Partycypacja wyborcza Polaków
|
|
- Magdalena Bukowska
- 7 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Forum Aktywny Obywatel Programu Obywatel i Prawo IV Seminarium Partycypacja wyborcza Polaków Zapis stenograficzny Warszawa 24 czerwca 2008 r.
2 Instytut Spraw Publicznych Program Obywatel i Prawo Forum Aktywny Obywatel Jan Grzymski tel jan.grzymski@isp.org.pl Seminarium zostało zorganizowane w ramach prac Forum Aktywny Obywatel Programu Obywatel i Prawo IV Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności, realizowanego przez Instytut Spraw Publicznych. Forum Aktywny Obywatel jest niezależnym ciałem opiniotwórczym. 2
3 Prof. Lena Kolarska Bobińska, ISP: Witam Państwa na dzisiejszym seminarium, które jest częścią większego projektu, dotyczącego partycypacji wyborczej Polaków. Jest to projekt analityczno badawczy, w ramach którego chcemy myśleć o nowych formach aktywizacji społeczeństwa, a z drugiej strony ułatwiania uczestnictwa w życiu publicznym. Pierwszym krokiem do wymyślenia różnych rozwiązań instytucjonalnych, jest dowiedzenie się: kto, dlaczego, a przede wszystkim ukazanie dynamiki zmian partycypacji jak się ona zmienia, w jakich grupach i z jakich powodów. To przede wszystkim nas interesowało, i dlatego poprosiliśmy o pokazanie tejże dynamiki Mikołaja Cześnika z Instytutu Studiów Politycznych PAN. Pan Mikołaj Cześnika wraz z profesorem Markowskim bierze udział w badaniach Polskie Generalne Studium Wyborcze (PGSW), które prowadzone jest od wielu lat. Dr Mikołaj Cześnik, Instytut Studiów Politycznych PAN: Jak Państwo przed chwilą słyszeli postawiono przede mną trudne zadanie. Na początek chciałbym się z Państwem podzielić pewną refleksją. Ci którzy zajmują się badaniem uczestnictwa, frekwencji czy partycypacji wyborczej, a będę tych trzech pojęć używał zamiennie, mają jeden problem. A mianowicie, że akurat ten temat każdemu obywatelowi jest mniej lub bardziej bliski. Co więcej jest pewna suma wiedzy dotyczącej tego zjawiska, która jest dana większości obywateli. W dzisiejszej prezentacji, chciałbym się z kilkoma tematami funkcjonującymi w dyskursie zmierzyć. Oczywiście, będę się starał na tyle, o ile jest to możliwe, ukazać to, o co zostałem poproszony, czyli: omówić partycypację wyborczą Polaków, ze zwróceniem szczególnej uwagi na kilka cech. Jeżeli Państwo pozwolą to rozpocznę od krótkiego wstępu teoretycznego, żeby przypomnieć dlaczego partycypacja i zajmowanie się nią jest rzeczą ważną. Następnie chciałbym krótko powiedzieć o pewnych kwestiach metodologicznych. Później zaś, ukazać jak polska partycypacja wypada w zestawieniu z innymi krajami. Ja będę pokazywał przede wszystkim porównania z innymi krajami Europy Środkowo Wschodniej, bo mamy nieuzasadnioną skłonność porównywania się z tymi krajami. Krótko chciałbym się odnieść także do partycypacji i instytucji. Następnie, i to uczyniłem głównym elementem mej prezentacji, chciałbym się zająć dynamiką partycypacji wyborczej w Polsce, jej stabilnością i zmianami, jakie w niej zachodzą. W tym też duchu chciałbym odnieść się do tematu: partycypacja a struktura 3
4 społeczna. Grzechem byłoby nie powiedzieć o innych determinantach partycypacji wyborczej, choć uczynię to jedynie skrótowo, po czym przejdę do takiej ostatniej części, w której wskaże kilka obszarów, które moim zdaniem powinno się poznawać w badaniach nad partycypacją. To są ogólniki, truizmy, oczywistości, które pewnie Państwo dobrze znają, ale chciałbym je mimo to przypomnieć. Współczesne, duże demokracje dają obywatelowi właściwie jeden sposób wpływania na to co się dzieje z demokratyczną wspólnotą. To jest uczestnictwo w powszechnych głosowaniach. Oczywiście są także inne formy, jednakże ogólnodostępne jest głosowanie, przede wszystkim w wyborach. Są też oczywiście referenda i inne instytucje demokracji bezpośredniej, których wzory uczestnictwa są dosyć podobne do wzorów uczestnictwa w wyborach. Jednakże współcześnie szerokie stosowanie referendów, jak mówi Sartori, rozbija się o rafy niekompetencji obywatelskiej. Współczesne, duże demokracje są na tyle skomplikowanymi tworami, że obywatelom nie można dać pełnej możliwości decydowania z dnia na dzień, co możliwe byłoby technicznie, np. za pomocą sieci tele-informatycznej. Nie można im dać pełnego uczestnictwa i wpływu na to co się dzieje z państwem, demokratyczną wspólnotą. Ja pozwolę sobie zwrócić Państwa uwagę na fakt, że uczestnictwo wyborcze ma fundamentalne znaczenie dla właściwie najważniejszej demokratycznej wartości równości. Jedynie równe uczestnictwo, jako równe rozumiem tutaj nie skrzywione pod jakimkolwiek względem, w poszczególnych, wyróżnianych przez najróżniejsze zmienne, charakterystykach. Równe uczestnictwo wyborcze jest w stanie zapewnić równą reprezentację, a równa reprezentacja jest w stanie zapewnić równy polityczny wpływ. Niektórzy badacze przekonują nas np. o tym, że to właśnie równy polityczny wpływ powinien zapewniać równość w innych sferach życia. Jeżeli Państwo pomyślą, o takim najprostszym przykładzie, czyli nierównym uczestnictwie pomiędzy kobietami a mężczyznami, to szybko dopowiedzą sobie Państwo, że przewaga mężczyzn wśród tej głosującej grupy członków wspólnoty demokratycznej, powoduje najprawdopodobniej nierówną reprezentację mężczyzn i kobiet, a to znów przekłada się na nierówny polityczny wpływ ze wszystkimi tego, z reguły złowrogimi konsekwencjami. Teraz chciałbym po tym krótkim teoretycznym wstępie, przejść do kwestii metodologicznych, na które muszę zwrócić tutaj Państwa uwagę, ponieważ to, o czym będziemy mówić dalej w dużej swojej części odwołuje się do badań sondażowych, ponieważ znaczna część wiedzy, jaką posiadamy w tymże 4
5 przedmiocie została zdobyta za pomocą technik sondażowych. Oczywiście, są inne sposoby zdobywania wiedzy o tym zjawisku, chociażby analiza oficjalnych wyników wyborów, itd. Te wszystkie techniki, które odnoszą się do poziomu zagregowanego, a nie jednostkowego, grzeszą podstawowym błędem metodologicznym. Nie będę się nad tym długo rozwodził, jednakże chcę zwrócić uwagę Państwa na jedno fundamentalne zjawisko, z punktu widzenia naszych rozważań. Mianowicie, na zjawisko naddeklaratywności uczestnictwa wyborczego. W ramach PGSW tak sobie pozwalamy, to zjawisko nazywać. Jest to systematycznie obserwowana, nie tylko w Polsce, ale także w innych krajach, różnica pomiędzy deklarowanym w sondażu uczestnictwem wyborczym, a tym odnotowywanym przez odpowiednie czynniki, w naszym wypadku: Państwową Komisję Wyborczą. Otóż są dwa wytłumaczenia tego fenomenu. Pierwsze, które pewnie także Państwu przychodzi pierwsze na myśl, to jest wyjaśnienie tym, że ludzie mijają się z prawdą, czy też mówiąc bardziej kolokwialnie kłamią w sondażu. Drugie wyjaśnienie zaproponowane przez tych, którzy zajmują się technologią badania sondażowego mówi o tym, że prawdopodobnie cześć tego błędu, różnicy, jaką obserwujemy wynika nie z tego, że jesteśmy okłamywani przez respondentów, tylko z faktu, że próby, jakie są dobierane do badania nie są próbami doskonałymi. Są one obciążane błędem na poziomie doboru próby. Są z resztą bardzo ciekawe badania Instytutu Filozofii i Socjologii (IFiS) PAN, które zostały opublikowane w zeszłym roku. Odpowiedzialni za nie są bracia Sztabińscy i Dariusz Przybysz, jeżeli dobrze pamiętam. Te badania są dla sondażystów, mówiąc delikatnie porażające. Ci, którzy nam z prób wypadają, jak mówią sondażyści w swoim slangu, to nie są osoby przypadkowe. To są ludzie, którzy w sposób istotny statystycznie różnią się od tych, z którymi udaje się nam badanie przeprowadzić. I są na to dosyć twarde, empiryczne dowody. Ja nie będę się nad tym rozwodzić, zainteresowani spośród Państwa mogą do tego tekstu dotrzeć. Został on opublikowany, jeżeli dobrze pamiętam w czasopiśmie wydawanym przez IFiS. Pozostaje, wobec tego co Państwo za chwilę zobaczą, wystąpić w roli adwokata diabła i technik sondażowych postarać się bronić. Po pierwsze, z faktu, że nie ma doskonalszego narzędzia, nie powinien wynikać taki wniosek, że w ogóle nie powinniśmy go nie brać do ręki. Będę później mówił o sposobach poradzenia sobie z tą naddeklaratywnością, która istnieje np. w krajach anglosaskich czy skandynawskich, natomiast my w Polsce nie mamy żadnego innego dobrego 5
6 narzędzia do zdobywania wiedzy o uczestnictwie wyborczym na poziomie jednostkowym. W związku z tym do tych danych musimy sięgnąć. Ja postaram się Państwu pokazać różnice pomiędzy uczestnictwem wyborczym odnotowywanym przez PGSW oraz PKW. Porównanie oficjalnej frekwencji i uczestnictwa według danych PGSW Wybory parlamentarne PGSW PKW ,4% 52,1% ,3% 47,9% ,7% 46,3% ,8% 40,6% ,9% 53,9% Mikołaj Cześnik, PGSW, ISP PAN 5 Nie chcę, aby to znowu zabrzmiało, jak taka nachalna autopromocja PGSW, ale chciałbym zwrócić Państwa uwagę, że te dane, jak żadne inne nadają się do badania uczestnictwa wyborczego, ponieważ my pytamy o uczestnictwo wyborcze zaraz po fakcie. Ludzka pamięć jest w stanie płatać figle. Kiedy pytamy o zachowania wyborcze miesiące, lata po wydarzeniu, to ten obraz w świadomości wyborczej nie ma nic wspólnego z rzeczywistością. Gdybyście Państwo zapytali, tych którzy mogli głosować w dziewięćdziesiątym roku, o to jak głosowali w pierwszej i drugiej turze wyborów prezydenckich, to wynik Stanisława Tymińskiego oscylowałby wokół błędu statystycznego. To zostało wyparte ze świadomości. Dlatego, te dane, które będę Panu pokazywał, jak żadne inne nadają się do badania uczestnictwa wyborczego, aczkolwiek są oczywiście opatrzone błędem. Jednakże błąd ten jest minimalizowany. Lepiej widać to, jak mi się wydaje na tym obrazku, na którym jedna rzecz powinna zwrócić Państwa uwagę. Pomimo fluktuacji absencji wyborczej, ten odstęp pozostaje względnie równy. To jest pewna przesłanka, żeby sądzić, że mamy do czynienia z nienajgorszym odwzorowaniem tego, co się wydarzyło. 6
7 80 Porównanie oficjalnej frekwencji i uczestnictwa według danych PGSW ,1 62,4 57,2 58,5 47,9 46,3 40,6 51,8 53,9 66,8 PKW PGSW Mikołaj Cześnik, PGSW, ISP PAN 6 Są pewne przesłanki z krajów anglosaskich czy skandynawskich, gdzie istnieje możliwość walidacji czy też weryfikacji danych o uczestnictwie wyborczym dociera się po prostu do odpowiednich dokumentów, i sprawdza się, czy osoba przyznająca się do głosowania w istocie głosowała które wskazują, że wyżej opisany fenomen nie jest związany z jakimiś istotnymi korelatami socjodemograficznymi. Nie ma nadwyżki kobiet, mężczyzn. Osób z wyższym wykształceniem wśród osób kłamiących. Tam są pewne różnice pomiędzy poszczególnymi krajami, ale co do zasady, na szczęście nie ma istotnego skrzywienia pod względem socjodemograficznym czy też innym. To, co Państwo w tej chwili widzą, daje nam pewne podstawy do tego, aby tego narzędzia używać w analizach frekwencji i uczestnictwa wyborczego. Jedna uwaga na marginesie, PGSW to jest projekt trwający od 1997 roku, ale Pracownia Badań Wyborczych przy Instytucie Studiów Politycznych PAN istnieje dłużej, i to badanie z 1993 roku jest przeprowadzone w bardzo podobny sposób, zaraz po wyborach, więc jest w dużym stopniu porównywalne. Teraz zaproponowałbym Państwu przyjrzenie się Polsce na tle innych krajów. To, co staram się Państwu pokazać to jest porównanie Polski z innymi krajami Europy Środkowej i Wschodniej. Widzą Państwo tutaj dziesięć nowych krajów Unii Europejskiej. To jest średnia frekwencja wyborcza w krajach postkomunistycznych, w okresie od 1990 roku. W przypadku Polski, nie są wliczane 7
8 wybory z 1989 roku, ze względów oczywistych, czyli dlatego, że nie były to w pełni demokratyczne wybory. To co Państwo widzą to jest frekwencja wyborcza w wyborach parlamentarnych. Nie zajmuję się w ogóle wyborami prezydenckimi, ponieważ one w polskim ustroju są z punktu widzenia dystrybucji władzy mniej istotne. Dlatego skupiam się przede wszystkim na wyborach parlamentarnych, aczkolwiek te prawidłowości, wzory można odnieść w dużym stopniu także do wyborów prezydenckich. Frekwencja wyborcza w krajach postkomunistycznych 72,65 77,34 69,03 47,31 58,09 73,41 67,79 62,87 75,76 68,07 0,00 20,00 40,00 60,00 80,00 100,00 Słowenia Słowacja Rumunia Polska Litwa Łotwa Węgry Estonia Czechy Bułgaria Mikołaj Cześnik, PGSW, ISP PAN 7 Jak Państwo widzą, Polska jest zdecydowanym outsiderem tego rankingu. Ta średnia dla lat wynosi 47,31%, kolejny krajem jest Litwa. To jest także zastanawiające, że Litwa, kraj, który jednak jakoś nam bliski, żeby nie powiedzieć najbliższy spośród tych dziesięciu jest tak blisko także pod względem frekwencji wyborczej. Różnica pomiędzy nami a Słowacją, Czechami, Łotwą czy np. Rumunią jest naprawdę duża. To jest przepaść rzędu dwudziestu kilku punktów procentowych. Rzecz kolejna jest to próba pokazania Państwu pewnej dynamiki. 8
9 Frekwencja wyborcza w krajach postkomunistycznych y = -1,598x , R² = 0, Mikołaj Cześnik, PGSW, ISP PAN 9 Te kwadraty, które Państwo widza, są to poszczególne elekcje w tych dziesięciu badanych krajach. Tam u góry jest równanie prostej regresji liniowej, które mówi nam o tym, o ile średnio w okresie od 1990 do 2007 roku spadała frekwencja wyborcza w badanych krajach. Mamy tutaj około pięćdziesięciu elekcji, i średnio w naszym regionie frekwencja spadła o 1,4% na rok. Polska jest na samym dole. Ciekawe jest to, że jeżeli wyłączymy Polskę z tego zestawienia ten średni spadek frekwencji w regionie wzrasta z 1,4 do 1,6% na rok. Dopasowanie modelu wzrasta w sposób zasadniczy wcześniej to było 33% wyjaśnianej wariancji, teraz jest to 52% i sam obrazek jest bardziej koherentny. Widać z tego, że Polska jest wyjątkowa nie tylko z punktu widzenia samego poziomu frekwencji, ale także jest inna pod względem dynamiki frekwencji. Pozostałe kraje przez te dwadzieścia lat doświadczały gigantycznego spadku frekwencji. Dla każdego z tych krajów jesteśmy w stanie wyliczyć ten wskaźnik, współczynnik regresji liniowej b. W Czechach jest to prawie 4% spadku na rok. Czechy i Słowacja to są te kraje, które przez ostatnie osiemnaście lat zanotowały największe spadki, z poziomu 96% do mniej więcej 60%. Teoretycy demokracji, ci którzy ją badają i nad nią się zastanawiają, mogą się zastanawiać czy my jesteśmy w lepszej sytuacji, kiedy w pierwszych wolnych wyborach mieliśmy frekwencję na poziomie 43% i później ona fluktuowała pomiędzy 40% a 55%, czy też Czesi, którzy odnotowywali na początku bardzo wysoką 9
10 frekwencję (podobną odnotowywuje się jedynie w krajach, w których jest obowiązek głosowania), a dziś są poniżej średniej dla całej Europy. Teraz chciałbym zająć się króciutko tematem partycypacji wyborczej i instytucji. Mianowicie, infrastruktura instytucjonalna, otoczenie, w którym wyborca się znajduje, ma oczywiście znaczenie i wpływ na podejmowane decyzje. To skutkuje oczywiście tym, że frekwencja również jest funkcją otoczenia instytucjonalnego. Polska nie jest szczególnie wyjątkowa na tym tle wśród krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Co więcej, analizy pokazują, że wpływ zmiennych instytucjonalnych na wysokość partycypacji wyborczej w naszym regionie jest bardzo ograniczony. Tutaj mamy pewne proste regresje liniowe. Każda z tych elekcji może być opisana za pomocą zmiennych instytucjonalnych: czy istnieje bezpośredni wybór prezydenta, zaszła zaraz przed wyborami zmiana instytucjonalna itd. Nie będę się rozwodził nad tym. Partycypacja wyborcza a instytucje Model 1 (b) Model 2 (b) Model 3 (b) Model 4 (b) Częstotliwość wyborów -3,76-0,65-0,82 EASVOT -4,01-3,45-1,61 Wybór prezydenta 8,94* 8,41* 4,29 Zmiana instytucjonalna 1,26-0,72 1,28 Rok przeprowadzenia wyborów Polska (zmienna zerojedynkowa) -1,07-1,07* -1,70** -20,44** -24,21** Stała 83,81** 2209, ,46* 3401,52** Skorygowane R-kwadrat 0,29 0,33 0,60 0,64 Mikołaj Cześnik, PGSW, ISP PAN 11 Najważniejsze w tej tabeli jest to, że jeśli włączymy do analizy prostą zero jedynkową prostą Polska, która rozróżniałaby pomiędzy wyborami, które odbywałyby się w Polsce i gdzie indziej, to się okazuje, że wpływ pozostałych zmiennych znika. Tę dynamikę, którą obserwujemy w Europie Środkowej i Wschodniej nie rządzą kwestie instytucjonalne. Co więcej, obserwujemy tutaj bardzo ciekawe zjawisko, mianowicie, zmiany prawa wyborczego szły w kierunku ułatwienia procedury wyborczej, jednakże nie miało to żadnego przełożenia na poziom frekwencji. 10
11 Frekwencja spada, pomimo że zmiany idą w tym kierunku, aby obywatelom ułatwiać głosowanie. Jaki z tego wniosek? Zmiany instytucjonalne nie są na tyle wystarczające, aby zamortyzować spadek frekwencji. Dzieje się coś innego, dużo głębiej, najprawdopodobniej na poziomie świadomości jednostkowej i społecznej, co powoduje, że wyborcy coraz mniej chętnie korzystają ze swojego prawa do głosowania. Niech mi Państwo pozwolą teraz przejść do kwestii, którą uczyniłem centralnym elementem tejże prezentacji, mianowicie tematu stabilności uczestnictwa wyborczego. Zanim przejdę do analizy tych tabel, które tu Państwu pokazuje, chciałbym Państwu uświadomić, że możemy mówić o zmianie samego poziomu uczestnictwa, czyli tego co jest odnotowywane przez PKW lub inne władne instytucje, ale możemy także mówić, o zmianie charakteru uczestnictwa. Należy pamiętać o tym, że możemy nie odnotować zmiany poziomu, a jednocześnie dojść może do zmiany charakteru uczestnictwa. Proszę sobie wyobrazić sytuację, że frekwencja wynosi 50%, to jest więc jakaś konkretna liczba obywateli, która pojawiła się u urn. I ta grupa, w kolejnych wyborach nie pojawia się, a przychodzą ci, którzy nie głosowali. Jeżeli odwołalibyśmy się jedynie do danych agregowanych, to orzeklibyśmy, że nie zaszła żadna zmiana. Jednakże zmiana zaszła fundamentalna, możemy sobie wyobrazić, że w jednych wyborach wzięli udział wyłącznie mężczyźni, w drugich zaś kobiety. Możemy być przekonani, że i wynik wyborów i charakter uczestnictwa zmieni się diametralnie. Po to, aby przeprowadzać takie analizy, i to jest znowu kamyczek do ogródka tych, którzy chcą poprzestawać na analizach poziomu zagregowanego, jest właśnie to, że aby szacować tego rodzaju zmiany, musimy się odwołać do danych poziomu indywidualnego, a to są niestety dane sondażowe. To, co Państwu pokazuje są to cztery tabele, w których staram się pokazać na ile stabilny jest polski elektorat między poszczególnymi wyborami. Mamy porównanie pomiędzy wyborami z 1993 i 1997 roku, 1997 i 2001 roku, 2001 i 2005 oraz 2005 i Co tu jest ciekawe? 11
12 Stabilność uczestnictwa wyborczego Udział w wyborach parlamentarnych 1993 roku Udział w wyborach parlamentarnych 1997 roku TAK NIE OGÓŁEM TAK 50,97% 9,05% 60,02% NIE 16,27% 23,71% 39,98% OGÓŁEM 67,24% 32,76% 100,00% Udział w wyborach parlamentarnych 1997 roku Udział w wyborach parlamentarnych 2001 roku TAK NIE OGÓŁEM TAK 54,38% 5,94% 60,32% NIE 21,91% 17,77% 39,68% OGÓŁEM 76,29% 23,71% 100,00% Mikołaj Cześnik, PGSW, ISP PAN 12 Stabilność uczestnictwa wyborczego Udział w wyborach parlamentarnych 2001 roku Udział w wyborach parlamentarnych 2005 roku TAK NIE OGÓŁEM TAK 46,56% 6,93% 53,46% NIE 25,93% 20,58% 46,51% OGÓŁEM 72,49% 27,51% 100,00% Udział w wyborach parlamentarnych 2005 roku Udział w wyborach parlamentarnych 2007 roku TAK NIE OGÓŁEM TAK 58,03% 9,54% 67,57% NIE 14,24% 18,19% 32,43% OGÓŁEM 72,28% 27,72% 100,00% Mikołaj Cześnik, PGSW, ISP PAN 13 Między 2001 a 2005 rokiem mieliśmy 46% takich, którzy pojawili się dwukrotnie u wyborczej urny; 20% stabilnych, którzy nie poszli ani w 2001, ani w 2005; 20%, którzy głosowali jedynie w 2001; i co jest bardzo ciekawe mamy 7% osób, którzy głosowali jedynie w Chciałbym zwrócić Państwa uwagę na jeszcze jeden fakt to jest bardzo konserwatywny test. Są powody kultura polityczna, dyskurs publiczny itd. które pozwalają nam sądzić, że jeśli obywatele mijają się z prawdą to nie jest to losowe. Raczej będą się przyznawali się do tego, że głosowali, niż, że nie 12
13 głosowali i dane, które przed chwilą Państwu pokazywałem powinny Państwa przekonać. Druga rzecz bardzo istotna, raczej będą dążyli w kierunku stabilności, a nie niestabilności. Będą się starali wobec ankietera pokazać siebie, jako osoby spójne. Jeśli skłamią odnośnie 2001 roku, to także uczynią to jeżeli chodzi o 2005 rok. Pomimo tego, mamy 30% takich, którzy są niestabilni, przepływają sobie z grupy głosujących do nie głosujących. Jak Państwo widzą jest to dosyć stabilne. Ten niestabilny elektorat waha się pomiędzy 20 a 30 punktami procentowymi. Jedynie pomiędzy 2005 a 2007 rokiem widzimy lekką zwyżkę tych, którzy są stabilni. Jednak to znów nie jest bardzo dużo, bo niestabilnych pozostaje mniej więcej 30%. Rekordowe było zestawienie 2001 z 2005, kiedy stabilne były 2/3, a niestabilna 1/3 wyborców. Polska również, jeżeli chodzi o tę stabilność jest wyjątkowa. To jest porównanie Polski z trzydziestoma kilkoma innymi demokracjami z całego świata, które są badane w ramach projektu Comparative Studies of Electoral Systems. Stabilność uczestnictwa wyborczego (Polska vs. kraje postkomunistyczne) 77,7 79,9 72,8 72,1 83,0 69,7 79,4 77,3 SŁOWENIA (2004) ROSJA (2004) RUMUNIA (2004) POLSKA (2001) WĘGRY (2002) CZECHY (2002) BUŁGARIA (2001) ALBANIA (2005) 60,0 65,0 70,0 75,0 80,0 85,0 Mikołaj Cześnik, PGSW, ISP PAN 16 13
14 Stabilność uczestnictwa wyborczego (Polska vs. nowe demokracje) 72,1 81,8 82,7 75,8 80,8 71,0 81,7 80,5 84,3 84,5 POLSKA (2001) FILIPINY (2004) PERU (2006) MEKSYK (2003) KOREA (2004) HONG KONG (2004) TAJWAN (2004) TAJWAN (2001) CHILE (2005) BRAZYLIA (2002) 60,0 65,0 70,0 75,0 80,0 85,0 90,0 Mikołaj Cześnik, PGSW, ISP PAN 17 Jak Państwo widzą, jesteśmy dużo bardziej niestabilni niż uśrednione demokracje na całym świecie. Te same dane w rozbiciu na kraje, możemy porównać Polskę z krajami postkomunistycznymi. Jest jeden kraj bardziej niestabilny od Polski. Są to Czechy. My jesteśmy na tym samym poziomie co Rumunia, ale jak Państwo widzą Węgry, Słowenia, Rosja czy nawet Albania są krajami dużo bardziej stabilnymi. Tutaj pozwalam sobie Polskę porównać z innymi nowymi demokracjami na świecie. Poza Hongkongiem, pozostałe kraje są dużo bardziej stabilne niż Polska. Ta niestabilność uczestnictwa może mieć oczywiście wpływ na zmianę odnotowywanego poziomu frekwencji. Ją się zwykło tłumaczyć na dwa sposoby. Po pierwsze, tym, że jedni obywatele wychodzą z głosowania w kierunku absencji, inni zaś mogą zaczynać brać w nich udział. Jednakże tych pierwszych jest dużo więcej, dlatego też zachodzi zmiana na poziomie zagregowanym. I jest także drugie wytłumaczenie, o którym się rzadko pamięta. Mianowicie, my mamy skłonność do patrzenia na uczestnictwo w bardzo statyczny sposób, tymczasem elektorat w ciągu tych czterech lat zmienia się w jakiś sposób. Można założyć, że przy stabilności na poziomie jednostek wymiana elektoratu, która jest oczywista i następuje z przyczyn demograficznych jedni wymierają, wchodzą na ich miejsce nowe roczniki. Te nowe roczniki, czyli młodzi wyborcy, utarło się mówić, że najrzadziej pojawiają się u wyborczej urny. Otóż i w Polsce pojawiały się takie wyjaśnienia, np. w 2005 roku spadek frekwencji tłumaczono nie zmianą zachowania wyborców, ale raczej tym, że weszły cztery 14
15 bardzo liczne roczniki, które, jako, że młodzi ludzie głosują mało, zaważyły na tym, że poziom tej zagregowanej frekwencji znacznie, o te 6% się obniżył. Zmiany frekwencji wyborczej w poszczególnych kohortach wiekowych Kohorta wiekowa Starsi 65,2% 63,1% 65,8% 58,2% 72,8% ,8% 52,8% 40,0% 53,2% 62,8% ,8% 47,8% 52,7% 42,4% 63,1% ,6% 31,7% 44,3% 37,5% 70,5% ,4% 42,5% 42,2% 53,7% ,0% 43,3% 62,0% ,0% 59,0% ,5% Ogółem 62,4% 57,3% 58,7% 51,8% 66,9% Mikołaj Cześnik, PGSW, ISP PAN 18 Ta tabela zadaje kłam takiemu wyjaśnieniu. Mamy na niej przedstawione kohorty, grupy wiekowe, które wchodziły po raz pierwszy na wyborcy rynek. W 1993 roku byli to wyborcy z roczników , a w istocie , przypominam, że to były wcześniejsze wybory, czyli tylko dwa nowe roczniki pojawiły się na rynku wyborczym, co też ograniczyło ewentualny wpływ tych nowych wyborców. Jeżeli to są tylko dwa roczniki to one będą odpowiednio mniej ważyć na całym wyniku frekwencji, bo ich wkład w podstawę procentowania jest, w tym przypadku dwukrotnie mniejszy. Podobna sytuacja jest w 2007 roku. Co tu jest bardzo ciekawe? Ci którzy po raz pierwszy mają szanse się pojawić w lokalu wyborczym to wcale nie są ci, którzy głosują najrzadziej. Proszę zwrócić uwagę na 1997 rok. Ci nowi wyborcy odnotowana frekwencja wyborcza, która oczywiście jest różna od faktycznej frekwencji, ale my się domyślamy, że ona jest względnie dobrym przybliżeniem tego, jak oni w istocie głosowali. Nie ma żadnych powodów, aby sądzić, że wiek jest jakoś skorelowany z tym tzw. mijaniem się z prawdą. W związku z tym, oni dużo chętniej głosowali niż te roczniki Podobna sytuacja jest w 2001 roku, kiedy o 10 punktów procentowych jest wyższa frekwencja wśród nowych wyborców, niż w kolejnych grupach wiekowych. To samo dotyczy 2005 i 2007 roku. Chciałbym Państwa uwagę zwrócić na pokolenie , czyli moich równolatków. 15
16 Gigantyczne wręcz różnice, co do frekwencji wyborczej. Od poziomu 30% do ponad 70% w wyborach 2007 roku. Są różne wyjaśnienia tego, ja nie będę teraz na ten temat mówił. Bogdan Machla napisał na temat tego pokolenia bardzo ciekawą książkę i bardzo dogłębnie tą grupę wiekowa zanalizował. Niech Państwo pozwolą mi przejść do rzeczy kolejnej, mianowicie ukazania dynamiki zróżnicowania frekwencji wyborczej w poszczególnych grupach, wyróżnianych ze względu na pewne istotne charakterystyki socjodemograficzne. Płeć a uczestnictwo wyborcze , ,2 60,7 58,3 59,2 54,2 63,8 Kobiety Mężczyźni 50 49, Mikołaj Cześnik, PGSW, ISP PAN 20 Jak Państwo widzą, pomimo tej niestabilności na poziomie jednostkowym, tu widza Państwo względnie stały wzór różnicy pomiędzy mężczyznami i kobietami. Ona, poza 2001 rokiem, jest względnie stała i istotna statystycznie. Mężczyźni głosują w 16
17 Polsce chętniej niż kobiety. Jeżeli chodzi o wiek ten wzór jest zachowany. Wiek a uczestnictwo wyborcze ,9 76, ,3 69,1 67,3 64,6 65,1 60,3 61,1 60,1 51,7 47,246,9 64,2 61,2 52,7 51,9 55,8 63,5 62,5 68, , ,1 39, Mikołaj Cześnik, PGSW, ISP PAN 21 Najchętniej, w największym procencie głosują osoby w wieku średnim. Im młodsze roczniki, tym niższy poziom frekwencji wyborczej, on oczywiście w pewnym momencie zaczyna spadać z przyczyn oczywistych, to nie są ci, którzy nie chcą, lecz nie mogą głosować. Szczególnie chodzi mi tutaj o grupę wiekową sześćdziesiąt sześć plus, której możliwość głosowania jest po prostu ograniczona. Zmiany frekwencji wyborczej w poszczególnych kohortach wiekowych 75,00 70,00 65,00 60,00 55,00 50,00 45,00 40,00 35,00 30,00 25,00 Starsi Mikołaj Cześnik, PGSW, ISP PAN 19 17
18 Wzór krzywoliniowy, czyli wzrost frekwencji do pewnego wieku, a później jej spadek, jak Państwo widzą na tablicach przedstawiających głosowania od 1991 roku w poszczególnych rocznikach, jest wyraźnie widoczny i względnie stały. Ta krzywoliniowość odnotowywana jest właściwie w każdym naszym badaniu. Kolejna rzecz, to jest dochód i uczestnictwo wyborcze. Dochód a uczestnictwo wyborcze , ,8 71,1 70, ,9 55,9 48,4 58,458,2 56,7 58,3 57,3 50,4 63,4 53,3 pierwszy kwartyl drugi kwartyl trzeci kwartyl czwarty kwartyl 45 43, Mikołaj Cześnik, PGSW, ISP PAN 27 Tutaj mamy względnie podobne zróżnicowanie. Ono się czasami bardziej wypłaszcza, jak w 2001 roku. Są cztery grupy dochodu, i nie mówimy tutaj o dochodzie respondenta, ale gospodarstwa domowego na głowę mieszkańca. To jest najlepsza względna miara zamożności respondenta i jego otoczenia, jaką można w badaniu sondażowym uzyskać. Tutaj znowu jest pewna prawidłowość i brak odchyleń w kolejnych wyborach. Z uwagi na to, że dochód jest ściśle związany z doświadczeniem, także w wypadku wykształcenia obserwujemy podobną prawidłowość im wyższy poziom wykształcenia, tym w grupie wyróżnionej ze względu na wykształcenie wyższy poziom frekwencji. Kolejny aspekt status zawodowy a uczestnictwo. 18
19 Status zawodowy a uczestnictwo wyborcze ,4 70,7 69, ,4 61,9 61,2 57,4 53,4 52,9 45,5 44,2 42,142,6 59,1 56,1 53,4 44,2 41,4 35,3 63,6 61,3 44,5 63,7 w domu bezrobotny rencista pracujący uczeń/student emeryt Mikołaj Cześnik, PGSW, ISP PAN 29 Tutaj chciałbym się zatrzymać nad jedną kwestią. Może się Państwu wydawać pewnym paradoksem to, że najchętniej uczestniczącymi są studenci i uczniowie oraz emeryci jednocześnie, czyli te dwie grupy, które ze względu na związek z wiekiem powinny być niedoreprezentowane. Paradoks ten łatwo wytłumaczyć nie wszyscy z grupy młodszej są uczniami i studentami, ale jest tam duża ilość młodzieży pracującej, która mniej chętnie uczestniczy w wyborach, a wśród emerytów jest bardzo duża grupa osób, które mają mniej niż 60 i 65 lat. Jest jeszcze jeden drobiazg, na który chce zwrócić Państwa uwagę. Chodzi mi o gwałtowny wzrost frekwencji wśród grupy wyróżnionej w naszych badaniach, mianowicie, gospodyń domowych. Oczywiście mam tu na miejscu kobiety, które są w domu i nie pracują. Do tej pory frekwencja wynosiła 40%, teraz nagle podskoczyła do 60%. To jest rzecz dosyć ciekawa. Nie mogłem proszę Państwa wspomnieć o regionie zamieszkania respondenta. 19
20 Region a uczestnictwo wyborcze ,9 65,2 62,8 58,8 56, ,4 50,4 54,8 52,2 51,9 49,5 65,1 63,7 były zabór rosyjski były zabór austriacki były zabór pruski ziemie odzyskane Mikołaj Cześnik, PGSW, ISP PAN 30 Przynajmniej jedna rzecz jest tutaj dosyć stała, mianowicie wyróżniający się zabór austriacki, co widoczne jest także na poziomie zagregowanym. Respondenci byłego zaboru austriackiego najchętniej przyznają się do głosowania. Być może częściej kłamią niż osoby z byłego zaboru pruskiego, rosyjskiego czy też z Ziem Odzyskanych. Natomiast to obserwujemy także na poziomie zagregowanym. Zastanawiający jest były zabór pruski, który z reguły jest na drugim miejscu, ale w 1997 roku był wyraźnie odmienny i nawet poziom frekwencji był niższy niż na Ziemiach Odzyskanych, które tradycyjnie są tym rejonem, w którym frekwencja jest najniższa. Co do miejsca zamieszkania, istnieje różnica pomiędzy respondentami ze wsi i miasta. 20
21 Miejsce zamieszkania a uczestnictwo wyborcze 75 72, ,6 56,4 60,2 56,8 wieś miasto 55 53, ,1 48, Mikołaj Cześnik, PGSW, ISP PAN 31 Respondenci z miasta głosują chętniej, aczkolwiek te różnice są niewielkie, jak w 2001 i 2005 roku. W 2007 roku poszybowały, w mieście przyznawało nam się do głosowania 72%, na wsi zaś 57%. I ostatnia zmienna, którą pozwalam sobie Państwu pokazać, mianowicie praktyki religijne. Praktyki religijne a uczestnictwo wyborcze 75 73, ,7 68, ,1 61, ,3 49,3 43,1 co tydzień lub częściej rzadziej niż raz w tygodniu Mikołaj Cześnik, PGSW, ISP PAN 32 Tutaj również obserwujemy stałą różnice, osoby chodzące do kościoła co tydzień lub częściej, mają istotnie statystycznie wyższy poziom frekwencji niż osoby rzadziej niż 21
22 raz w tygodniu zachodzących. Osoby rzadziej niż raz w tygodniu chodzące do kościoła to spora grupa, jest to od 40 do 50%. Chciałbym Państwu pokazać wyniki innej analizy, trochę bardziej zaawansowanej statystycznie, mianowicie, to zestawienie zmiennych opisujących umiejscowienie jednostki w strukturze społecznej nie mówi nam wiele o tym jaki jest ten mechanizm przyczynowy powodujący to, że kobiety rzadziej niż mężczyźni, z wyższym wykształceniem częściej niż z niższym biorą udział w wyborach. W związku z tym można pokusić się o stworzenie takiego modelu uczestnictwa wyborczego, choć on jest oczywiście bardzo uproszczony. Model uczestnictwa wyborczego ZMIENNE STRUKTURALNE PARTYCYPACJA WYBORCZA ZMIENNE POŚREDNICZĄCE Mikołaj Cześnik, PGSW, ISP PAN 33 W nim ze strukturą społeczną związane są pewne zmienne pośredniczące, opinie, wartości, przekonania, które powodują dopiero, że jednostka jest bardziej skłonna do uczestnictwa, niż inna, która nie posiada danych charakterystyk. To, co Państwu pokazuję, to jest analiza ścieżkowa, gdzie w poszczególnych kolumnach widzimy wpływ bezpośredni, pośredni i całość wpływu wywieranego przez poszczególne charakterystyki, które są włączone do analizy. 22
23 Wpływ zmiennych niezależnych na uczestnictwo wyborcze (współczynniki ścieżek) Zmienne Wpływ bezpośredni Wpływ pośredni Całość wpływu Wykształcenie 0,082 0,194 0,276 Wielkość miejscowości zamieszkania -0,062 0,041-0,021 Uczestnictwo w mszach i nabożeństwach 0,133 0,049 0,182 Przynależność do NSZZ Solidarność (80-81) 0,057 0,037 0,094 Przynależność do PZPR-ZSL-SD 0,040 0,068 0,108 Wiek 0,165 0,042 0,207 Kosztowność wyborów 0,247-0,247 Wpływ własnego głosu na wynik głosowania 0,125-0,125 Znaczenie tego, kto wygrywa wybory 0,073-0,073 Zainteresowanie polityką 0,109-0,109 Polityczne sprawstwo 0,066-0,066 Identyfikacja partyjna 0,154-0,154 Głosowanie jako obywatelski obowiązek 0,292-0,292 Mikołaj Cześnik, PGSW, ISP PAN 34 Mamy z jednej strony zmienne opisujące umiejscowienie w strukturze społecznej i z drugiej strony siedem zmiennych, które są tymi wartościami, charakterystykami, które nie są strukturalne, a podnoszą prawdopodobieństwo wzięcia udziału w wyborach. Wiemy o tym z badań porównawczych, prowadzonych w różnych kulturach i otoczeniach instytucjonalnych. Teraz postaram się je wymienić i pokrótce opisać. Kosztowność wyborów, to jest takie pytanie: jak trudno jest respondentowi dotrzeć do lokalu wyborczego? Wpływ własnego głosu na wynik głosowania, jest to pytanie, które wprost zadajemy respondentowi: na ile, jego zdaniem, oddany głos waży na wyniku wyborów? Kolejnym jest to, na ile jest w ogóle ważne, to kto wybory wygra, czyli znaczenie wyborów dla respondenta. Kolejnymi są: zainteresowanie polityką; polityczne sprawstwo, czyli poczucie, że działanie polityczne obywateli ma jakiś wpływ na dystrybucję władzy i to co się dzieje w demokratycznej wspólnocie; identyfikacja partyjna, ponieważ, jeżeli posiadamy takową, to będziemy najprawdopodobniej głosowali chętniej niż osoby, które jej nie posiadają; przekonanie o tym, że głosowanie jest obywatelskim obowiązkiem. Jaki się z tego wyłania obraz? Umiejscowienie w strukturze społecznej oddziałuje wprost, ale także poprzez generowane i wytwarzane poprzez odpowiednie umiejscowienie w strukturze społecznej wartości, przekonania, opinie i postawy. 23
24 Wykształcenie a uczestnictwo wyborcze ,7 78,5 76,3 75,5 67,1 66,1 62,6 62,1 58,8 52,152,3 48,449,3 49,7 51,3 39, podstawowe zawodowe średnie wyższe Mikołaj Cześnik, PGSW, ISP PAN 28 Najistotniejszą zmienną okazuje się być wykształcenie, które wywiera jednocześnie wpływ bezpośredni, ale także pośredni poprzez wywieranie wpływu na zdecydowaną większość tych zmiennych pozastrukturalnych, czyli wartości, przekonań i opinii, o których mówiłem przed chwilą. I tak, im ktoś jest lepiej wykształcony, tym jest bardziej zainteresowany polityką i częściej głosuje. I podobnie, im ktoś jest lepiej wykształcony, tym ma wyższy poziom identyfikacji partyjnej, a w związku z tym częściej głosuje. I tak samo, im ktoś jest lepiej wykształcony, tym jest bardziej przekonany o tym, że głosowanie to obywatelski obowiązek, więc częściej głosuje. Zbliżam się powoli ku końcowi, w tej części, kiedy mam możliwość coś zaproponować, chciałbym powiedzieć o dwóch kwestiach. Tutaj pozwalam sobie napisać, jak takie idealne badanie uczestnictwa powinno wyglądać. Przypominam Państwu, że uczestnictwo jest wieloaspektowym zjawiskiem. Frekwencja wyborcza jako taka, jest efektem milionów decyzji podejmowanych na poziomie indywidualnym. Wpływa na te decyzje infrastruktura instytucjonalna rozumiana najszerzej. Nie chodzi tutaj tylko o prawo. I teraz te kwestie, dwa wyzwania stojące przed badaczami uczestnictwa wyborczego, o których chciałbym powiedzieć. Pierwszą jest kwestia naddeklaratywności uczestnictwa wyborczego i tego, że coś musimy z tym zrobić. My wiemy, że ta naddeklaratywność wynika z tego, że jesteśmy okłamywani przez respondentów. Wspomniałem już o tym, że istnieje w świecie możliwość walidowania 24
25 danych o uczestnictwie wyborczym. Jestem przekonany, że uczynienie tego, aby także w naszym kraju było to możliwe, jest zadaniem tych, którzy chcą to zjawisko dobrze poznać. Póki nie będziemy mieli pewności, co do tego, że nie jesteśmy przez respondentów okłamywani i w jakim stopniu to się dzieje, tak długo cała nasza wiedza, którą gromadzimy będzie niepewna. Zawsze ktoś będzie nam mógł zarzucić, że te wyniki, jakie uzyskujemy w analizach są rezultatem tego, że jesteśmy przez respondentów okłamywani. Póki nie będziemy w stanie przynajmniej oszacować tego, będziemy zdani w istocie na pewnego rodzaju domniemania. Pamiętam nasze pierwsze spotkanie Forum Aktywny Obywatel, na którym troszkę na ten temat rozmawialiśmy. Mam świadomość tego, że to jest wielkie wyzwanie i czeka nas, czyli tych, którzy chcieliby dążyć w tym kierunku, wielki wysiłek, dlatego, że w Polsce, jak z resztą w większości krajów postkomunistycznych, jest wielki strach przed tym, aby cokolwiek robić z tym, co jest związane z tajnością głosu. Natomiast chce zwrócić uwagę na fakt istnienia takiej możliwości, czy to w krajach skandynawskich, czy też anglosaskich. Istnieje tam możliwość dotarcia do informacji, czy respondent głosował czy też nie. W chwili kiedy będziemy mieli tą jedną jedyną zmienną w zbiorze danych, która mówi nam czy zostaliśmy oszukani czy nie, nasze analizy będą dużo, dużo lepsze. Jeśliby się to nie udawało, to należy ulepszać i poprawiać narzędzia sondażowe. I to jest drugi kierunek, w którym należy podążać. Są pewne techniki, które redukują ten błąd. Pozwalają nam upewnić się o tym, bez zwracania się do oficjalnych dokumentów, czy respondent nas oszukał czy też nie. Techniki te wymagają oczywiście bardzo dużego namysłu i dopracowania, a także nie są tak pewne jak dotarcie do dokumentów oficjalnych, ale gdyby się nie udawało z różnych przyczyn przeforsować zmiany prawa w tym kierunku, aby walidacja danych o uczestnictwie była możliwa, to pozostaje ta możliwość. Np. badania przeprowadzane w IFiSie pokazują, że dobrze przemyślane i zaprojektowane badanie sondażowe jest w dalszym ciągu, pomimo tej spadającej realizacji, niedoskonałości, malejących prób, jest narzędziem analitycznym. bardzo dobrym Prof. Lena Kolarska Bobińska, ISP: To, co Pan powiedział jest bardzo interesujące dla tego grona, które się w tym miejscu zebrało. No może trochę mniej, to jak badać, ponieważ nie jesteśmy grupą badaczy, natomiast wyjątkowo ciekawe są wnioski, które wynikają z tych analiz 25
26 zmian, jakie zachodzą w społeczeństwie polskim, które podlega przecież przemianom w sferze instytucjonalnej. Rafał Korzeniewski, Unia Pracy: Jeśli chodzi o tę sprawę, która została dość mocno tutaj zaakcentowana, czyli czy jesteśmy oszukiwani w sondażach, to moje przeczucie, ponieważ nie posiadam do zbadania tego żadnej aparatury badawczej, mówi mi, że my tak naprawdę nie jesteśmy oszukiwani przez respondentów. Po prostu te osoby, które nie uczestniczą w wyborach, z dokładnie tych samych przyczyn nie udzielają odpowiedzi sondażystom. Można wiele powodów wyliczyć i wydają się one dość spójne ze sobą. Jeśli chodzi o prognozę wyników wyborczych, sprawa wydaje się w tym przypadku beznadziejna, ale jeżeli chodzi o inne wnioski wygląda to lepiej. Zwłaszcza jeżeli chodzi o to, jak ci ludzie głosują itd. To jest problem z oszacowaniem grupy ludzi, która jednak na wybory nie pójdzie. Nie wiem, to jest taka mała podpowiedzieć, czy nie można do zweryfikowania tej hipotezy, przeprowadzać badań przeprowadzanych w dniu głosowania. Prof. Lena Kolarska Bobińska, ISP: Ten wątek metodologiczny, dla nas, grupy osób, które zajmują się zmianami postaw Polaków, jest najmniej ważny. Jest on ważny dla osób, które prowadzą badania. Rafał Korzeniewski, Unia Pracy: To tylko takie małe uwagi, które się tutaj zaznaczyły, na które politycy z różnych opcji będą patrzeć z dużym przerażeniem. Bardzo duży udział w wyborach osób praktykujących religijnie, co oczywiście przekłada się na politykę w tym względzie, że dla antyklerykałów jest to bardzo niedobra wiadomość. Druga, bardzo interesująca wiadomość, to ten udział emerytów, który nie jest skorelowany z wiekiem, czyli bardzo duży procent ludzi, którzy skorzystali z wcześniejszych emerytur i rent, i to dla pewnych projektów, które są w tej chwili zgłaszane może być informacją zabójczą. 26
27 Prof. Lena Kolarska Bobińska, ISP: Jeżeli wykształcenie tak mocno wpływa na uczestnictwo, to czy wraz z rosnąca liczbą osób wykształconych w Polsce, a wiadomo, że liczba osób, które kończą wyższe uczelnie gwałtownie rośnie, wzrośnie uczestnictwo? To jest pierwsze pytanie. Drugie pytanie wiąże się z obserwacją, że bardzo mało młodych ludzi głosuje, a dużo więcej osób w wieku średnim, średniej kategorii wiekowej. Czy młodzież, która nie głosowała, po dojściu do wieku średniego nabierze obyczaju głosowania? Czy przypadkiem nie będzie miała utrwalonego obyczaju niegłosowania? Jeżeli więc nie będzie głosowała w przyszłości, czy nie spadnie poziom głosowania w tej grupie średniej? I trzecia kwestia. Pan powiedział, że deklaracje uczestnictwa są zawyżone, przed i po. I pytanie brzmi czy są one tak samo zawyżone przed i po? Czy to jest inny typ, mechanizm psychologiczny i czy dotyczy to tych samych grup wiekowych? Dr Mikołaj Cześnik, Instytut Studiów Politycznych PAN: My pytamy, tydzień, dwa tygodnie po wyborach o głosowanie, w tych wyborach, które się dopiero odbyły i w poprzednich. I teraz, jeżeli dobrze rozumiem, mamy mniejsza nadwyżkę w tych ostatnich wyborach i dużo większą w tamtych, ponieważ najpierw pytamy o te wybory najbliższe, a następnie o te, które odbyły się cztery, dwa lata wcześniej. Prof. Lena Kolarska Bobińska, ISP: Mi chodziło o coś innego. Przed wyborami, jeżeli są one powiedzmy w październiku, to zawsze jest piętnaście procent, które mówi, że pójdzie do wyborów, a nie idą. A po wyborach jak badacie też jest nadreprezentacja grupy, która mówi, że była. I teraz chodzi o ich porównanie, czy to jest to samo zjawisko. Dr Mikołaj Cześnik, Instytut Studiów Politycznych PAN: Nie mamy niestety danych sprzed wyborów, ponieważ nasz sondaż jest robiony zawsze po wyborach. Natomiast są dane z 2005 roku, kiedy robiliśmy panel i jesteśmy to w stanie sprawdzić wyłącznie dla tego roku. W naszych badaniach nie mamy danych na temat tego, kim są te osoby, które kłamią przed wyborami, twierdząc, że na nie pójdą. Badamy tylko tych, którzy skłamali nam po wyborach. Natomiast osobiście bym się domyślał tego, że te grupy nie różnią się bardzo od 27
28 siebie. Oczywiście, można by zrobić analizy dla 2005 roku, gdzie mamy jeden pomiar po wyborach parlamentarnych, a przed prezydenckimi, i drugi pomiar po wyborach prezydenckich. W kwestii tego okłamywania mamy tam taką sytuację, że pytamy po wyborach parlamentarnych, w pierwszym pomiarze o głosowanie w wyborach parlamentarnych, i dwa miesiące później również pytamy o głosowanie w wyborach parlamentarnych. O ile dobrze pamiętam, ta tabelka jest spójna w jakiś osiemdziesięciu ośmiu procentach. Wynika z tego, że dwanaście procent tych samych ludzi na przestrzeni dwóch miesięcy inaczej odpowiada na pytanie o swoje zachowanie wyborcze. Czyli co dziesiąty Polak trzy miesiące po wyborach parlamentarnych, a wcześniej miesiąc po wyborach parlamentarnych mówi co innego na temat swojego uczestnictwa w wyborach. Odnośnie kwestii wykształcenia. Nie zapominajmy, że wraz ze wzrostem odsetka tych, którzy maja wyższe wykształcenie, spada niestety jakość tego wykształcenia. Po pierwsze, wprowadzono trzyletnie studia, których jeszcze dziesięć czy piętnaście lat temu nie było. Poza tym pojawiły się szkoły, które kształcą w taki sposób, w jaki kształcą. Oczywiście, w dłuższej perspektywie spodziewam się tego, że wzrost liczby osób z wyższym wykształceniem prowadził będzie do wzrostu frekwencji, natomiast w krótszej perspektywie bym się tego nie spodziewał. Natomiast za pięćdziesiąt, sześćdziesiąt lat myślę, że to powinno dać jakiś efekt. Druga kwestią jest kwestia wieku. W tych badaniach nad partycypacją i wiekiem przeplatają się ze sobą dwa podejścia: podejście cyklu życiowego i podejście pokoleniowe. Ci, którzy zwracają uwagę raczej na cykl życiowy, będą twierdzili, że w miarę tego, jak młody człowiek, osiemnasto, dziewiętnastolatek wchodzi w inne dorosłe role społeczne, prawdopodobieństwo tego, że będzie uczestniczył w wyborach rośnie. Natomiast myślę, że w tym, co Państwu pokazywałem dobrze widać to pokolenie W tym przypadku widać wyraźnie, że ten stempel pokoleniowy jest silniejszy do cyklu życiowego. To jest ta grupa, które miała od czternastu do siedemnastu lat w osiemdziesiątym dziewiątym roku. Można powiedzieć, że te najbardziej dynamiczne zmiany działy się razem z tym najbardziej dynamicznym okresem w ich życiu. W związku z tym to pokolenie, jest naprawdę jedną nogą jeszcze tam w latach osiemdziesiątych, w komunizmie, z drugiej strony jest już jednak pokoleniem nie takim samym jak pokolenie Niezależnego Zrzeszenia Studentów (NZS). W związku z tym na tych ludziach widać wyraźnie odciśnięte pewne piętno, tego co się z nimi stało w tym formacyjnym okresie. Istnieje taka 28
29 teoria, która twierdzi, że głosowanie jest nawykiem i że takie konstytutywne i elementarne są pierwsze dwie, czy trzy pierwsze elekcje. Mówi się tam również o tym, że jeśli w tym czasie, czy to z powodów otoczenia, środowiska, w którym młody człowiek jest, czy to czasami może się zdarzyć od zupełnie losowych powodów on zagłosuje bądź nie zagłosuje i ten fakt tego pierwszego zagłosowania, bądź nie zagłosowania powoduje, że ma on wpływ na dalsze wybory oddania głosu, szczególnie jeśli zostanie to wzmocnione w drugich, lub trzecich wyborach. Tam pada stwierdzenie amerykańskiego badacza, że po trzecich wyborach, w których wyborca ma okazję brać udział, jest on dopiero ukształtowany jako wyborca. Wówczas - odwołując się do amerykańskich danych jeśli osoba ta jest niegłosującym, szansa na to, żeby się pojawił w lokalu wyborczym jest prawie zerowa, a jeśli jest glosującym, to będzie głosował, chyba, że coś losowego się wydarzy takiego, co mu to glosowanie uniemożliwi. Natomiast, jeśli tylko będzie mógł, to w głosowaniu będzie brał udział. Wydaje mi się, że w Polsce jest nam troszkę trudno to szacować, ponieważ cykle życiowe zmieniają się również. Oznacza to, że my nie mamy tej grupy porównawczej. Cykl życiowy obecnych trzydziestolatków przebiega trochę inaczej niż dziesięć czy piętnaście lat temu. Przesuwa się na przykład moment urodzenia dziecka i to dosyć drastycznie, bo np. przez ostatnie dziesięć lat średnio wydłużyło się to o jakieś trzy czy cztery lata. Takie sprawy na pewno maja znaczenie, być może przyglądając się tym danym, powinniśmy również te cykle życiowe przesuwać odpowiednio, nie stosując już tych kategorii, które stosowaliśmy jeszcze dziesięć czy piętnaście lat temu. Wydaje mi się, że wraz z upływem czasu będzie rosła rola czynnika cyklu życiowego, a malała rola czynników pokoleniowych, o ile oczywiście nie wydarzy się coś takiego, co faktycznie na tych pokoleniach odciśnie bardzo mocne piętno. Np. jeśli na polskich uczelniach zdarzy się taki rok sześćdziesiąty ósmy, jakaś rewolta, to jestem sobie w stanie wyobrazić, że ta grupa zostanie tym mocno dotknięta, co później sprawi, że przez całe życie będą naznaczeni tak, jak było pokolenie Związku Młodzieży Socjalistycznej (ZMS) czy pokolenie sześćdziesiątego ósmego roku w Polsce, czy pokolenie Solidarności. Jarosław Zbieranek, ISP: Chciałbym trochę nawiązać do zbliżających się wyborów do Parlamentu Europejskiego. W 2004 roku mieliśmy katastrofalnie niską frekwencję, w przyszłym 29
30 roku po raz drugi będziemy mogli wybierać. Ta tendencja w zasadzie jest obecna w całej Europie, że frekwencja w wyborach do Parlamentu Europejskiego jest niska. Badacze rozróżniają pierwszoplanowe i drugoplanowe wybory. Pierwszoplanowe z punktu widzenia ustroju, czyli w Polsce to byłyby wybory parlamentarne. Teraz należy postawić takie pytanie, czy drugoplanowymi wyborami w Polsce byłyby wybory pozostałe, czy rozróżnia pan kilka tych planów? Ponieważ drugoplanowe powinny być wybory prezydenckie, które paradoksalnie cieszą się większym zainteresowaniem niż pierwszoplanowe. Czy w związku z tym dobrze rozumiem, że wybory do Parlamentu Europejskiego byłyby trzecioplanowe? Czy to jest dobrze, że istnieje taka gradacja, bo mówię tutaj mając trochę na uwadze działania przed wyborami? Czy warto na przykład budować różnego rodzaju kampanie informacyjne zwiększające wiedzę, czy propagujące wiedzę o Parlamencie Europejskim, o tym, że jest to istotny organ, że ma jakiś wpływ na życie publiczne? Czy ta teza o pierwszym i drugim planie ma w Polsce w ogóle jakieś przełożenie? Dr Mikołaj Cześnik, Instytut Studiów Politycznych PAN: Chciałbym na początku odpowiedzieć na to Pana pytanie czy warto. Oczywiście, że warto. Jako obywatel jestem przekonany o tym, że w ogóle obywateli innych, którzy wiedzą mało, albo nic nie wiedzą na temat tego, co się wokół nich dzieje we wspólnocie demokratycznej, warto ich edukować. Tylko akurat jeśli chodzi o wybory do Parlamentu Europejskiego to jestem bardzo sceptycznie nastawiony co do możliwości poinformowania obywateli, ponieważ sam przedmiot, o którym mają być poinformowani jest dosyć skomplikowany. Wyjaśnienie przeciętnemu wyborcy, gdziekolwiek w Europie, nie tylko w Polsce, czym w istocie są wybory jest skomplikowane. Szczególnie, że obecnie jesteśmy w takiej sytuacji, że nie wiadomo, czy tak naprawdę wybieramy do Parlamentu Europejskiego, który będzie sprawny, jak to przewidują nowe regulacje w Unii, czy też po ostatecznym krachu Traktatu Lizbońskiego będzie on w dalszym ciągu tak silny jak był do tej pory? Wszystkie te sprawy stoją pod znakiem zapytania, w związku z tym wydaje mi się, że możliwości poinformowania o tym polskich i innych europejskich obywateli są niewielkie. Odnośnie natomiast tej kwestii pierwszo, drugo i trzecioplanowych wyborów to jest odpowiedź konstytucjonalistów, którzy wiedzą, które wybory są najważniejsze, które są mniej ważne. Oczywiście, co do kwestii eurowyborów, pewnie by się tutaj sprzeczali. Czy wybory prezydenckie są ważniejsze niż wybory do Parlamentu 30
Niestabilnośd uczestnictwa wyborczego w Polsce
Niestabilnośd uczestnictwa wyborczego w Polsce Mikołaj Cześnik Pracownia Badao Wyborczych ISP PAN Polskie Generalne Studium Wyborcze Prezentacja przygotowana na seminarium pt. Chadzający na wybory jak
Bardziej szczegółowoWarszawa, wrzesień 2011 BS/106/2011 FREKWENCJA WYBORCZA: DEKLARACJE A RZECZYWISTOŚĆ
Warszawa, wrzesień 2011 BS/106/2011 FREKWENCJA WYBORCZA: DEKLARACJE A RZECZYWISTOŚĆ Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 13 stycznia 2011 roku Fundacja Centrum Badania
Bardziej szczegółowoWarszawa, czerwiec 2009 BS/84/2009 ZAINTERESOWANIE WYBORAMI DO PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO WŚRÓD POLAKÓW, CZECHÓW, SŁOWAKÓW I WĘGRÓW
Warszawa, czerwiec 2009 BS/84/2009 ZAINTERESOWANIE WYBORAMI DO PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO WŚRÓD POLAKÓW, CZECHÓW, SŁOWAKÓW I WĘGRÓW Zbliżające się wybory do Parlamentu Europejskiego stały się okazją do porównania,
Bardziej szczegółowoWarszawa, sierpień 2012 BS/107/2012 POSTAWY WOBEC PALENIA PAPIEROSÓW
Warszawa, sierpień 2012 BS/107/2012 POSTAWY WOBEC PALENIA PAPIEROSÓW Znak jakości przyznany przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 11 stycznia 2012 roku Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej
Bardziej szczegółowoStosunek frekwencji młodych i starszych wyborców 1,36 1,34 1,21 1,16 1,39 1,16
Marta Żerkowska-Balas (Uniwersytet SWPS) Mateusz Zaremba (Uniwersytet SWPS) Partycypacja nowych wyborców W poniższym tekście przedstawiony jest problem partycypacji młodych obywateli, którzy dopiero uzyskali
Bardziej szczegółowoWarszawa, czerwiec 2012 BS/79/2012 POKOLENIE PRZYSZŁYCH WYBORCÓW PREFERENCJE PARTYJNE NIEPEŁNOLETNICH POLAKÓW
Warszawa, czerwiec 2012 BS/79/2012 POKOLENIE PRZYSZŁYCH WYBORCÓW PREFERENCJE PARTYJNE NIEPEŁNOLETNICH POLAKÓW Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 11 stycznia 2012
Bardziej szczegółowoPOLSKI HOMO POLITICUS 2002 (1) Zainteresowanie polityką
POLSKI HOMO POLITICUS 2002 (1) Zainteresowanie polityką Warszawa, styczeń 2003 roku Większość Polaków nie interesuje się polityką: 19% zupełnie stroni od tej problematyki, a 39% zwraca uwagę na niektóre
Bardziej szczegółowoSondaż przed II turą wyborów prezydenta Stalowej Woli w 2010 roku
Sondaż przed II turą wyborów prezydenta Stalowej Woli w 1 roku Badania sondażowe dotyczące deklaracji przedwyborczych mieszkańców Stalowej Woli zostały przeprowadzone na zlecenie Telewizji Miejskiej Stalowa
Bardziej szczegółowoCENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ
CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-46 - 92, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFA 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoWarszawa, maj 2015 ISSN NR 62/2015 KTO ZAMIERZA GŁOSOWAĆ 10 MAJA? DETERMINANTY UCZESTNICTWA W WYBORACH PREZYDENCKICH
Warszawa, maj 2015 ISSN 2353-5822 NR 62/2015 KTO ZAMIERZA GŁOSOWAĆ 10 MAJA? DETERMINANTY UCZESTNICTWA W WYBORACH PREZYDENCKICH Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku
Bardziej szczegółowoKOMUNIKATzBADAŃ. Stosunek Polaków do przyjmowania uchodźców NR 24/2016 ISSN
KOMUNIKATzBADAŃ NR 24/2016 ISSN 2353-5822 Stosunek Polaków do przyjmowania uchodźców Przedruk i rozpowszechnianie tej publikacji w całości dozwolone wyłącznie za zgodą CBOS. Wykorzystanie fragmentów oraz
Bardziej szczegółowoWarszawa, październik 2011 BS/124/2011 PREFERENCJE PARTYJNE PRZED WYBORAMI
Warszawa, październik BS/124/ PREFERENCJE PARTYJNE PRZED WYBORAMI Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 13 stycznia roku Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej ul.
Bardziej szczegółowoPrzedsiębiorcy o podatkach
Przedsiębiorcy o podatkach Raport z badania ilościowego przeprowadzonego na zlecenie Związku Przedsiębiorców i Pracodawców Warszawa, 17.05.2017 Spis treści 2 OPIS BADANIA 3 PODSUMOWANIE 6 WYNIKI ANEKS
Bardziej szczegółowoWarszawa, sierpień 2012 BS/107/2012 POSTAWY WOBEC PALENIA PAPIEROSÓW
Warszawa, sierpień 2012 BS/107/2012 POSTAWY WOBEC PALENIA PAPIEROSÓW Znak jakości przyznany przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 11 stycznia 2012 roku Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej
Bardziej szczegółowoPREFERENCJE POLAKÓW W WYBORACH SAMORZĄDOWYCH 2002 R.
PREFERENCJE POLAKÓW W WYBORACH SAMORZĄDOWYCH 2002 R. Warszawa, październik 2002 roku Zamiar wzięcia udziału w wyborach samorządowych zdecydowanie zadeklarowało 41% badanych, a raczej - 25%. Raczej nie
Bardziej szczegółowoKOMUNIKATzBADAŃ. Poczucie wpływu na sprawy publiczne NR 95/2017 ISSN
KOMUNKATzBADAŃ NR 95/2017 SSN 2353-5822 Poczucie wpływu na sprawy publiczne Przedruk i rozpowszechnianie tej publikacji w całości dozwolone wyłącznie za zgodą CBOS. Wykorzystanie fragmentów oraz danych
Bardziej szczegółowoKOMUNIKATzBADAŃ. Stosunek do przyjmowania uchodźców w Polsce i w Czechach NR 54/2016 ISSN
KOMUNIKATzBADAŃ NR 54/2016 ISSN 2353-5822 Stosunek do przyjmowania uchodźców w Polsce i w Czechach Przedruk i rozpowszechnianie tej publikacji w całości dozwolone wyłącznie za zgodą CBOS. Wykorzystanie
Bardziej szczegółowoWarszawa, styczeń 2015 ISSN NR 1/2015
Warszawa, styczeń 2015 ISSN 2353-5822 NR 1/2015 OCENY ROKU 2014 I PRZEWIDYWANIA NA ROK 2015 Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 14 stycznia 2014 roku Fundacja Centrum
Bardziej szczegółowoWarszawa, listopad 2010 BS/146/2010 WAKACJE UCZNIÓW WYJAZDY WYPOCZYNKOWE I PRACA ZAROBKOWA
Warszawa, listopad 2010 BS/146/2010 WAKACJE UCZNIÓW WYJAZDY WYPOCZYNKOWE I PRACA ZAROBKOWA Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 4 lutego 2010 roku Fundacja Centrum
Bardziej szczegółowoPOLACY O WALENTYNKACH W 2001 ROKU
POLACY O WALENTYNKACH W 2001 ROKU Warszawa, luty 2001 roku Niemal wszyscy (94%) badani słyszeli o Święcie Zakochanych. Poziom znajomości Walentynek nie zmienił się od trzech lat. Nieco ponad połowa (52%)
Bardziej szczegółowoKOMUNIKATzBADAŃ. Styl jazdy polskich kierowców NR 86/2017 ISSN
KOMUNIKATzBADAŃ NR 86/2017 ISSN 2353-5822 Styl jazdy polskich kierowców Przedruk i rozpowszechnianie tej publikacji w całości dozwolone wyłącznie za zgodą CBOS. Wykorzystanie fragmentów oraz danych empirycznych
Bardziej szczegółowoPOLITYCZNY WYMIAR WYKLUCZENIA CYFROWEGO
POLITYCZNY WYMIAR WYKLUCZENIA CYFROWEGO Michał Wenzel, Michał Feliksiak W celu uzyskania odpowiedniej do analiz liczebności, połączyliśmy wyniki badań z trzech sondaży zrealizowanych przez CBOS w okresie
Bardziej szczegółowoWybory do PE zainteresowanie, udział, postrzegane znaczenie
KOMUNIKAT Z BADAŃ ISSN 2353-5822 Nr 30/2019 Wybory do PE zainteresowanie, udział, postrzegane znaczenie Marzec 2019 Przedruk i rozpowszechnianie tej publikacji w całości dozwolone wyłącznie za zgodą. Wykorzystanie
Bardziej szczegółowoWarszawa, październik 2013 BS/135/2013 WYJAZDY WYPOCZYNKOWE I WAKACYJNA PRACA ZAROBKOWA UCZNIÓW
Warszawa, październik 2013 BS/135/2013 WYJAZDY WYPOCZYNKOWE I WAKACYJNA PRACA ZAROBKOWA UCZNIÓW Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 11 stycznia 2013 roku Fundacja
Bardziej szczegółowoCBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ POPARCIE DLA INTEGRACJI POLSKI Z UNIĄ EUROPEJSKĄ TYDZIEŃ PRZED REFERENDUM AKCESYJNYM BS/95/2003
CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-46 - 92, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoCBOS Vilmorus Ltd CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI
CBOS Vilmorus Ltd CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-58 - 95, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89
Bardziej szczegółowoWarszawa, czerwiec 2010 BS/92/2010 NSZZ SOLIDARNOŚĆ A PRZEMIANY USTROJOWE W POLSCE I INNYCH KRAJACH BLOKU WSCHODNIEGO
Warszawa, czerwiec 2010 BS/92/2010 NSZZ SOLIDARNOŚĆ A PRZEMIANY USTROJOWE W POLSCE I INNYCH KRAJACH BLOKU WSCHODNIEGO Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 4 lutego
Bardziej szczegółowoPoparcie dla członkostwa Polski w Unii Europejskiej i zainteresowanie wyborami do Parlamentu Europejskiego
KOMUNIKAT Z BADAŃ ISSN 2353-5822 Nr 63/2019 Poparcie dla członkostwa Polski w Unii Europejskiej i zainteresowanie wyborami do Parlamentu Europejskiego Maj 2019 Przedruk i rozpowszechnianie tej publikacji
Bardziej szczegółowo, , WYBORY PARLAMENTARNE 97 - PREFERENCJE NA TRZY TYGODNIE PRZED DNIEM GŁOSOWANIA WARSZAWA, WRZESIEŃ 97
CBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT ZESPÓŁ REALIZACJI BADAŃ 629-35 - 69, 628-37 - 04 621-07 - 57, 628-90 - 17 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET:
Bardziej szczegółowoKOMUNIKATzBADAŃ. 35. rocznica powstania NSZZ Solidarność NR 114/2015 ISSN
KOMUNIKATzBADAŃ NR 114/2015 ISSN 2353-5822 35. rocznica powstania NSZZ Solidarność Przedruk i rozpowszechnianie tej publikacji w całości dozwolone wyłącznie za zgodą CBOS. Wykorzystanie fragmentów oraz
Bardziej szczegółowoPreferencje partyjne w listopadzie
KOMUNKAT Z BADAŃ SSN 2353 5822 Nr 147/ Preferencje partyjne w listopadzie Listopad Przedruk i rozpowszechnianie tej publikacji w całości dozwolone wyłącznie za zgodą CBOS. Wykorzystanie fragmentów oraz
Bardziej szczegółowoWarszawa, październik 2011 BS/125/2011 SPODZIEWANA FREKWENCJA WYBORCZA
Warszawa, październik 2011 BS/125/2011 SPODZIEWANA FREKWENCJA WYBORCZA Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 13 stycznia 2011 roku Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej
Bardziej szczegółowoKOMUNIKATzBADAŃ. Stosunek Polaków do przyjmowania uchodźców NR 12/2016 ISSN
KOMUNIKATzBADAŃ NR 12/2016 ISSN 2353-5822 Stosunek Polaków do przyjmowania uchodźców Przedruk i rozpowszechnianie tej publikacji w całości dozwolone wyłącznie za zgodą CBOS. Wykorzystanie fragmentów oraz
Bardziej szczegółowoDYNAMIKA NASTROJÓW POLITYCZNYCH POLAKÓW
Prof. dr hab. Paweł Ruszkowski Collegium Civitas, Warszawa DYNAMIKA NASTROJÓW POLITYCZNYCH POLAKÓW Wprowadzenie Badania CBOS są powtarzane co miesiąc, przeprowadzane na losowej próbie ogólnopolskiej, przez
Bardziej szczegółowoPreferencje partyjne Polaków w połowie listopada 2005 r.
077/05 Preferencje partyjne Polaków w połowie listopada 2005 r. Warszawa, grudzień 2005 roku W połowie listopada pełną gotowość wzięcia udziału w wyborach parlamentarnych zadeklarowało 40% Polaków. Oznacza
Bardziej szczegółowoZMIANY KLIMATU. Specjalne wydanie Eurobarometru (EB 69) Wiosna 2008 Badanie PE/KE Podsumowanie analityczne
Dyrekcja Generalna ds. Komunikacji DZIAŁ BADANIA OPINII PUBLICZNEJ Bruksela, 15/10/2008 r. ZMIANY KLIMATU Specjalne wydanie Eurobarometru (EB 69) Wiosna 2008 Badanie PE/KE Podsumowanie analityczne I. Problem
Bardziej szczegółowoWarszawa, grudzień 2012 BS/173/2012 WIZERUNEK NAUCZYCIELI
Warszawa, grudzień 20 BS/17/20 WIZERUNEK NAUCZYCIELI Znak jakości przyznany przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 11 stycznia 20 roku Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej ul. Żurawia 4a,
Bardziej szczegółowoJAKI RZĄD PO WYBORACH? PREFERENCJE POLAKÓW. Warszawa, październik 2001 roku. Z badania telefonicznego przeprowadzonego tydzień po wyborach wynika, że:
SONDAŻ TELEFONICZNY JAKI RZĄD PO WYBORACH? PREFERENCJE POLAKÓW Warszawa, październik 2001 roku Z badania telefonicznego przeprowadzonego tydzień po wyborach wynika, że: Jedna trzecia pełnoletnich Polaków
Bardziej szczegółowo, , KARNAWAŁ POPIELEC WARSZAWA, MARZEC 96
CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT ZESPÓŁ REALIZACJI BADAŃ 629-35 - 69, 628-37 - 04 621-07 - 57, 628-90 - 17 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET: http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoPolacy zdecydowanie za dalszym członkostwem w UE
Polacy zdecydowanie za dalszym członkostwem w UE Polacy są zdecydowanymi zwolennikami pozostania Polski w Unii. Gdyby referendum w sprawie pozostania lub wystąpienia Polski z Unii odbyło się dziś, 85%
Bardziej szczegółowoWarszawa, sierpień 2010 BS/109/2010 ZWIĄZKI ZAWODOWE I NARUSZENIA PRAW PRACOWNICZYCH
Warszawa, sierpień 2010 BS/109/2010 ZWIĄZKI ZAWODOWE I NARUSZENIA PRAW PRACOWNICZYCH Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 4 lutego 2010 roku Fundacja Centrum Badania
Bardziej szczegółowoCzy Polacy są altruistami?
KOMUNIKAT Z BADAŃ ISSN 2353-5822 Nr 3/8 Czy Polacy są altruistami? Marzec 8 Przedruk i rozpowszechnianie tej publikacji w całości dozwolone wyłącznie za zgodą. Wykorzystanie fragmentów oraz danych empirycznych
Bardziej szczegółowoCENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ
CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-46 - 92, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoChłopiec czy dziewczynka? Polacy o dzieciach.
Chłopiec czy dziewczynka? Polacy o dzieciach. Warszawa, luty 2001 roku Ponad trzy piąte Polaków (62%) uważa, że idealna liczba dzieci w rodzinie to dwoje. Zdecydowanie mniej osób (niewiele ponad jedna
Bardziej szczegółowoWarszawa, listopad 2010 BS/152/2010 POLACY O WYBORACH SAMORZĄDOWYCH
Warszawa, listopad 2010 BS/152/2010 POLACY O WYBORACH SAMORZĄDOWYCH Znak jakości przyznany przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 4 lutego 2010 roku Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej ul.
Bardziej szczegółowoPolacy o ślubach i weselach
K.052/12 Polacy o ślubach i weselach Warszawa, sierpień 2012 roku Zwolenników poglądu, że pary po ślubie są szczęśliwsze od par, które żyją bez ślubu, jest znacznie mniej niż osób, które nie wierzą w ślub
Bardziej szczegółowoJarosław Zbieranek. Instytut Spraw Publicznych
Jarosław Zbieranek Instytut Spraw Publicznych Głosy nieważne. Analiza zjawiska przez pryzmat wyborów samorządowych w latach 2002 i 2006 (Materiał roboczy) Warszawa 2010 INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH Program
Bardziej szczegółowoWarszawa, listopad 2013 BS/155/2013 WIEŚ POLSKA DWADZIEŚCIA LAT PRZEMIAN
Warszawa, listopad 20 BS/155/20 WIEŚ POLSKA DWADZIEŚCIA LAT PRZEMIAN Znak jakości przyznany przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 11 stycznia 20 roku Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej
Bardziej szczegółowoZadania ze statystyki cz. 8 I rok socjologii. Zadanie 1.
Zadania ze statystyki cz. 8 I rok socjologii Zadanie 1. W potocznej opinii pokutuje przekonanie, że lepsi z matematyki są chłopcy niż dziewczęta. Chcąc zweryfikować tę opinię, przeprowadzono badanie w
Bardziej szczegółowoCBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ OPINIE O KOBIETACH PRACUJĄCYCH ZAWODOWO BS/125/2003 KOMUNIKAT Z BADAŃ WARSZAWA, SIERPIEŃ 2003
CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-46 - 92, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoJeden procent dla Organizacji Pożytku Publicznego. Badanie TNS Polska. Jeden procent dla OPP
Jeden procent dla Organizacji Pożytku Publicznego Badanie TNS Polska Jeden procent dla OPP Wprowadzenie Na początku funkcjonowania ustawa o OPP nie ułatwiała podatnikom dokonywania odpisów 1%. Musieli
Bardziej szczegółowoPolacy o planowanej zmianie napięcia z 220V na 230V
Polacy o planowanej zmianie napięcia z 220V na 230V Warszawa, październik 2002 r. Zdecydowana większość badanych (65%) potwierdza, że zetknęła się z informacją o tym, iż w najbliższej przyszłości zostanie
Bardziej szczegółowoWarszawa, lipiec 2014 ISSN 2353-5822 NR 95/2014 STOSUNKI POLSKO-UKRAIŃSKIE W OPINIACH POLAKÓW
Warszawa, lipiec 2014 ISSN 2353-5822 NR 95/2014 STOSUNKI POLSKO-UKRAIŃSKIE W OPINIACH POLAKÓW Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 14 stycznia 2014 roku Fundacja Centrum
Bardziej szczegółowoKOMUNIKATzBADAŃ. Referendum konsultacyjne w sprawie konstytucji pierwsze reakcje NR 77/2017 ISSN
KOMUNIKATzBADAŃ NR 77/2017 ISSN 2353-5822 Referendum konsultacyjne w sprawie konstytucji pierwsze reakcje Przedruk i rozpowszechnianie tej publikacji w całości dozwolone wyłącznie za zgodą CBOS. Wykorzystanie
Bardziej szczegółowoWarszawa, marzec 2013 BS/34/2013 KOBIETY W ŻYCIU PUBLICZNYM
Warszawa, marzec 2013 BS/34/2013 KOBIETY W ŻYCIU PUBLICZNYM Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 11 stycznia 2013 roku Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej ul.
Bardziej szczegółowoPorównywanie populacji
3 Porównywanie populacji 2 Porównywanie populacji Tendencja centralna Jednostki (w grupie) według pewnej zmiennej porównuje się w ten sposób, że dokonuje się komparacji ich wartości, osiągniętych w tej
Bardziej szczegółowoWarszawa, kwiecień 2011 BS/41/2011 PREFERENCJE PARTYJNE W KWIETNIU
Warszawa, kwiecień 2011 BS/41/2011 PREFERENCJE PARTYJNE W KWIETNIU Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 13 stycznia 2011 roku Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej
Bardziej szczegółowoCBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ WARTOŚCI ŻYCIOWE BS/98/2004 KOMUNIKAT Z BADAŃ WARSZAWA, CZERWIEC 2004
CBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-46 - 92, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoKOMUNIKATzBADAŃ. Czy młodzi Polacy są prawicowi? NR 102/2017 ISSN
KOMUNKATzBADAŃ NR 102/2017 SSN 2353-5822 Czy młodzi Polacy są prawicowi? Przedruk i rozpowszechnianie tej publikacji w całości dozwolone wyłącznie za zgodą. Wykorzystanie fragmentów oraz danych empirycznych
Bardziej szczegółowoCBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ OSZCZĘDNOŚCI I LOKATY BS/49/99 KOMUNIKAT Z BADAŃ WARSZAWA, MARZEC 99
CBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT ZESPÓŁ REALIZACJI BADAŃ 629-35 - 69, 628-37 - 04 621-07 - 57, 628-90 - 17 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET:
Bardziej szczegółowoAMERYKAŃSKIE WIZY DLA POLAKÓW
AMERYKAŃSKIE WIZY DLA POLAKÓW Warszawa, luty 2004 r. W sondażu OBOP z 5-8 lutego 2004 r. okazało się, że: 80%. badanych uznało sprawę amerykańskich wiz dla Polaków za sprawę ważną dla Polski, zaś 39% -
Bardziej szczegółowoPolacy o wierze i Kościele
IMAS International Polacy o wierze i Kościele Wrocław, luty/marzec 2009 Doceniamy ważność Kościoła katolickiego i darzymy go zaufaniem. Widzimy działania charytatywne Kościoła a niemalże połowa z nas chce
Bardziej szczegółowoWarszawa, sierpień 2011 BS/96/2011 PREFERENCJE PARTYJNE W SIERPNIU
Warszawa, sierpień 2011 BS/96/2011 PREFERENCJE PARTYJNE W SIERPNIU Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 13 stycznia 2011 roku Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej
Bardziej szczegółowoGeneracja Y o mediach społecznościowych w miejscu pracy
Generacja Y o mediach społecznościowych w miejscu pracy Raport z badania Szymon Góralski Wrocław, 2013 ul. Więzienna 21c/8, 50-118 Wrocław, tel. 71 343 70 15, fax: 71 343 70 13, e-mail: biuro@rrcc.pl,
Bardziej szczegółowoWarszawa, kwiecień 2015 ISSN 2353-5822 NR 61/2015 WIEDZA O UŁATWIENIACH W GŁOSOWANIU PRZED WYBORAMI PREZYDENCKIMI
Warszawa, kwiecień 2015 ISSN 2353-5822 NR 61/2015 WIEDZA O UŁATWIENIACH W GŁOSOWANIU PRZED WYBORAMI PREZYDENCKIMI Znak jakości przyznany przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 9 stycznia 2015 roku
Bardziej szczegółowoKOMUNIKATzBADAŃ. Między kościołem a lokalem wyborczym NR 152/2015 ISSN
KOMUNIKATzBADAŃ NR 152/2015 ISSN 2353-5822 Między kościołem a lokalem wyborczym Przedruk i rozpowszechnianie tej publikacji w całości dozwolone wyłącznie za zgodą CBOS. Wykorzystanie fragmentów oraz danych
Bardziej szczegółowoPreferencje partyjne Polaków w styczniu 2006 r.
K.002/06 Preferencje partyjne Polaków w styczniu 2006 r. Warszawa, styczeń 2006 roku Wskaźnikiem przy szacowaniu spodziewanej frekwencji jest odsetek osób zdecydowanie potwierdzających udział w wyborach
Bardziej szczegółowoCBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ OPINIA PUBLICZNA O KONTRAKCIE Z NORWEGIĄ NA DOSTAWĘ GAZU DO POLSKI BS/166/2001 KOMUNIKAT Z BADAŃ
CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-58 - 95, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoWarszawa, październik 2009 BS/140/2009 ŚWIATOWA OPINIA PUBLICZNA O DEMOKRACJI
Warszawa, październik 00 BS/0/00 ŚWIATOWA OPINIA PUBLICZNA O DEMOKRACJI CBOS, wspólnie z ośrodkami badania opinii społecznej z innych państw, uczestniczy w programie World Public Opinion. Jest to program
Bardziej szczegółowoCENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ
CBOS SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-58 - 95, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoCZEGO POLACY CHCĄ SIĘ NAUCZYĆ?
CZEGO POLACY CHCĄ SIĘ NAUCZYĆ? Warszawa, październik 2000 Największym zainteresowaniem Polaków cieszą się trzy rodzaje kursów postawieni wobec możliwości skorzystania z jednego szkolenia badani najczęściej
Bardziej szczegółowoCENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ
CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-46 - 92, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoWarszawa, styczeń 2012 BS/11/2012 OCENA POLSKIEJ PREZYDENCJI W RADZIE UNII EUROPEJSKIEJ
Warszawa, styczeń 2012 BS/11/2012 OCENA POLSKIEJ PREZYDENCJI W RADZIE UNII EUROPEJSKIEJ Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 13 stycznia 2011 roku Fundacja Centrum
Bardziej szczegółowo, , ROCZNICE I ŚWIĘTA WAŻNE DLA POLAKÓW WARSZAWA, KWIECIEŃ 96
CBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT ZESPÓŁ REALIZACJI BADAŃ 629-35 - 69, 628-37 - 04 621-07 - 57, 628-90 - 17 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET:
Bardziej szczegółowoCENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ
CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-46 - 92, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoWarszawa, maj 2015 ISSN NR 63/2015 DECYZJE WYBORCZE POLAKÓW W EWENTUALNEJ II TURZE WYBORÓW PREZYDENCKICH
Warszawa, maj 2015 ISSN 2353-5822 NR 63/2015 DECYZJE WYBORCZE POLAKÓW W EWENTUALNEJ II TURZE WYBORÓW PREZYDENCKICH Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 9 stycznia 2015
Bardziej szczegółowoSąsiedzi. Warszawa, październik 2004 r.
078/04 Sąsiedzi. Warszawa, październik 2004 r. Za dobrego sąsiada najczęściej uważane są Czechy i Słowacja, a za złego Rosja; opinie o Niemczech są podzielone, ale w sumie pozytywne. Krajom, które uważamy
Bardziej szczegółowoOpinie Polaków o wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku
K.072/12 Opinie Polaków o wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku Warszawa, grudzień 2012 Ponad dwie piąte Polaków (43%) uważa, że wprowadzenie stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku było uzasadnione,
Bardziej szczegółowoP: Czy studiujący i niestudiujący preferują inne sklepy internetowe?
2 Test niezależności chi-kwadrat stosuje się (między innymi) w celu sprawdzenia czy pomiędzy zmiennymi istnieje związek/zależność. Stosujemy go w sytuacji, kiedy zmienna zależna mierzona jest na skali
Bardziej szczegółowoPreferencje partyjne Polaków we wrześniu 2011 r.
K.045/11 Preferencje partyjne Polaków we wrześniu 2011 r. Warszawa, wrzesień 2011 roku Co trzeci pełnoletni Polak (34%) jest pewny, że weźmie udział w wyborach do Sejmu, które odbędą się 9 października
Bardziej szczegółowoCENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ
CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-46 - 92, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoWyższa frekwencja w drugiej turze?
Warszawa, 22.05.2015 Wyższa frekwencja w drugiej turze? Frekwencja podczas I tury wyborów była najniższa spośród wszystkich wyborów prezydenckich po 1990 roku - do urn poszło zaledwie 48,8% wyborców. Jest
Bardziej szczegółowoWarszawa, styczeń 2011 BS/12/2011 O STANIE SZKOLNICTWA WYŻSZEGO I ŹRÓDŁACH JEGO FINANSOWANIA
Warszawa, styczeń 2011 BS/12/2011 O STANIE SZKOLNICTWA WYŻSZEGO I ŹRÓDŁACH JEGO FINANSOWANIA Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 4 lutego 2010 roku Fundacja Centrum
Bardziej szczegółowoWarszawa, marzec 2013 BS/34/2013 KOBIETY W ŻYCIU PUBLICZNYM
Warszawa, marzec 2013 BS/34/2013 KOBIETY W ŻYCIU PUBLICZNYM Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 11 stycznia 2013 roku Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej ul.
Bardziej szczegółowoKOMUNIKATzBADAŃ. O czym Polacy chcieliby się wypowiedzieć w referendum? NR 97/2017 ISSN
KOMUNIKATzBADAŃ NR 97/2017 ISSN 2353-5822 O czym Polacy chcieliby się wypowiedzieć w referendum? Przedruk i rozpowszechnianie tej publikacji w całości dozwolone wyłącznie za zgodą CBOS. Wykorzystanie fragmentów
Bardziej szczegółowoVilmorus Ltd. CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ
SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-58 - 95, 625-76 - 23 Vilmorus Ltd. UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 Center
Bardziej szczegółowoKOMUNIKATzBADAŃ. Gotowość do współpracy NR 22/2016 ISSN
KOMUNIKATzBADAŃ NR 22/20 ISSN 2353-5822 Gotowość do współpracy Przedruk i rozpowszechnianie tej publikacji w całości dozwolone wyłącznie za zgodą. Wykorzystanie fragmentów oraz danych empirycznych wymaga
Bardziej szczegółowoNawroty w uzależnieniach - zmiany w kontaktach z alkoholem po zakończeniu terapii
Sabina Nikodemska Rok: 1998 Czasopismo: Świat Problemów Numer: 6 (68) Celem niniejszego opracowania jest próba przyjrzenia się populacji tych pacjentów, którzy zgłaszają się do ambulatoryjnych placówek
Bardziej szczegółowoCENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ 629-35 - 69, 628-37 - 04
CBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT ZESPÓŁ REALIZACJI BADAŃ 629-35 - 69, 628-37 - 04 621-07 - 57, 628-90 - 17 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET:
Bardziej szczegółowoPomiar wpływu I: Jak mierzyć wpływ? Wstęp do projektowania ewaluacji
Warsztaty szkoleniowe z zakresu oceny oddziaływania instrumentów aktywnej polityki rynku pracy Pomiar wpływu I: Jak mierzyć wpływ? Wstęp do projektowania ewaluacji Maciej Jakubowski, Gdańsk, 21 lutego
Bardziej szczegółowoZaufanie do instytucji finansowych
Zaufanie do instytucji finansowych Warszawa, kwiecień 2002 roku Bankom państwowym ufa 68% Polaków. Nie ufa im 17% osób. W porównaniu z rokiem ubiegłym różnica między pozytywnymi a negatywnymi opiniami
Bardziej szczegółowoZadowolenie z życia KOMUNIKAT Z BADAŃ. ISSN Nr 6/2019. Styczeń 2019
KOMUNIKAT Z BADAŃ ISSN 2353-5822 Nr 6/19 Zadowolenie z życia Styczeń 19 Przedruk i rozpowszechnianie tej publikacji w całości dozwolone wyłącznie za zgodą CBOS. Wykorzystanie fragmentów oraz danych empirycznych
Bardziej szczegółowoBS/136/2006 POSTAWY POLAKÓW, WĘGRÓW, CZECHÓW I SŁOWAKÓW WOBEC EURO KOMUNIKAT Z BADAŃ WARSZAWA, WRZESIEŃ 2006
BS/136/2006 POSTAWY POLAKÓW, WĘGRÓW, CZECHÓW I SŁOWAKÓW WOBEC EURO KOMUNIKAT Z BADAŃ WARSZAWA, WRZESIEŃ 2006 PRZEDRUK I ROZPOWSZECHNIANIE MATERIAŁÓW CBOS W CAŁOŚCI LUB W CZĘŚCI ORAZ WYKORZYSTANIE DANYCH
Bardziej szczegółowo, , STOSUNEK DO RZĄDU W CZASIE KRYZYSU POLITYCZNEGO WARSZAWA, STYCZEŃ 96
CBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT ZESPÓŁ REALIZACJI BADAŃ 629-35 - 69, 628-37 - 04 621-07 - 57, 628-90 - 17 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET:
Bardziej szczegółowoOSZCZĘDNOŚCI I ZAKUPY W LUTYM WARSZAWA, MARZEC 2000
CBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-58 - 95, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoCBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ KORUPCJA, NEPOTYZM, NIEUCZCIWY LOBBING BS/2/2004 KOMUNIKAT Z BADAŃ WARSZAWA, STYCZEŃ 2004
CBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-46 - 92, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoWarszawa, maj 2011 BS/54/2011 PREFERENCJE PARTYJNE W MAJU
Warszawa, maj 2011 BS/54/2011 PREFERENCJE PARTYJNE W MAJU Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 13 stycznia 2011 roku Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej ul.
Bardziej szczegółowoKOMUNIKATzBADAŃ. Polacy wobec obietnic wyborczych PiS NR 139/2016 ISSN
KOMUNIKATzBADAŃ NR 139/2016 ISSN 2353-5822 Polacy wobec obietnic wyborczych PiS Przedruk i rozpowszechnianie tej publikacji w całości dozwolone wyłącznie za zgodą CBOS. Wykorzystanie fragmentów oraz danych
Bardziej szczegółowoWarszawa, listopad 2010 BS/147/2010 WYDATKI RODZICÓW NA EDUKACJĘ DZIECI
Warszawa, listopad 2010 BS/147/2010 WYDATKI RODZICÓW NA EDUKACJĘ DZIECI Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 4 lutego 2010 roku Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej
Bardziej szczegółowoWYBORCZY PIERWSZY RAZ
Wyniki ankiety przeprowadzonej wśród licealistów z okazji Światowego Dnia Wyborów w 21 roku WYBORCZY PIERWSZY RAZ prezentację przygotował mgr Paweł Raźny STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE PRAWA WYBORCZEGO UMK WYBORCZY
Bardziej szczegółowo