Santoryn grecka piêknoœæ

Transkrypt

1 Santoryn grecka piêknoœæ Miros³aw S³owakiewicz 1, Rie Motonaga 2, Artemios Atzemoglou 3 M. S³owakiewicz R. Motonaga A. Atzemoglou Archipelag Santorynu nale y do po³udniowoegejskiego ³uku wulkanicznego. W pod³o u Thery i s¹siaduj¹cych z ni¹ wysp Anafi, Ios i Amorgos wystêpuj¹ marmury, fyllity i niebieskie ³upki metamorficzne, które powsta³y z przeobra enia mezozoicznych ska³ wêglanowych i paleogeñskich szarog³azów (Friedrich, 2000). Metamorfizm zachodzi³ w oligocenie i miocenie na skutek kolizji p³yt podczas orogenezy alpejskiej (ryc. 3). Przed 3 mln lat w rejonie dzisiejszego Santorynu wynurzy³a siê ma³a niewulkaniczna wysepka. Ska³y pod³o a ods³aniaj¹ siê na powierzchni w Santoryn jeden z najczêœciej fotografowanych na œwiecie wulkanów tworzy na Morzu Egejskim piêæ wysp s¹ to Thera, Therasia, Aspronisi, Palea Kameni i Nea Kameni. Wyspy te s¹ najdalej na po³udnie wysuniêt¹ czêœci¹ archipelagu greckich Cyklad (ryc. 1) le ¹ one w odleg³oœci 120 km na pó³noc od Krety, pomiêdzy wysp¹ Ios i Anafi. Santoryn zajmuje powierzchniê 96 km 2 i jest zasiedlony przez nieco ponad 11 tys. mieszkañców (Moysteraki, 2002). D³ugoœæ najwiêkszej wyspy, Thery, mierzona od przyl¹dka Mavropetra na pó³nocy do przyl¹dka Exomytis na po³udniu, wynosi 18 km, a szerokoœæ od 2 do 6 km. Stolic¹ Thery jest Fira (ryc. 2), a najwiêkszym portem Athinios. Ludzie zamieszkuj¹cy Santoryn nadawali mu ró ne nazwy, np. Strongyle (Okr¹g³y), Kalliste (Piêkny), Philotera i w koñcu Santoryn (gr. Santorini œw. Irena). Wed³ug mitologii, Santoryn zosta³ stworzony z grudki ziemi pochodz¹cej z dalekiej Libii, a francuski geolog Ferdinand Fouque nazwa³ wyspê Pompejami Morza Egejskiego ( W XX w. wielu uczonych wi¹za³o historiê tej wyspy z tragicznym koñcem legendarnej Atlantydy (Luce, 1973). Morze Joñskie p o Morze Œródziemne o³ dni u woegejski ³uk ATENY wulkaniczny Ryc. 1. Lokalizacja Santorynu Morze Egejskie C y k l a d y Christiané Ios Anafi Morze Kreteñskie Kreta Amorgos 100km Ryc. 2. Stolica Santorynu Fira. Fot. R. Motonaga 1 Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, Warszawa, mslo@pgi.gov.pl 2 Higashiyamata , Tsuzuki-ku, Jokohama, Japonia, rie_motonaga@yahoo.com 3 Institute of Geology and Mineral Exploration, 1 Fragon St., Thessaloniki, Grecja; matzem@thes.igme.gr 228

2 kompresja SW p³yta Afryki ruch p³aszcza ekstensja lawy HM p³yta egejska upwelling astenosfery astenosfera NE p³yta Anatolii strefa topienia klin p³aszcza Ryc. 3. Schematyczny przekrój geologiczny przez p³ytê egejsk¹ w rejonie Santorynu; HM lawy o wysokiej zawartoœci magnezu (Doglioni i in., 2002; Agostini i in., 2005) po³udniowo-wschodniej czêœci Thery, w okolicy góry Profitis Ilias, grzbietu Gavrilos i Pirgos oraz po wewnêtrznej stronie kaldery, miêdzy przyl¹dkami Plaka i Athinios. W rejonie Athinios znaleziono intruzjê granitow¹, datowan¹ na oko³o 9,5 mln lat, która stanowi czêœæ granitowej prowincji Cyklad. Jest ona Ÿród³em kruszców i minera³ów, m.in. chalkopirytu, chryzokoli i magnetytu. W póÿnym pliocenie (ok. 2 mln lat temu) w rejonie dzisiejszego pó³wyspu Akrotiri nast¹pi³y pierwsze podmorskie erupcje law dacytowych (Friedrich, 2000). W ci¹gu ostatnich kilkuset tys. lat najbardziej charakterystycznym typem aktywnoœci wulkanicznej by³y cykliczne efuzje wulkanów tarczowych, przeplatane du ymi wydarzeniami eksplozyjnymi, których najm³odszym przyk³adem jest erupcja minojska. Ewolucjê wulkaniczn¹ Santorynu mo na podzieliæ na kilka etapów (Druitt i in., 1989; Friedrich, 2000; Lopes, 2005). Wczesne centra erupcji wulkany i sto ki popio³owe Akrotiri (ok. 2 mln 580 tys. lat) Najstarsze ska³y wulkaniczne znaleziono na Therze na pó³wyspie Akrotiri (ryc. 4) oraz na wyspie Christiané (ryc. 1 i 5). S¹ to lawy dacytowe o du ej zawartoœci krzemionki i osady piroklastyczne. Zosta³y one silnie zmienione wskutek póÿniejszej dzia³alnoœci hydrotermalnej. Mo na je dzisiaj obserwowaæ na pó³wyspie na wzgórzach Lumaravi i Archangelos. Na podstawie badañ skamienia³oœci znajduj¹cych siê w tufach pó³wyspu Akrotiri Seidenkrantz i 25 20' 25 30' 36 40' Riva OIA Mavropetra Kokkino Vouno Megalo Vouno Koloumpos Micros Profitis Ilias lawy Nea Kameni lawy Palea Kameni tuf minojski (B0) lawy Thirasia Therasia Simandiri Skaros IMEROVIGLI lawy Skaros S A N T O R Y N Palea Kameni Aspronisi Akrotiri Aspronisi Archangelos Nea Kameni Plaka AKROTIRI ATHINIOS FIRA EMPORIO PIRGOS Thera Profitis Ilias PERISSA KAMARI sto ki popio³owe NE Thery osady piroklastyczne cyklu 2 osady piroklastyczne cyklu 1 sto ki popio³owe Akrotiri wulkan Peristeria obszary wyniesione oraz wczesne centra Akrotiri 2km Gavrilos pod³o e: wêglany, marmury, fyllity, szarog³azy Exomytis 36 20' Ryc. 4. Uproszczona mapa geologiczna Santorynu (Druitt i in., 1999; Lopes, 2005) 229

3 3 miliony lat temu przedwulkaniczna wysepka lat temu wulkany Christiané i Akrotiri lat temu wulkan Peristeria lat temu koniec fazy dolnego pumeksu lat temu wulkan Skaros 3700 lat temu wyspa Strongyle Ryc. 5. Model ukazuj¹cy geologiczn¹ historiê Santorynu (wed³ug Androulakakisa & Vougioukalakisa, 1996, zmodyfikowany) Friedrich (1992) ustalili, e wiek tych ska³ wynosi oko³o 2 mln lat. Dzisiejszy pó³wysep Akrotiri 700 tys. lat temu by³ prawdopodobnie ma³¹ wulkaniczn¹ wysp¹ odizolowan¹ od wyspy niewulkanicznej (ryc. 5). Wulkan Peristeria (ok tys. lat) Oko³o tys. lat temu w pó³nocnej czêœci dzisiejszej kaldery powsta³ du y stratowulkan Peristeria. Jego pozosta³oœci mo na dzisiaj ogl¹daæ na Therze, w rejonie Megalo Vouno i Micros Profitis Ilias s¹ to lawy i ska³y piroklastyczne, g³ównie o sk³adzie andezytów. Efektem póÿniejszej dzia³alnoœci tego wulkanu s¹ sto ki popio³owe na pó³wyspie Akrotiri. Pierwszy cykl erupcyjny (ok tys.) Wed³ug Druitta i in. (1989) pierwszy z dwóch g³ównych cykli erupcyjnych Santorynu (ryc. 6) rozpocz¹³ siê 360 tys. lat temu. W centrum dzisiejszej kaldery powsta³ wówczas wulkan tarczowy Thera, który wraz z wysepk¹ niewulkaniczn¹ i Akrotiri utworzy³ jedn¹ wyspê. Lawy i osady piroklastyczne pierwszego cyklu mo na dzisiaj obserwowaæ na Therze w po³udniowej czêœci wewnêtrznej œciany kaldery (ryc. 7). Cykl rozpoczê³a faza erupcji nazwana przyl¹dek Therma 1, która pozostawi³a du ej mi¹ szoœci warstwê law dacytowych. W toku kolejnej fazy erupcji, przyl¹dek Therma 2, powsta³a warstwa bia³ego pumeksu o mi¹ - szoœci 2,5 m, bardzo dobrze widoczna w profilu po³udniowej œciany Thery. Efektem fazy przyl¹dek Therma 3 jest warstwa zawieraj¹ca scoria, rozprzestrzeniona na pó³- wyspie warstwy paleogleb oraz tefr erupcja minojska przyl¹dek Riva górne scoria 2 górne scoria 1 Vourvoulos œrodkowy pumeks przyl¹dek Thera dolny pumeks 2 dolny pumeks 1 przyl¹dek Therma 3 przyl¹dek Therma 2 przyl¹dek Therma 1 pod³o e lat p.n.e lat lat lat lat lat p.n.e. cykl 2 cykl 1 Ryc. 6. Stratygrafia osadów piroklastycznych 1 i 2 cyklu erupcyjnego Santorynu (wg Druitta i in., 1999, zmodyfikowana) 230

4 Akrotiri. Pierwszy cykl zakoñczy³y dwie fazy erupcji eksplozywnych dolnego pumeksu, datowane na oko³o 200 do 180 tys. lat. W obu fazach dolnego pumeksu nastêpowa³y erupcje typu pliniuszowskiego z kominów ulokowanych w pobli u dzisiejszych wysp Palea i Nea Kameni. Pod koniec fazy dolnego pumeksu 1, ok. 200 tys. lat temu, dosz³o do zapadniêcia siê sto ka i utworzenia kaldery. Drugi cykl erupcyjny (ok lat p.n.e.) i pó³nocne pokrywy lawowe Drugi cykl erupcyjny sk³ada³ siê z 7 faz (ryc. 6): przyl¹dek Thera; œrodkowy pumeks (ok lat temu); Vourvoulos; górne scoria 1; górne scoria 2 (ok lat temu); przyl¹dek Riva (ok lat temu); erupcja minojska (ok lat p.n.e.). Produkty pierwszych czterech faz okreœla siê czêsto jednym terminem œrodkowy tuf. W trakcie ka dej z tych faz powsta³o co najmniej kilka km 3 piroklastyków. Oprócz du ej aktywnoœci wulkanicznej w centrum dzisiejszej kaldery równoczeœnie dochodzi³o do erupcji w jej pó³nocnej czêœci, w okolicach starego wulkanu Peristeria, w wyniku których powsta³y sto ki popio³owe Megalo Vouno i Kokkino Vouno. Fazê œrodkowego tufu zakoñczy³o kolejne zapadniêcie siê kaldery. Po tym wydarzeniu drugi cykl wszed³ w spokojniejsz¹ fazê górne scoria 2 (ok. 55 tys. lat temu), podczas której wzros³a objêtoœæ pokryw lawowych tarczowego wulkanu Skaros. Ocenia siê, e ówczesny kompleks lawowy tworzy³ wyspê o wysokoœci ok. 350 m n.p.m. i œrednicy 9 km (ryc. 5). Pozosta³oœci tego kompleksu mo na dzisiaj ogl¹daæ wzd³u klifów przyl¹dka Skaros i na wyspie Therasia. Wiêksza czêœæ wyspy uleg³a zniszczeniu podczas erupcji koñcz¹cej fazê przyl¹dek Riva (ok. 21 tys. lat temu), która spowodowa³a zapadniêcie siê tarczy Skaros. By³a to erupcja eksplozywna typu pliniuszowskiego. Po niej nast¹pi³o kilkanaœcie tysi¹cleci wzglêdnego spokoju. Erupcja minojska. Na podstawie znalezisk archeologicznych na pó³wyspie Akrotiri (ryc. 8) stwierdzono, e pierwsi osadnicy przybyli na Therê oko³o 3200 lat p.n.e. W epoce br¹zu wyspa prze ywa³a rozkwit osadnictwa kultury minojskiej. W tym czasie wyspê nazywano Strongyle lub Strongili (Okr¹g³a). Sielanka wyspiarzy zosta³a przerwana przez ogromn¹ katastrofê (tzw. erupcjê minojsk¹), która wed³ug datowañ C 14 i dendrologicznych wydarzy³a siê oko³o lat p.n.e., choæ archeolodzy datuj¹ j¹ na lat p.n.e. (Lopes, 2005). Katastrofa ta czêsto jest uto samiana z zag³ad¹ mitycznej Atlantydy, opisywan¹ ok. 360 r. p.n.e. przez Platona w dialogach Timaeus oraz Critias (mimo e Platon lokowa³ Atlantydê na Oceanie Atlantyckim). Wybuch wulkanu zosta³ poprzedzony silnym trzêsieniem ziemi, które, jak wydedukowano na podstawie nasion znalezionych w ruinach minojskich domostw na Akrotiri, nast¹pi³o oko³o jednego roku przed erupcj¹ wulkanu. Po trzêsieniu ziemi wiêkszoœæ mieszkañców opuœci³a wyspê, a ci, którzy zdecydowali siê na niej pozostaæ, zamieszkali w ruinach domów. Podczas erupcji minojskiej wulkan Ryc. 7. Osady piroklastyczne cyklu 1 œciana kaldery pomiêdzy Fir¹ a przyl¹dkiem Athinios na Therze. Fot. R. Motonaga 231

5 Ryc. 8. Tuf minojski na przyl¹dku Akrotiri; na szczycie latarnia morska z 1892 r. Fot. R. Motonaga Ryc. 9. Na pierwszym planie osady piroklastyczne i lawy Daphne na Nea Kameni; w tle panorama Thery. Fot. A. Atzemoglou 232

6 Ryc. 10. Mapa geologiczna Nea Kameni i Palea Kameni (Friedrich, 2000) wyrzuca³ ogromne bomby bazaltowe, pumeks i popio³y (erupcja typu pliniuszowskiego). Kolumna erupcyjna siêga³a 36 km wysokoœci, a gor¹ce potoki piroklastyczne mia³y temperaturê C. Ca³a wyspa zosta³a pogrzebana podgrub¹ warstw¹ tufów i pumeksu (ponad 100 m mi¹ szoœci). Ocenia siê, e w trakcie erupcji minojskiej Santoryn wyrzuci³ z siebie 30 km 3 materia³ów piroklastycznych (Lopes, 2005). Sto ek wulkaniczny wraz z wiêksz¹ czêœci¹ wyspy zapad³ siê. Oko³o 83 km 2 powierzchni wyspy zniknê³y pod wod¹. Powsta³a kaldera o œrednicy 10 km i g³êbokoœci 390 m p.p.m. (Perissoratis, 1989). Wyspa zosta³a podzielona na trzy czêœci Therê, Therasiê i Aspronisi. Popió³ wulkaniczny wypali³ florê okolicznych wysp. Na Krecie warstwa pumeksu wyrzuconego przez Santoryn ma 5 mm mi¹ szoœci (Callender, 1999). W wyniku osuniêcia siê pod wodê mas skalnych powsta³a ogromna fala tsunami, osi¹gaj¹ca oko³o 210 m wysokoœci, która z impetem uderzy³a w wybrze a wysp Morza Egejskiego, m.in. oddalon¹ o 120 km Kretê, na której zniszczy³a pa³ace w Knossos (na wysokoœci 100 m n.p.m.), Malia i Zakro oraz wiele nadmorskich osad minojskich (Antonopoulos, 1992; LaMoreaux, 1995; Pareschi i in., 2006). Wed³ug prof. Marinatosa (1972), odkrywcy i badacza osady na Akrotiri, katastrofa ta przyczyni³a siê do upadku cywilizacji minojskiej, który nast¹pi³ oko³o 1500 r. p.n.e. Po erupcji minojskiej, w XIII wieku p.n.e. wyspy Santorynu zasiedlili Fenicjanie ponoæ pozostawali na nich przez piêæ pokoleñ. Nastêpnie objêli je we w³adanie greccy Dorowie, którzy od imienia swojego króla Therasa nazwali najwiêksz¹ wyspê Thera (Forsyth, 1997; Friedrich, 2000). Sto ki Kameni (197 lat p.n.e. dziœ) Palea Kameni 726 AD W wyniku erupcji w 197 r. p.n.e., co skrzêtnie zanotowa³ staro ytny historyk Strabo, powsta³a nowa wysepka; przez staro ytnych Greków zwana Hiera (Œwiêta Wyspa), a obecnie Palea Kameni. W efekcie kolejnych erupcji law dacytowych zosta³a ona nadbudowana w roku 46 i 726 n.e. (Friedrich, 2000). W dobie renesansu, w latach , pojawi³ siê kolejny kawa³ek suchego l¹du, zwany Mikra Kameni. Nastêpnie w latach nad powierzchniê wód Morza Egejskiego wynurzy³ siê kolejny, nowy sto ek wulkaniczny. Wkrótce osi¹gn¹³ on wysokoœæ 130,8 m n.p.m. i po³¹czy³ siê z Mikra Kameni, tworz¹c w centrum kaldery Santorynu wyspê nazywan¹ dzisiaj Nea Kameni (ryc i na str. 264). Santoryn nadal jest wulkanem aktywnym pomiêdzy 1500 rokiem p.n.e. a 1950 r. n.e. wybucha³ kilkanaœcie razy. Ostatnia erupcja Nea Kameni nast¹pi³a w roku 1950, pozosta³oœci¹ po niej s¹ potoki lawowe zwane Liatsikas (Friedrich, 2000). Jest to najm³odszy kawa³ek l¹du na Santorynie. 197 BC i46ad lawy Ktenas lawy Aphroessa Nea Kameni AD lawa Reck I 1940 AD lawy Fouqué lawa Reck II Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 3, 2009 kopu³a Reck Autorzy dziêkuj¹ N. Androulakakisowi za pomoc w przygotowaniu artyku³u. Literatura Nea Kameni B lawy Niki SmithA AD Georgios 130,8 m n.p.m. kopu³a Liatsikas 1950 AD lawy Georgios AD AGOSTINI S., DOGLIONI C., INNOCENTI F., MANETTI P., SAVASCIN M.Y. & TONARINI S Tertiary high-mg volcanic rocks from Western Anatolia and their geodynamic significance for the evolution of the Aegean area. [W:] Fytikaz M., Vougioukalakis G.E. (ed.), The South Aegean Active Volcanic Arc: Present knowledge and future perspectives. Developments in Volcanology, 7: ANDROULAKAKIS N. & VOUGIOUKALAKIS G The evolution of Santorini Island, Greece. Institute of Geology and Mineral Exploration (IGME), Internal Report. ANTONOPOULOS J The great Minoan eruption of Thera volcano and the ensuing tsunami in the Greek Archipelago. Natural Hazards, 5: CALLENDER G The Minoans and the Mycenaeans: Aegean Society in the Bronze Age. Oxford University Press. DOGLIONI C., AGOSTINI S.,CRESPI, M., INNOCENTI F., MANETTI P., RICUZZI F. & SAVASCIN M.Y On the extension in western Anatolia and the Aegean sea. J. Virtual Explorer, 8: DRUITT T.H., MELLORS R.A., PYLE D.M. & SPARKS R.S.J Explosive volcanism on Santorini, Greece. Geol. Mag., 126: DRUITT T.H., DAVIES M.S., EDWARDS L., SPARKS R.S.J., MELLORS R.M., PYLE D.M., LANPHERE M. & BARREIRIO B Santorini volcano. Geol. Soc. Spec. Mem., 19: FORSYTH P.Y Thera in the Bronze Age. Grove/Atlantic, New York. FRIEDRICH W.L Volcanism and the Natural History of Santorini. Cambridge Univ Press, Cambridge. LAMOREAUX P.E Worldwide environmental impacts from the eruption of Thera. Environment.Geol., 26: LOPES R The volcano adventure guide. Cambridge University Press. LUCE J.V The End of Atlantis. Book Club Associates. MOYSTERAKI R Santorini: between legend and history. Full Tourist Guide. Editions Haitalis. MARINATOS S.N Life and art in prehistoric Thera. Proceedings of the British Academy, 57. PARESCHI M.T., FAVALLI M. & BOSCHI E Impact of the Minoan tsunami of Santorini: Simulated scenarios in the eastern Mediterranean. Geophysic. Res. Let., 33: L PERISSORATIS C Marine geological research on Santorini: preliminary results. Proceedings of the Third International Congress, Santorini, Greece, , SEIDENKRANTZ M.S. & FRIEDRICH W.L Santorini, Part of The Hellenic Arc: Age Relationship of Its Earliest Volcanism. [W:] Seidenkrantz M.S. (ed.), Foraminiferal Analyses of Shelf Areas. Stratigraphy, Ecology and Taxonomy. University of Aarhus, Praca wp³ynê³a do redakcji r. Po recenzji akceptowano do druku r. Mikra Kameni AD lawy Daphne AD 1km 233

7 TOM 57 NR 3 (MARZEC) 2009 Cena 12,00 z³ (w tym 0% VAT) Indeks ISSN

8 Zdjêcie na ok³adce: Ska³y wulkaniczne Santorynu ods³aniaj¹ce siê obok schodów prowadz¹cych z portu do Firy stolicy najwiêkszej wyspy archipelagu, Thery. Fot. M. S³owakiewicz (patrz str. 228 Santoryn grecka piêknoœæ)

9 Santoryn grecka piêknoœæ (patrz str. 228) Ryc. 11. Na pierwszym planie najm³odsze dzie³o Santorynu wyspa Nea Kameni; w oddali przyl¹dek Mavropetra. Fot. R. Motonaga Ryc. 12. Sto ek wulkaniczny Georgios (130,8 m n.p.m.) na wyspie Nea Kameni. Fot. A. Atzemoglou 264