Ocenić ryzyko w banku

Transkrypt

1 Ocenić ryzyko w banku W związku z artykułem Pani profesor Małgorzaty Zaleskiej, kierownika Zakładu Regulacji Instytucjonalnych i Analiz Bankowych w katedrze bankowości SGH Ocenić bank, opublikowanym w tygodniku Gazeta Bankowa z dnia 5-11 lutego 2007 roku, nr 6 (954), Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego niniejszym przedstawia następujące informacje dotyczące metodyki Systemu oceny punktowej banków, które mają istotne znaczenie dla zrozumienia metod pracy nadzoru bankowego. Zgodnie z art. 133 ust. 1 ustawy Prawo bankowe celem działania nadzoru bankowego jest zapewnienie: bezpieczeństwa środków pieniężnych gromadzonych na rachunkach bankowych, zgodności działania banków z przepisami ustawy prawo bankowe, ustawy o NBP, statutem oraz decyzją o wydaniu zezwolenia na utworzenie banku. W celu wywiązania się z realizacji obowiązków nałożonych ustawą oraz monitorowania ryzyka w sektorze bankowym, nadzór bankowy wprowadza wewnętrzne rozwiązania organizacyjno-metodyczne, dla osiągnięcia jak najwyższej skuteczności wykonywania czynności nadzoru. System oceny punktowej banków jest jednym z takich wewnętrznych narzędzi nadzorczych, służącym zapewnieniu jednolitych zasad oceny banków po inspekcji kompleksowej na miejscu w banku. Oceny punktowe nadawane bankom stanowią syntetyczną nadzorczą ocenę banku, potrzebną do realizacji nadzoru skoncentrowanego na ryzyku bankowym. System oceny punktowej banków został opracowany przy wykorzystaniu doświadczeń w stosowaniu podobnych narzędzi przez zagraniczne instytucje nadzorcze, w szczególności Office of the Comptroller of the Currency, Federal Reserve Bank (USA) i Financial Services Authority (Wielka Brytania). System był testowany w GINB w latach , a od początku 2000 roku był stosowany dla celów wewnętrznych. Przy piśmie z 1 października 2001 roku metodyka System oceny punktowej banków została przekazana bankom w celu nadania większej przejrzystości procesowi nadzoru nad bankami, do której nawiązują opracowane przez Komitet Bazylejski ds. Nadzoru Bankowego "Podstawowe zasady efektywnego nadzoru bankowego" (ang. Core principles for effective banking supervision). Od tego czasu były dokonywane modyfikacje Systemu oceny punktowej banków mające miejsce w 2004, 2005 i 2007 roku, które zawsze były przekazane bankom. Oceniane podczas inspekcji obszary obejmują osiem najważniejszych składników dotyczących działalności i sytuacji finansowej banku, tj. jakość aktywów, płynność, ryzyko stopy procentowej, ryzyko operacji walutowych, ryzyko operacyjne, wynik finansowy, kapitał, zarządzanie oraz podsumowującą całokształt działalności ocenę globalną. Zdefiniowanie kryteriów oceny punktowej oraz zasad przyznawania ocen pozwala na zachowanie spójności i jednolitości w procesie oceny banków i zapewnia jego wiarygodność. Niemniej, niemożliwe jest opisanie w Systemie wszystkich możliwych sytuacji jakie mogą wystąpić w bankach. Dlatego ustalone kryteria nie wykluczają potrzeby dokonywania przez inspektorów nadzoru indywidualnej oceny, czy i w jakim stopniu uwzględnić poszczególne aspekty związane z ryzykiem i zarządzaniem oraz jaka waga zostanie im nadana. Ocena punktowa odzwierciedla indywidualny profil ryzyka występującego w danym banku. Identyfikuje obszary, na których nadzorczy analityk banku powinien się koncentrować, w ramach nadzoru zza biurka w okresie między inspekcjami oraz pozwala określić niezbędne działania, jakie nadzór bankowy powinien podjąć wobec banku.

2 Należy mieć na uwadze, iż System oceny punktowej banków pokazuje syntetyczne podejście nadzoru bankowego do oceny ryzyka bankowego, natomiast bardziej szczegółowy opis procedur określających zakres czynności inspekcyjnych został umieszczony w Podręczniku inspekcji na miejscu przekazanym bankom w latach 1997, 2000, 2002, 2004 i Odnosząc się do tez postawionych przez Autorkę artykułu należy wyjaśnić co następuje: Podkreślenia wymaga fakt, iż zasady oceny zawsze były przekazywane bankom przed ich wprowadzeniem. Tak samo było w przypadku zasad oceny obszaru ryzyko operacyjne, o których banki zostały poinformowane ze stosownym wyprzedzeniem. Badanie ryzyka operacyjnego jest przedmiotem czynności inspekcyjnych od 2002 roku, a procedury badania zawarte w rozdziale Podręcznika inspekcji na miejscu poświęconego temu rodzajowi ryzyka, a w szczególności ryzyka IT, zostały przekazane bankom przy piśmie z dnia 10 stycznia 2002 roku. Do końca roku 2006 ocena zarządzania przez bank ryzykiem operacyjnym wpływała na ocenę obszaru zarządzanie. Jednocześnie podczas inspekcji kompleksowych w bankach mających miejsce w 2006 roku obszar ryzyko operacyjne był oceniany testowo. Banki zostały poinformowane o nadawaniu testowej oceny ryzyka operacyjnego w piśmie z dnia 14 grudnia 2005 roku, przekazującym zmodyfikowany System oceny punktowej. Bankom przedstawiono również kryteria brane pod uwagę przy testowej ocenie wrażliwości banku na ryzyko operacyjne i ocenie jakości zarządzania ryzykiem operacyjnym. Aktualizacja Systemu oceny punktowej z dnia 8 stycznia 2007 roku zakończyła okres testowania oceny ryzyka operacyjnego i ostatecznie wyodrębniła ryzyko operacyjne z obszaru zarządzanie. Metodyka Systemu oceny punktowej banków została przekazana bankom przed rozpoczęciem czynności kontrolnych. Będzie ona stosowana do banków, w których zostaną przeprowadzone czynności kontrolne na datę 31 grudnia 2006 r., co oznacza, iż będą dotyczyć stanu danych finansowych na tę datę sprawozdawczą, natomiast faktyczne rozpoczęcie inspekcji w 2007 r. nastąpi co do zasady w miesiącu lutym. Z uwagi na powyższe fakty, zarzut wprowadzenia nowego systemu bez wcześniejszego poinformowania zainteresowanych jest bezpodstawny. Wprowadzenie zasad oceny zarządzania ryzykiem operacyjnym nie wymagało wcześniejszego określenia metod pomiaru i zabezpieczania tego ryzyka w prawodawstwie (w związku z implementacją Dyrektyw 1 ), gdyż zasady zarządzania ryzykiem operacyjnym są znane bankom. Wprowadzone w Systemie oceny punktowej banków zasady oceny zarządzania ryzykiem operacyjnym bazują na wytycznych Bazylejskiego Komitetu ds. Nadzoru Bankowego oraz Rekomendacjach KNB. Należy podkreślić, że zasady dobrej praktyki bankowej rekomendowane w Podstawowych zasadach efektywnego nadzoru bankowego, wskazują na konieczność zarządzania przez banki ryzykiem operacyjnym (zasada 15) i alokowania kapitału na pokrycie strat (zasada 6). Ogólne zasady dobrej praktyki w zakresie ostrożnego i stabilnego zarządzania ryzykiem operacyjnym zostały również zawarte w Rekomendacji M KNB przekazanej bankom w 2004 roku. Zasady te, w odniesieniu do zarządzania ryzykami towarzyszącymi systemom informatycznym i telekomunikacyjnym używanym przez banki są uszczegółowione w Rekomendacji D KNB, której treść została zaktualizowana w 2002 roku. 1 Dyrektywa 2006/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe oraz Dyrektywa 2006/49/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia r. w sprawie adekwatności kapitałowej firm inwestycyjnych i instytucji kredytowych.

3 Należy zwrócić uwagę, iż Dyrektywy wprowadzają wymogi dotyczące zarządzania ryzykiem operacyjnym w odniesieniu do banków stosujących dla celów wyliczania wymogów kapitałowych metodę standardową (TSA), wraz z jej wariantem czyli metodą alternatywnego wskaźnika (ASA) i zaawansowanego pomiaru (AMA). Dyrektywa nie odnosi się do zarządzania tym ryzykiem przez banki stosujące metodę podstawowego wskaźnika (BIA). Nie oznacza to jednak, że banki te będą zwolnione z przestrzegania zasad dobrej praktyki zarządzania ryzykiem operacyjnym określonych w dokumentach przywołanych wyżej. Odnosząc się do tezy sugerującej, iż oceny o charakterze jakościowym charakteryzuje subiektywność należy zwrócić uwagę, iż ocena nadzorcza dokonywana po inspekcji kompleksowej jest procesem wieloetapowym zakończonym panelem oceniającym. Ustalenia inspekcji wraz z propozycją ocen punktowych przedstawiane są przez kierującego inspekcją na panelu oceniającym, który dokonuje weryfikacji wysokości proponowanych ocen, jak również istotności ustaleń inspekcyjnych i przyznaje ostateczne oceny. Zasadniczym celem panelu oceniającego jest zachowanie obiektywności, konsekwencji i spójności w procesie oceny różnych banków. Uczestnictwo w panelu pracowników GINB z pionu inspekcyjnego i analitycznego z długoletnim doświadczeniem w nadzorze bankowym daje pewność, że nadawane oceny właściwe oddają stopień ryzyka i jakość zarządzania tym ryzykiem przez bank. Niemniej zastosowanie tego mechanizmu nie jest w stanie do końca wyeliminować subiektywności z dokonywanej oceny, która w odróżnieniu od oceny czynników ilościowych, wymagać będzie zawsze wiedzy eksperckiej. Należy zauważyć, iż dokonywanie ocen jakościowych, które charakteryzuje subiektywność jest powszechną praktyką wśród nadzorów zagranicznych, jak również audytorów badających działalność banków. Nadzór bankowy przywiązuje istotną wagę do wprowadzenia przez banki zasad trzeciego filaru. Znajduje to m.in. wyraz w dokumencie konsultacyjnym Trzeci filar. Ujawnienia opublikowanym w czerwcu 2005 roku oraz projekcie uchwały KNB 2 przekazanej w 2006 roku bankom do konsultacji. Po wprowadzeniu do przepisów prawa polskiego zapisów Dyrektyw/ NUK, nadzór bankowy będzie aktywnie monitorował i egzekwował wypełnianie przez banki obowiązków z zakresu trzeciego filaru, m.in. poprzez badania na miejscu w bankach. Należy podkreślić, iż trzeci filar dotyczy ujawniania przez banki informacji nt. ich działalności. Zakres ujawnień został określony w art Dyrektywy 2006/48/WE. Uczestnicy rynku będą otrzymywać od banków obszerne informacje, zarówno o charakterze ilościowym jak i jakościowym, o zakresie działania, profilu ryzyka, procesach zarządzania ryzykiem, i adekwatności kapitałowej. Celem udostępniania tych informacji jest umożliwienie uczestnikom rynku łatwiejszego podejmowania decyzji ekonomicznych. Ujawnienia dokonywane przez właściwe organy wymienione w art. 144 Dyrektywy 2006/48/WE obejmują m.in. ogólne kryteria i metody stosowane podczas weryfikacji i oceny odnoszące się do procesu przeglądu i analizy nadzorczej. Dyrektywa nie zobowiązuje natomiast do ujawnień nadawanych bankom ocen, w tym np. ocen nadawanych po inspekcji, które jak zauważyła Autorka mogłyby w pewnych sytuacjach doprowadzić do zachwiania zaufania do systemu bankowego. W szczególności, w przypadku realizacji przez bank programu postępowania naprawczego, ujawnienie mogłoby negatywnie wpłynąć na jego realizację. Ujawnianie informacji o ocenie nadzorczej jedynie kierownictwu banku, członkom rady nadzorczej, biegłemu rewidentowi banku, bankowi zrzeszającemu, 2 Uchwała w sprawie szczegółowych zasad i sposobu ujawniania przez banki informacji o charakterze jakościowym i ilościowym dotyczących adekwatności kapitałowej oraz zakresu informacji podlegających ujawnianiu.

4 powiernikowi i jego zastępcy oraz Bankowemu Funduszowi Gwarancyjnemu ma służyć realizacji wykonywanych w ramach ich kompetencji zadań związanych z bezpieczeństwem banku. W tym kontekście wrażenie o nie przywiązywaniu przez autorów Systemu istotnej wagi do rozwiązań zaproponowanych w trzecim filarze NUK, nie znajduje potwierdzenia w faktach. Metodyka GINB, będąca przedmiotem analizy Autorki artykułu dotyczy jedynie oceny nadawanej bankom po inspekcjach. Niezależnie od Systemu oceny punktowej banków, który jest metodyką inspekcyjną funkcjonuje metodyka nadawania bankom kwartalnych ocen w wyniku tzw. analizy zza biurka, która opiera się w znacznej mierze na danych sprawozdawczych. Metodyka ta została przekazana bankom przy piśmie z dnia 1 października 2001 roku. W wyniku analizy zza biurka oceniane są jakość aktywów, płynność, wynik finansowy i kapitał. Oceny nadawane są raz na kwartał a skala ocen jest taka sama jak w przypadku ocen nadawanych po przeprowadzonych inspekcjach. Nadawanie ocen analitycznych pozwala na aktualizację w okresie pomiędzy inspekcjami - oceny sytuacji banku dokonanej podczas inspekcji, a tym samym na bieżące dostosowanie działań nadzorczych wobec banku do występującego w nim ryzyka. Główną różnicą pomiędzy ocenami z inspekcji a analitycznymi jest to, iż te drugie obejmują głównie czynniki ilościowe w oparciu o dane sprawozdawcze przekazywane przez banki dla NBP. Ocena inspekcyjna jest punktem odniesienia dla nadzoru analitycznego, gdyż wskazuje te obszary funkcjonowania banku i rodzaje ryzyka, które wymagają bardziej wnikliwego monitorowania zza biurka. Jednocześnie uzupełnianie procesu analizy zza biurka o elementy wykraczające poza analizę sprawozdawczości bankowej i norm nadzorczych korzystnie wpływa na bieżący nadzór sprawowany nad bankiem. Biorąc pod uwagę, iż art. 124 Dyrektywy 2006/48/WE wymaga aby weryfikacja dokonywanych przez organy nadzoru przeglądów i ocen uregulowań, strategii, procesów i mechanizmów wprowadzonych przez banki podlegała aktualizacji raz w roku, trudno ograniczyć ją tylko do analizy danych finansowych. Jednocześnie, z uwagi na ograniczenia kadrowe, nie jest możliwe przeprowadzanie inspekcji we wszystkich bankach co roku. Zatem wzbogacanie analizy zza biurka o jak najwięcej elementów jakościowych dotyczących analizy wewnętrznych dokumentów przekazywanych przez banki pozwala na aktualizację informacji posiadanych przez nadzór bankowy nt. procesu zarządzania bankiem. Na tym tle, postulat określenia odrębnego zestawu kryteriów będących punktem odniesienia dla procesu analizy zza biurka został przez GINB spełniony i to już w 2001r. Zastanawiające jest, że Autorka artykułu za dyskusyjną uważa możliwość dokonywania oceny zarządzania bankiem i ryzykiem z zewnątrz. Ocena procesu zarządzania bankiem przez instytucję nadzorczą jest zgodnie z dokumentami wydanymi przez Bazylejski Komitet ds. Nadzoru Bankowego, w tym zapisami Nowej Umowy Kapitałowej, istotnym elementem procesu nadzoru nad bankiem. Przepisy Dyrektywy 2006/48/WE szczególnie transponujące zapisy II Filaru NUK m.in. art. 124 Dyrektywy - wskazują na obowiązek dokonywania przez nadzór bankowy oceny procesu zarządzania ryzykiem przez bank. Na konieczność oceny pracy zarządu i rady nadzorczej wskazuje również dokument Bazylejskiego Komitetu ds. Nadzoru Bankowego Umacnianie ładu korporacyjnego w instytucjach bankowych. Ponadto dokument Podstawowe zasady efektywnego nadzoru bankowego (zasada 7) wymaga, aby nadzorcy mieli pewność, że banki i grupy bankowe wprowadziły proces wszechstronnego zarządzania ryzykiem w celu identyfikowania, oceny i kontroli lub ograniczania istotnych ryzyk i oceny adekwatności kapitałowej pod kątem profilu ryzyka banku. Doświadczenia krajowe, jak i nadzorców

5 zagranicznych wskazują, iż nieprawidłowości w zarządzaniu były najczęstszą przyczyną upadłości banków lub kryzysów bankowych. Z tego powodu ustawodawca wyposażył nadzór bankowy w instrumenty pozwalające na ocenę jakości zarządzania przez banki. Odnosząc się do podniesionej przez Autorkę potrzeby rozważenia zróżnicowania kryteriów oceny trzeba zwrócić uwagę, iż nie jest celem Systemu oceny punktowej banków objęcie wszystkich szczegółowych zagadnień badanych w trakcie inspekcji i uwzględnienie specyfiki każdego banku. Metodyka ma głównie na celu zapewnienie jednolitości i porównywalności badań prowadzonych przez różne zespoły inspekcyjne. Pewna ogólność metodyki wynika zarówno z dużej różnorodności stosowanych przez banki rozwiązań jak i szybkich zmian na rynku bankowym. Ocena dokonywana przez inspektorów nie jest mechanicznym odtwarzaniem w praktyce przyjętych ogólnych procedur, ale wymaga dostosowania zakresu badania do charakterystyki działalności i ryzyka badanego banku i ewentualnego uszczegółowienia lub uzupełnienia o te elementy, których ogólna metodyka nie przewiduje. Inspektorzy nadzoru dokonując oceny stosują procedury zawarte w metodyce z zachowaniem elastyczności i kierują się wiedzą ekspercką wynikającą z doświadczenia inspekcyjnego, a wprowadzone mechanizmy kontrolne m. in. w postaci Podręcznika inspekcji i innych szczegółowych metodologii inspekcyjnych, nadzoru nad inspekcją przez Terenowego Koordynatora Inspekcji, panelu oceniającego, który nadaje ostateczne oceny punktowe, skutecznie ograniczają zupełną swobodę dokonywania ocen. Wg Autorki artykułu dyskusyjny jest sposób oceny podejmowanego przez banki ryzyka. Podkreślenia wymaga fakt, iż zgodnie z Systemem oceny punktowej banków na ocenę obszaru ryzyka (np. ryzyka kredytowego) w mniejszym stopniu wpływa poziom podejmowanego ryzyka niż jakość zarządzania tym ryzykiem. Banki podejmujące wysokie ryzyko, a jednocześnie dobrze nim zarządzające ocenione mogą zostać pozytywnie na poziomie 2. Podejmowanie przez banki ryzyka nie musi być więc negatywnie oceniane przez nadzór bankowy. Należy podkreślić, iż System oceny punktowej banków premiuje banki, które w sposób profesjonalny, na wysokim poziomie zarządzają ryzykiem bankowym. Nadzór bankowy oczekuje, iż proces zarządzania ryzykiem będzie dostosowany do profilu i wielkości ryzyka występującego w działalności. Ponadto System oceny punktowej banków nie premiuje banków ponoszących niskie ryzyko, które w konsekwencji mają niską rentowność. Rentowność banku (m.in. wyrażona przez wysokość oraz trend ROA) jest jednym z podstawowych czynników branych pod uwagę przy ocenie wyniku finansowego banku. Niska ocena obszaru wyniku finansowego w konsekwencji będzie miała negatywny wpływ na ocenę globalną banku. Jednocześnie trudno spodziewać się by nadzór oceniał jednakowo banki ponoszące niskie ryzyko i wysokie ryzyko lub wręcz premiował banki za ponoszenie nadmiernego ryzyka. Ponadto nie ulega również wątpliwości, że te banki, w których ryzyko jest niskie nie wymagają tyle uwagi nadzoru jak banki podejmujące wysokie ryzyko. System oceny punktowej banków pozwala na koncentrowanie czynności nadzorczych na istotnych obszarach ryzyka banku i skracanie czasu inspekcji do niezbędnego minimum tak, aby w jak najmniejszym stopniu obciążać banki. Wydaje się, iż pozostałe wątpliwości podniesione w artykule dotyczą bardziej kwestii językowych niż różnego spojrzenia na ocenę poszczególnych aspektów działalności banków. Odnosząc się do nich kolejno wyjaśnić wypada iż: zobowiązania pozabilansowe brane są pod uwagę przy nadawaniu oceny za obszar jakość aktywów z uwagi na kredytowy charakter ryzyka tych zobowiązań,

6 jednym z kryteriów oceny ryzyka kredytowego jest stopień dywersyfikacji ryzyka kredytowego. Ogólny sposób sformułowania tego kryterium miał na celu zapewnienie elastycznego jego wykorzystania w zależności od konkretnej sytuacji banku poprzez uwzględnienie różnorodnych koncentracji zaangażowań, które mogą być identyfikowane m.in. na poziomie bilansu, poszczególnych jego pozycji, rodzajów ekspozycji, grup podmiotów, itd. Analiza ustawowych wskaźników koncentracji kapitałowej i wierzytelności nie stanowi samoistnego kryterium oceny (wskazuje na to m.in. usytuowanie tego zapisu w nawiasie), a jedynie jeden z wielu, choć konieczny, element uwzględniany przy ocenie stopnia dywersyfikacji, występujące w opisie uzasadniającym ocenę poziomu ryzyka kredytowego sformułowanie jakość aktywów i udzielonych zobowiązań pozabilansowych ma znaczenie podstawowe, a następujące dalej zapisy wskazują jedynie przykładowe, choć najistotniejsze czynniki, które powinny być uwzględniane w ocenie. Pominięcie w tym kontekście adekwatności stopnia pokrycia zobowiązań pozabilansowych rezerwami celowymi wynika z faktu, że znaczenie tego czynnika dla oceny jest najczęściej drugorzędne udzielone zobowiązania finansowe i gwarancyjne wykazują z reguły znacznie niższą wartość niż należności, w odniesieniu do ryzyka operacyjnego, częste zmiany strategii są czynnikiem wpływającym na wzrost wrażliwości na to ryzyko a samo ryzyko strategiczne jest oddzielną kategorią ryzyka z grupy tzw. ryzyk trudno mierzalnych, odnosząc się do stwierdzenia Autorki, iż wątpliwa jest sytuacja, w której kapitał w pełni zabezpieczałby ryzyko i że nie doprecyzowano rodzaju kapitału, należy wskazać, że jednym z kryteriów oceny adekwatności kapitałowej banku jest Przestrzeganie norm nadzorczych związanych z utrzymywaniem wymaganej przepisami minimalnej wielkości funduszy własnych, co oznacza że ocenie podlega wielkość funduszy własnych, pod kątem równoważenia poziomu ryzyka w działalności banku (tj. wymogu kapitałowego). Podobnie należy traktować zwrot w pełni zabezpiecza, który się odnosi do obowiązku wypełniania norm nadzorczych w zakresie kapitału regulacyjnego (i nie ma na celu obligowania banków do utrzymywania funduszy własnych w wielkości, która całkowicie odpowiadałaby poziomowi ryzyka), odnosząc się do możliwych zmian w organach władzy banku, podkreślić warto, że o ile nadzór bankowy ma pewien wpływ na skład zarządu /prezesa i drugiego członka zarządu w banku komercyjnym/ to zmiana członków rady nadzorczej nie mieści się w jego kompetencjach. Przedstawiając powyższe informacje, należy mieć nadzieję, że przyczynią się one do lepszego zrozumienia metod pracy nadzoru bankowego, dla którego nadrzędnym celem jest zapewnienie bezpieczeństwa środków finansowych klientów banków. Nadzór bankowy ma świadomość konsekwencji swoich działań lub zaniechań, a tłumaczenie, że ocena pewnych elementów była utrudniona lub niemożliwa w sytuacji upadłości banku, nie byłaby argumentem przekonywującym jego klientów. Sławomir Niemierka Dyrektor Biura Inspekcji Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego Leszek Kryszkiewicz Główny Specjalista w Zespole Metodologii i Standardów BI Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego