatnie po przesłuchaniu, i którzy powiedzieli: nie jesteśmy tutaj, by się mścić, tak czy inaczej jest to niemożliwe. Dla nich ważne było to, że ludzie ci musieli stanąć przed jakimś gremium i opinią publiczną, że zaczęto mówić o zbrodniach, że mogą okazać swój ból. (...) Właśnie wtedy pojawiły się publiczne dyskusje wokół kłamstwa oświęcimskiego i powstała teza, jakoby nie było żadnych gazowań. My przynajmniej dowiedliśmy, jakich przestępstw dopuścili się ci ludzie, w szczególności zaś dostarczyliśmy rewizjonistom dowodów przeciwnych lipca 1981 stanowisko wobec procesu dotyczącego Majdanka po raz pierwszy zajął polityk, ówczesny premier Północnej Nadrenii-Westfalii, Johannes Rau, w Westdeutsche Rundfunk (WDR) 76. Rau wyraził konsternację z powodu wyroku i poprosił świadków o udzielenie Niemcom pomocy w ściganiu i rozliczaniu się ze zbrodni nazizmu. Wyraźnie pochwalił kontakty i przyjaźnie, jakie zawiązały się w ramach procesu, poprzez opiekę nad świadkami z zagranicy, pomiędzy Niemcami a świadkami z Izraela i Polski. Gdy w listopadzie 1975 r. proces rozpoczynał się, tu w kraju, mało kto znał Majdanek 77. Rau wyraził nadzieję, że po procesie Majdanek stanie się symbolem ostrzegawczym. Tę opinię, po rozczarowującym wyroku, reprezentowała także prasa 78. Prokuratorzy i sędziowie już podczas rozprawy upatrywali główny cel procesu w jego historycznym postępowaniu dowodowym i stale podkreślali to w wywiadach. 74 Wywiad autorki z Dieterem Ambachem, Ibidem. 76 Premier J. Rau na temat procesu dot. Majdanka. (W:) Juristische Zeitgeschichte, t. 4 (1996), s J. Rau: Majdanek-Prozess..., s Frankfurter Rundschau, ; Rheinische Post, ; Die Zeit,

18 E L I S S A M A I L Ä N D E R K O S L O V Die Zeit wspominał o sprawiedliwej niesprawiedliwości 79 i chyba trafił w sedno, gdyż oskarżeni w pełni korzystali z dobrodziejstw państwa prawa. Główna trudność procesu polegała, podobnie jak w innych odbywających się późno po wojnie procesach zbrodniarzy nazistowskich, na zdefiniowaniu przez izbę sądu przysięgłych sprawstwa i współudziału. Dla oceny tego, czy oskarżony zakwalifikowany ma być jako sprawca, czy jako pomocnik przestępcy, sąd odwoływał się do tzw. subiektywnej teorii rozgraniczenia. Przy rozróżnianiu sprawstwa i pomocnictwa istotną rolę odgrywała kwestia władztwa czynu przestępczego i woli sprawczej. Dla udowodnienia morderstwa i uznania za główną poszlakę woli sprawczej decydujące były przede wszystkim takie znamiona czynu, jak podstępność, okrucieństwo, ogólnie niebezpieczny charakter, zaspokojenie popędów płciowych itp. Oskarżonym można było udowodnić wskazujące na sprawstwo usposobienie, jeżeli wykraczając poza zleconą im działalność brali udział w popełnieniu czynu przestępczego, okazywali szczególną nadgorliwość, zachowywali się szczególnie bezwzględnie podczas akcji zagłady lub też w inny sposób dawali poznać, że w zabójstwach mieli swój własny materialny czy politycznych interes 80. W przypadku przestępstw zbiorowych oraz morderstw na rozkaz przełożonego należało dowieść przed sądem, że wykonujący identyfikował się z treścią rozkazu i udowodnić mu w świetle porządku prawnego motyw sprawczy. Niezwykle trudno było przedstawić w przypadku czynów zbiorowych wymagane przez prawo niemieckie konkretne dowody morderstwa czy współudziału. Leżąca u podstaw wydania wyroku subiektywna teoria dotycząca pomocnictwa doprowadziła do tego, że tylko jeden oskarżony zakwalifikowany został jako współsprawca 81. Siedmiu pozostałych skazanych, którym według opinii sądu brakowało woli sprawczej, uznano za winnych wspierania czynów przestępczych osób trzecich. Dalszym problemem był dowód świadków. Ponieważ istniało mało pisemnych dokumentów dotyczących przestępstw, należało ich dowieść w oparciu o zeznania świadków. Z powodu upływu 35 lat od wydarzeń, ale także na skutek choroby, czy mechanizmów tłumienia znaczna ich część nie była w stanie przypomnieć sobie wszystkiego wystarczająco precyzyjnie z punktu widzenia wymiaru sprawiedliwości. Dlatego też ich zeznania były dla sądu nieużyteczne. Poza tym świadkowie niemieccy, którzy mogliby wypełnić wiele luk, konsekwentnie milczeli. Oczywiście łatwiej było sobie przypomnieć, a w ślad za tym udowodnić szczególnie wyróżniające się pojedyncze ekscesy, które najmocniej utrwaliły się w pamięci ocalałych, jak np. masowe egzekucje lub odbywające się regularnie selekcje do komór gazowych. Jak już wyjaśniano, na 79 Die Zeit, HstA Düsseldorf ger. Rep. 432 nr 102, k Por. F. Kruse: Das Majdanek Urteil..., s

19 PROCES CZŁONKÓW ZAŁOGI MAJDANKA PRZED SĄDEM W DÜSSELDORFIE przykład Lächert wyszło na dobre to, że w latach młodości wyglądała podobnie do skazanej i straconej w Polsce w 1947 r. nadzorczyni Elsy Ehrich i w związku z tym w wielu punktach oskarżenia nie mogła zostać jednoznacznie zidentyfikowana jako sprawczyni. Michel Greve trafnie wskazuje na fakt, że wymiar sprawiedliwości stworzył obraz nazistowskiego sprawcy, który nie mógł sprostać wydarzeniom historycznym 82. Także proces załogi Majdanka wyraźnie dowodzi, że zbrodnie nazistowskie mają inny wymiar niż zwyczajne czyny karalne i dlatego trudno je ścigać na mocy kodeksu karnego. Już alianci zetknęli się z problemem, że zjawisko i wymiar nazistowskiej polityki zagłady rozsadzały ramy zdefiniowanych w sposób konwencjonalny zbrodni (wojennych) 83. Odzwierciedleniem możliwości i granic ścigania zbrodni nazistowskich był żmudny proces załogi Majdanka, albowiem postępowanie to nie tyle było wyścigiem z czasem 84, co raczej maratonem i biegiem z przeszkodami. Obraz sprawców Po zakończeniu II wojny światowej wymiar sprawiedliwości w Europie po raz pierwszy musiał się zmierzyć z problemem zbrodni wojennych popełnionych przez kobiety. Sędziowie, oskarżyciele i prokuratorzy, którzy byli wyłącznie mężczyznami, stanęli wobec tego precedensu nieco bezradni. Udział kobiet w zbrodniach nazizmu i ludobójstwie był trudnym przedmiotem rozpraw i śledztwa, gdyż zerwały one z oczekiwanymi postawami społecznymi, definiowanymi przez moralny kodeks zachowań jako typowo kobiece 85. W postępowaniach karnych przeciwko byłym nadzorczyniom dały się zauważyć wyraźnie specyficzne dla danej płci interpretacje. Tak więc w procesach toczących się we wczesnych latach powojennych nadzorczynie przedstawiano głównie jako kobiety odznaczające się wyjątkowym okrucieństwem. Obraz bestii SS utrwalił się i ukonstytuował określony typ sprawczyń: typ kobiety bestialskiej i sadystycznej. W tym przepełnionym demonizacją i erotyzacją dyskursie, przyczyn dewiacji sprawczyń doszukiwano się w odmiennej kobiecości M. Greve: Täter oder Gehilfen?..., s J. Cramer: Farce oder Vorbild?..., s Die Zeit, J. Düsterberg: Von der Umkehr aller Weiblichkeit. Charakterbild einer Aufseherin. (W:) Gedächtnis und Geschlecht.Deutungsmuster in Darstellungen des nationalsozialistischen Genozides. Red. I. Eschebach, S. Jacobeit, S. Wenk, Frankfurt/New York 2002, s , tu: s A. Kretzer: His or her spezial job. Die Repräsentation von NS-Verbrecherinnen im ersten Hamburger Ravensbrück-Prozess und im westdeutschen Täterschaftsdiskurs. Beiträge zur Geschichte der nationalsozialistischen Verfolgung in Norddeutschland, t. 7 (2002), s

20 E L I S S A M A I L Ä N D E R K O S L O V Postępowanie w sprawie Majdanka wyróżniało się m.in. tym, iż po raz pierwszy przed sądem zachodnioniemieckim odpowiadały byłe nadzorczynie obozowe. Prokurator Weber wspomina: Mimo iż znałem okoliczności trudno mi było wówczas zobaczyć w obecnych oskarżonych dręczycielek i morderczyń. Przerwy w posiedzeniach sądu wypełnione były czytaniem gazety Bild, robieniem na drutach, rozmowami o wydarzeniach sportowych i chorobach. Sami prostoduszni, starzy ludzie, spokojni obywatele, rozczulający się nad sobą. (...) Gdyby nie obecność byłych więźniów, którzy wciąż przypominali nam o warunkach w obozie i zachowaniu oskarżonych, można byłoby oskarżonym niemalże współczuć 87. Szczególną uwagę od samego początku prasa poświęcała podczas procesu kobietom: Oskarżone to obecnie nieporadne kobiety w kostiumach z dzianiny, wełnianych czapkach, gospodynie domowe od garnków i obwarzanków do kawy 88, komentował Der Spiegel na początku procesu. Emeryci na ławie oskarżonych stanowili kontrast wobec zarzucanych im morderstw: trudno było ujrzeć w starszych sprawiających wrażenie prostodusznych paniach i nieporadnych panach 89 sprawców i sprawczynie z obozów koncentracyjnych. Szczególnie ociężałe siwe kobiety stanowiły jaskrawy kontrast wobec krzepkich dziewcząt SS 90. Dla unaocznienia zbrodni popełnionych od grudnia 1941 do wiosny 1944, prasa zapożyczała rysowane przez byłych więźniów portrety oskarżonych, którzy w czasie popełnienia przestępstwa mieli od 21 do 42 lat. Nie trwało to długo, a prasa zaczęła donosić o oskarżonych, operując głównie ich obozowymi przezwiskami, nadanymi im przez więźniów. Byli to więc Kobyła [Braunsteiner-Ryan E.M.K.], która strącała kopniakiem swoje ofiary do dołów egzekucyjnych, krwawa Brygida [Lächert E.M.K.], która potrafiła zadeptać ofiary na śmierć, Anioł śmierci [Laurich E.M.K.], który jeździł po obozie na rowerze i każdego, kogo zabrał, również zabijał 91. Mordy, a przede wszystkim ujawnione okrucieństwo personelu obozowego sprowadzano do sadyzmu i określano jako orgie zabijania 92 lub zbiorowe szaleństwo 93. Chociaż od początku procesu prokuratura i prasa podkreślały zwyczajność i przeciętność oskarżonych, wkrótce obraz sprawców opanował medialną dyskusję, w której na pierwszy plan wysuwano właśnie to, co niezwyczajne i odbiegające od normy. Także tu demonizowanie i patologia bardziej odnosiły się do kobiet, inaczej niż w relacjach telewizyjnych, które generalnie 87 W. Weber: Über die Verfolgung..., s Der Spiegel, Der Spiegel, Der Spiegel, Die Zeit, Düsseldorfer Nachrichten, Frankfurter Allgemeine,