Anna Rogut. Copyright by: Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi

Transkrypt

1

2 2 Anna Rogut Recenzent: Bogdan Piasecki Projekt okładki: Monika Piasecka Skład i łamanie tekstu: Jadwiga Poczyczyńska Redakcja językowa: Oksana Hałatyn-Burda Copyright by: Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi ISBN: Druk i oprawa: Wydawnictwo GREEN, Plac Komuny Paryskiej 4, Łódź, tel , fax , , wydawnictwo@post.pl

3 Barwy włókiennictwa. Potencjał przemysłu włókienniczo-odzieżowego 3 SPIS TREŚCI WSTĘP... 5 I WSPIERAĆ CZY LIKWIDOWAĆ? PORTRET REGIONALNEGO PRZEMYSŁU WŁÓKIENNICZO-ODZIEŻOWEGO Wprowadzenie Województwo łódzkie. Włókienniczy krajobraz Kilka słów o stanie przemysłu włókienniczo-odzieżowego w województwie łódzkim Orientacja strategiczna regionalnego przemysłu włókienniczo-odzieżowego. Wypowiedzi ze strony gospodarki, nauki i administracji Zarządzanie innowacjami. Pięta achillesowa regionalnych firm Luźny kontakt z gospodarką. Pięta achillesowa branżowego zaplecza badawczorozwojowego Wizerunek europejskich konsumentów II REWOLUCJA W TEKSTYLIACH. WZYWANIA WSPÓŁCZESNOŚCI Wprowadzenie Obszary największych wyzwań Surowce dla włókiennictwa Przemysł włókienniczy Przemysł odzieżowy Handel Transformacja przemysłu włókienniczo-odzieżowego Strategiczna odpowiedź Indywidualizacja produktu i elastyczne systemy produkcji Integracja działań badawczych i szkoleniowych wraz z udostępnieniem osiągniętych rezultatów i rozwojem umiejętności Organizacja pracy Wirtualizacja III W KIERUNKU NAUKOCHŁONNOŚCI Wprowadzenie Systemowe podejście do wsparcia innowacji Od liniowego do systemowego spojrzenia na proces innowacji Od polityki naukowej do polityki innowacji Systemy innowacji Sektorowe systemy innowacji Komponenty sektorowego systemu innowacji Wiedza i kompetencje Uczestnicy sieci Instytucje Sektorowy system innowacji dla przemysłu włókienniczo-odzieżowego... 74

4 4 Anna Rogut 3. Doskonalenie sektorowego system innowacji dla przemysłu włókienniczo- -odzieżowego Transformacja funkcji badawczo-rozwojowej Orientacja rynkowa Kultura organizacyjna Organizacja i zarządzanie Własność intelektualna Współpraca Przedsiębiorczość Specyfika transferu technologii w przemyśle włókienniczo-odzieżowym. Wnioski z projektu pilotażowego Reorientacja systemu kształcenia W kierunku kształcenia dualnego Dualne kształcenie w praktyce. Doświadczenia z projektu pilotażowego Model wdrażania technologii informacyjno-komunikacyjnych Polityka innowacyjna przychodzi w sukurs sektorowemu systemowi innowacji dla przemysłu włókienniczo-odzieżowego Inicjatywy Unii Europejskiej na rzecz przemysłu włókienniczo-odzieżowego Polityka gospodarcza Polski wobec potrzeb transformacji przemysłu włókienniczo-odzieżowego Strategia dla przemysłu na lata Nowa filozofia wsparcia dla przemysłu włókienniczo-odzieżowego wynikająca z koncepcji horyzontalnej polityki przemysłowej Badania i rozwój oraz innowacyjność Kapitał ludzki Ochrona środowiska zrównoważony rozwój Dostęp do kapitału Rynki zbytu Technologie informacyjne i telekomunikacyjne Ochrona własności przemysłowej Podsumowanie i rekomendacje Ambiwalencja stanowisk Kogo i jak wspierać w regionie Zerwanie z unifikacją BIBLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIKI Włókiennictwo (Dział 17) Produkcja odzieży (Dział 18)

5 Barwy włókiennictwa. Potencjał przemysłu włókienniczo-odzieżowego 5 WSTĘP Od blisko 200 lat Łódź (i szerzej województwo łódzkie) jest centrum rozwoju polskiego przemysłu włókienniczo-odzieżowego. Nic zatem dziwnego, że zajmuje on jedną z czołowych pozycji w strukturze gospodarczej województwa, a współczynniki lokacyjne dla tego przemysłu sięgają wysokich wartości (Rogut, Piasecki, 2007). Często jest on jednak traktowany jak kłopotliwe dziedzictwo przeszłości, opóźniające budowę nowoczesnego wizerunku regionu. Tak jest np. w Strategii rozwoju województwa łódzkiego na lata (2006), gdzie ilustruje on jedną ze słabych stron województwa, jaką jest dominacja tradycyjnych gałęzi przemysłu, a także branż o małym poziomie «urynkowienia» (przemysł włókienniczo-odzieżowy), i tym samym tworzy zagrożenie uzależnienia od schyłkowych rodzajów działalności gospodarczej o niskiej wartości dodanej (Sejmik Województwa Łódzkiego, 2006, s. 8). Podobnie na przemysł włókienniczo-odzieżowy patrzy się w strategii Klaster łódzki jako sieć współpracy w zakresie innowacji w regionie, gdzie mówi się o nim jako o przemyśle, dla którego globalne trendy stanowią zagrożenie, i wobec którego rekomenduje się tylko działania defensywne (Urząd Miasta Łodzi, 2005a i 2005b). Na szczęście, przeciwwagą tych rekomendacji są zapisy wspomnianej Strategii rozwoju województwa, gwarantujące m.in., wsparcie procesów restrukturyzacyjnych, w szczególności gałęzi przemysłów trwale związanych z gospodarką regionu (Sejmik Województwa Łódzkiego, 2006). Życzliwiej przemysł włókienniczo-odzieżowy traktowany jest w dyskusji na temat szans rozwoju Łodzi i regionu łódzkiego, w której mówi się, że istniejące od lat specjalizacje przemysłowe województwa łódzkiego, takie jak przemysł włókienniczy i odzieżowy oraz produkcja płytek ceramicznych, powinny być wzmacniane i rozwijane. W województwie istnieją doświadczone kadry fachowe, które są w stanie przewodzić produkcji nawet przy nowych koncepcjach prowadzenia biznesu, tak jak ma to miejsce w przemyśle lekkim. Tego rodzaju działanie wpisuje się w poprawę konkurencyjności województwa łódzkiego zgodnie z celami «Strategii rozwoju województwa łódzkiego na lata » ( Rzeczpospolita, 2007, s. 6).

6 6 Anna Rogut Faktem jest, że ostatnia liberalizacja handlu tekstyliami 1 (WTO, 1995) mocno ożywiła dyskusję na temat zasadności wsparcia tego przemysłu. W dyskusji głos zabrał Parlament Europejski, stwierdzając, że zniesienie kontyngentów stawia sektor tekstylno-odzieżowy w obliczu spektakularnego wzrostu importu, zwłaszcza z Chin, co powoduje bezprecedensową likwidację miejsc pracy, tak w Unii Europejskiej, jak i w krajach rozwijających się, będących zwyczajowymi dostawcami dla Unii. Jest to niebezpieczne o tyle, że Chiny nie przestrzegają zasad wolnego rynku, większość przedsiębiorstw włókienniczych, to dotowane przedsiębiorstwa państwowe (tanie kredyty, dotacje eksportowe, inne formy ukrytego wsparcia). Masowy import chiński powoduje znaczny spadek cen, co jest korzystne dla konsumentów, ale lokalnych producentów może postawić w sytuacji niemal bez wyjścia (European Parlament, 2005). Taka dyskusja prowadzona jest także w Polsce, gdzie w przeszłości przemysł włókienniczo-odzieżowy przyczynił się do rozkwitu wielu regionów, będąc do połowy lat 90. XX wieku liderem polskiego eksportu na rynki unijne 2. W wielu z nich, zwłaszcza w województwie łódzkim, przemysł ten nadal odgrywa istotną rolę. Jednak uwolnienie handlu tekstyliami pokazało, że firmy włókienniczoodzieżowe, zwłaszcza mniejsze, mają kłopoty z budową trwałych przewag konkurencyjnych. Większość z nich nadal próbuje bazować na przewagach kosztowych (relatywnie niskie koszty produkcji oraz ich korzystny udział w tworzeniu wartości dodanej), niknących w momencie likwidacji barier taryfowych 3. Efektem jest gwałtowny spadek konkurencyjności i utrata rynków, zarówno zagranicznych, jak i krajowych. 1 Zainicjowana podpisaniem, w ramach Układu Ogólnego w Sprawie Ceł i Handlu (GATT), Porozumienia Tekstylnego (ATC). Porozumienie to określiło sposób stopniowej, rozłożonej na dziesięć lat (do końca 2004 roku) i podzielonej na trzy etapy, integracji zasad handlu towarami włókienniczo-odzieżowymi z ogólnymi zasadami GATT i zobowiązało wszystkich członków WTO do sukcesywnej likwidacji (do końca 2004 r.) wszystkich ograniczeń nałożonych na obrót tymi produktami w czasie obowiązywania Porozumienia Wielowłókowego (MFA), regulującego zasady handlu tekstyliami przed wejściem w życie ATC, w okresie Tekst ATC jest dostępny na stronie: Krótki opis regulacji można znaleźć m. in. [w:] Nowosielska (1998). Więcej na temat GATT i WTO m.in. [w:] Rymarczyk (1992); Kawecka-Wyrzykowska, Synowiec (1997). 2 Na początku lat 90. eksport tekstyliów stanowił ponad 20% wartości towarów przemysłowych sprzedawanych na rynku Unii. Tak wysoki udział w eksporcie był wynikiem dużego zaangażowania w przerób uszlachetniający. Polska już w 1992 r. stała się najważniejszym podwykonawcą odzieży dla UE, a eksport realizowany w ramach przerobu uszlachetniającego stanowił nawet 80% całego eksportu odzieży. W późniejszym okresie wzrost kosztów pracy spowodował sukcesywne przesuwanie zleceń do innych krajów o niższych kosztach siły roboczej. W konsekwencji w drugiej połowie lat 90. nastąpiło wyraźne osłabienie dynamiki sprzedaży odzieży, a od 1999 r. notuje się zmniejszenie jej wartości. W efekcie w 2003 r. eksport tekstyliów stanowił już tylko 7% wartości towarów przemysłowych eksportowanych do Unii. 3 Informacje na temat ekonomicznych konsekwencji liberalizacji wymiany handlowej można znaleźć m.in. [w:] Rymarczyk (1992) i Krugman, Obstfeld (1993).

7 Barwy włókiennictwa. Potencjał przemysłu włókienniczo-odzieżowego 7 Kruchość przewag kosztowych już niejednokrotnie była przyczyną upadku wielu polskich firm 4, jednak rok zdawał się być pod tym względem wyjątkowy. Zewsząd podniosły się głosy trwogi. Chińczycy mają tańsze surowce i tańszą siłę roboczą. Standardy ochrony ekologicznej poza UE zwalniają tamtejszych producentów z ogromnych kosztów ( ) Polskie wyroby nie mogą konkurować cenowo ( ). Prześcieradło kosztuje mniej niż surowiec potrzebny do jego wyprodukowania w Polsce. W rezultacie sprzedaż spada, firmy bankrutują, maleje zatrudnienie. ( ) W naszych zakładach linia do produkcji przędz poliestrowych wykorzystana jest w 30%. Obecna sytuacja doprowadzi do bankructwa przędzalni i tkalni (Słojewska, 2005a). Obawy firm wzmagały się w obliczu chłodnej reakcji części opinii publicznej, wyrażanej w opiniach typu: Europejski przemysł miał mnóstwo czasu, żeby przygotować się do zniesienia kwot. Czekał jednak z założonymi rękami. Nie można teraz karać za to Chin (Bielecki, 2005) albo: Czy warto osłabiać naszą pozycję negocjacyjną dla ochrony przemysłu tekstylnego? Wydaje się, że dziś jeszcze trudno przesądzić, czy rzeczywiście ten przemysł musi przegrać w starciu ze wschodnim imperium. Unijne limity importowe, które teraz chce przywrócić Bruksela, obowiązywały przecież w naszym kraju zaledwie osiem miesięcy. Łatwiej byłoby zrozumieć tak znaczny zwrot dla obrony strategicznych interesów całej gospodarki, a nie tylko jednej z branż (Słojewska, 2005b). Z drugiej strony konsekwentnie zwracano uwagę na to, że bezpośredniej konkurencji taniego importu z Azji mogą obawiać się przede wszystkim zakłady, które produkują tanie artykuły w tych samych grupach towarowych, co pochodzące z Dalekiego Wschodu. ( ) Konkurencji chińskiej nie boją się na razie producenci wyrobów markowych. ( ) Jednym ze sposobów utrzymania się na rynku jest inwestowanie w jakość. Innym szukanie nowych specjalności, jak tkaniny przemysłowe wykorzystywane przy produkcji mebli, samochodów, w budownictwie i ochronie zdrowia. ( ) Sojusznikiem polskich ( ) producentów jest także moda, która wymusza szybką zmianę wzorów. ( ) Reagując na oczekiwania konsumentów, firmy będą musiały skracać cykl projektowania 4 Najbardziej spektakularnym wydarzeniem był, jak do tej pory, kryzys azjatycki (1998), który zachwiał pozycją dziesiątek tysięcy firm (Piasecki, Rogut, 1998). 5 Wypełnienie postanowień ATC (Porozumienie Tekstylne), uwieńczone uwolnieniem handlu tekstyliami. Porozumienie obowiązuje od stycznia 1995 r. i określa sposób stopniowej, rozłożonej na dziesięć lat (do końca 2004 r.) i podzielonej na trzy etapy, integracji zasad handlu towarami włókienniczo-odzieżowymi z ogólnymi zasadami GATT (Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu). ATC zobowiązało wszystkich członków WTO (Światowa Organizacja Handlu) do sukcesywnej likwidacji wszystkich ograniczeń nałożonych na obrót tymi produktami w czasie obowiązywania Porozumienia Wielowłókowego, regulującego zasady handlu tekstyliami przed wejściem w życie ATC, w okresie

8 8 Anna Rogut i produkcji odzieży. Jeśli zmienia się trend w modzie, nową kolekcję trzeba niekiedy wyprodukować w dwa tygodnie (Błaszczak i in., 2005). W podobnym duchu były (i są) formułowane wszystkie opinie dotyczące przyszłości polskiego (i szerzej europejskiego) przemysłu włókienniczoodzieżowego. I wszystkie one rekomendują, jako remedium, zdecydowany wzrost konkurencyjności. Główną rolę we wzroście konkurencyjności, zwłaszcza w realiach gospodarki opartej na wiedzy 6, odgrywają innowacje 7 (European Commission, 1995; European Commission, 2000a; OECD, 2000b; European Commission, 2003a, 2003b). Są one podstawowym źródłem specyficznych, unikalnych i wyróżniających umiejętności firmy. Jako takie: nie są wyłącznie domeną technologii. Obejmują wszelkie zmiany technicznotechnologiczne, ekonomiczne, społeczne i organizacyjne 8 od prostych modyfikacji (produktu, procesu, organizacji) do nowych, przełomowych rozwiązań; nie ograniczają się wyłącznie do sektorów wysokich technologii; są immanentne dla każdego przemysłu. Szczególne znaczenie mają właśnie w transformacji przemysłów tradycyjnych 9, w tym przemysłu włókienniczoodzieżowego, tak istotnego na razie dla województwa łódzkiego. Jednak potencjał innowacyjny regionalnych firm włókienniczo-odzieżowych jest dość niski, a jego zwiększenie napotyka szereg barier. Likwidacja części z nich przerasta możliwości samych firm i uzasadnia interwencję publiczną, i to nie tylko na szczeblu krajowym, lecz także na szczeblu regionalnym. Taka sytuacja rodzi to wiele pytań, a najważniejsze z nich dotyczą wyzwań niesionych przez współczesne realia i zdolności do strategicznej reakcji, wykorzystującej pojawiające się szanse i przeciwdziałającej obecnym i przyszłym zagrożeniom. Formą odpowiedzi na te pytania jest poniższa książka, zbudowana z trzech części. Pierwsza jest próbą nakreślenia portretu regionalnego środowiska włókienniczo-odzieżowego, druga prezentacją szans i zagrożeń dla tego przemysłu, trzecia zaś propozycją kierunków wsparcia firm włókienniczoodzieżowych w ich transformacji. 6 Gospodarki, w której wiedza i zdolność uczenia się stają się głównymi czynnikami rozwoju i sukcesu. Więcej na temat gospodarki opartej na wiedzy m. in. [w:] OECD (1996), Smith (2000a), Lengrand & Associés (2002), Okoń-Horodyńska (2003), Goldberg (2004). 7 Przegląd teorii innowacji można znaleźć m. in. [w:] Stawasz (1999). Więcej na temat roli innowacji m. in. [w:] Dodgson, Rothwell (1994); Geroski (1995); Ahn (2002); Dodgson (2002); Gerben i in. (2003); OECD (2005). 8 Szczegółowa charakterystyka innowacji organizacyjnych [w:] Armbruster i in. (2007). 9 Więcej na temat innowacji w przemysłach tradycyjnych (zaliczanych najczęściej do przemysłów niskich technologii) [w:] Hirsch-Kreinsen i in. (2003 i 2005), Bender (2004), Hirsch-Kreinsen (2006), Bender (2006); NESTA (2007).

9 Barwy włókiennictwa. Potencjał przemysłu włókienniczo-odzieżowego 9 CZĘŚĆ I WSPIERAĆ CZY LIKWIDOWAĆ? PORTRET REGIONALNEGO PRZEMYSŁU WŁÓKIENNICZO-ODZIEŻOWEGO

10 10 Anna Rogut

11 Barwy włókiennictwa. Potencjał przemysłu włókienniczo-odzieżowego Wprowadzenie Przemysł włókienniczo-odzieżowy coraz mniej przystaje do przemysłu tradycyjnego, kojarzonego z niskimi technologiami. Śmiało wkracza w obszary zarezerwowane dotąd dla przemysłów wysokich technologii. Powyższa prawda dotyczy zwłaszcza przemysłu włókienniczego, w którym nakłady na innowacje są porównywalne z poziomem wydatków notowanych w przemysłach zaliczanych do średnich i wysokich technologii 10 (tabela 1.1). Zresztą, nakłady na prace badawczo-rozwojowe dawno już przestały być jedynym wyznacznikiem intensywności innowacyjnej przemysłów. Zaawansowane technologie 11 przekraczają granice branż i wspierają transformację tradycyjnych dotychczas przemysłów usługami o wysokiej wiedzochłonności 12. Jest to dobra wiadomość dla Łodzi, która od lat jest centrum polskiego przemysłu włókienniczo-odzieżowego, a przemysł ten jest kolebką jednej ze specjalizacji województwa w zakresie przemysłowych branż high-tech (tabela 1.2). Dlatego tak ważna jest wiedza na temat mocnych i słabych stron regionalnych firm włókienniczo-odzieżowych, tempa ich transformacji i sukcesu na drodze do naukochłonnego modelu biznesu, będąca przedmiotem dalszych rozważań tej części książki. 2. Województwo łódzkie. Włókienniczy krajobraz 2.1. Kilka słów o stanie przemysłu włókienniczo-odzieżowego w województwie łódzkim W roku 2006 funkcjonowało w województwie firm włókienniczoodzieżowych (liczba firm zarejestrowanych w systemie REGON), zatrudniających nieco ponad 30 tys. osób 13. W okresie dynamika wzrostu liczby zarejestrowanych firm włókienniczo-odzieżowych przewyższała dynamikę wzrostu ogólnej liczby, w związku z czym udział firm włókienniczo-odzieżowych w ogólnej liczbie firm wzrósł z 5,5% w 2004 r. do blisko 7,5% w roku 2006 (tabela 1.3) 10 Np. w produkcji instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych czy produkcji sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych. 11 Bio- i nanotechnologie, technologie informatyczno-telekomunikacyjne, półprzewodniki, komponenty precyzyjne, inżynieria materiałowa, wzornictwo przemysłowe itd. 12 Więcej na ten temat [w:] Hertog (2000), Palmberg (2001), Guilhon (2004), Asheim i in. (2006), Wojnicka i in. (2006). 13 Więcej na temat stanu przemysłu włókienniczo-odzieżowego w województwie łódzkim [w:] Kubiak (2007).

12 12 Anna Rogut Tabela 1.1. Intensywność wydatków na B&R i na innowacje w branżach przemysłowych w Polsce Intensywność wydatków ma B+R i na innowacje w branżach Branża produkcyjna w 2001 r Intensywność B+R w Polsce (wydatki B+R w wartości produkcji) Intensywność B+R w OECD (1997/1991 agregatowa intensywność B+R/produkcję Udział wydatków na innowacje w wartości produkcji w Polsce Maszyny i urządzenia 1,45 1,9 5,4 Wyroby chemiczne 0,87 2,6 2 4,34 Koks i produkty rafinacji ropy naftowej 0,05 bd. 4,77 Instrumenty medyczne, precyzyjne i optyczne 1,12 7,9 3,55 Sprzęt i urządzenia radiowe, telewizyjne 1,3 8,2 3,05 i telekomunikacyjne Maszyny i aparatura elektryczna 0,92 3,8 5,25 Maszyny biurowe i komputery 0,46 10,5 7,52 Pozostały sprzęt transportowy 1,15 2,8 3 2,57 Pojazdy mechaniczne, przyczepy i naczepy 0,4 3,5 4,31 Drewno i wyroby z drewna oraz słomy i wikliny 0,08 1,53 Działalność wydawnicza, poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji 0,05 0,3 2,11 Masa włóknista i papieru 0,04 4,75 Przetwórstwo przemysłowe 0,33 2,5 2,91 Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę 0,07 0,4 1,5 Zagospodarowanie odpadów 0,55 bd. 4,41 Wyroby gumowe i z tworzyw sztucznych 0,21 0,8 2,94 Wyroby z surowców niemetalicznych pozostałych 0,1 0,9 6,93 Metale 0,35 0,7 1,6 Wyroby z metali 0,07 0,6 2,18 Włókiennictwo 0,45 3,3 Skóry wyprawione i wyroby z nich 0 0,3 0,91 Odzież i wyroby futrzarskie 0,04 1,04 Meble i pozostała działalność produkcyjna 0,11 0,4 2,24 Artykuły spożywcze i napoje 0,04 0,4 1,73 Wyroby tytoniowe 1,75 bd. 4,18 Źródło: Wojnicka i in. (2006), s. 82.

13 Barwy włókiennictwa. Potencjał przemysłu włókienniczo-odzieżowego 13 Tabela 1.2 Specjalizacje województw w zakresie przemysłowych branż high-tech (na podstawie wysokich współczynników lokalizacji) Województwo Branża (miejsce w kraju) Dolnośląskie 334 instrumenty optyczne i sprzęt fotograficzny (1); 297 pozostały sprzęt gospodarstwa domowego (2); 312 aparatura rozdzielcza i kontrolna energii elektrycznej (1) Kujawsko-pomorskie 241 podstawowe chemikalia (2); 322 nadajniki RTV (1); 332 instrumenty pomiarowe i kontrolne Lubelskie 353 statki powietrzne i kosmiczne (2); 291 urządzenia wytwarzające i wykorzystujące energię elektryczną (1); 331 sprzęt medyczny Lubuskie 316 pozostały sprzęt elektryczny (1);333 sprzęt do sterowania procesami przemysłowymi (1); 332 instrumenty pomiarowe i kontrolne (2) Łódzkie 247 włókna sztuczne (1); 296 broń i amunicja (1); 244 farmaceutyki (1); 321 elementy elektroniczne (1) Małopolskie Mazowieckie Opolskie 313 izolowane druty i przewody (1); 300 maszyny biurowe i komputery (1); 241 podstawowe chemikalia (3) 335 zegary i zegarki (1); 242 pestycydy i pozostałe środki chemiczne (1); 323 odbiorniki RTV (2); 323 nadajniki RTV (1); 245 kosmetyki (1); 246 pozostałe wyroby chemiczne (1) 241 podstawowe chemikalia (1); 292 pozostałe maszyny ogólnego przeznaczenia (1); 293 maszyny dla rolnictwa i leśnictwa (3) Podkarpackie 353 statki powietrzne i kosmiczne (1); 434 części i akcesoria do silników i pojazdów mechanicznych (1); 243 farby i lakiery (1) Podlaskie 294 narzędzia mechaniczne (1); 293 maszyny dla rolnictwa i leśnictwa (2) Pomorskie 323 odbiorniki RTV (1); 244 farmaceutyki (2) Śląskie 311 silniki elektryczne i transformatory (2); 41 pojazdy mechaniczne (2); pozostałe maszyny specjalnego przeznaczenia (1) Świętokrzyskie 297 pozostały sprzęt gospodarstwa domowego (1); 342 nadwozia pojazdów mechanicznych (1); 341 pojazdy mechaniczne (1) Warmińsko-mazurskie 315 sprzęt oświetleniowy i lampy elektryczne (2); 293 maszyny dla rolnictwa i leśnictwa (1) Wielkopolskie 314 akumulatory, ogniwa galwaniczne (1); 315 sprzęt oświetleniowy i lamy elektryczne (1); 352 lokomotywy i tabor kolejowy (1) Zachodniopomorskie Źródło: Wojnicka i In. (2006), s podstawowe chemikalia (3); 313 izolowane druty i przewody (2); 342 nadwozia pojazdów mechanicznych (2)

14 14 Anna Rogut Tabela 1.3. Liczba firm włókienniczo-odzieżowych w województwie łódzkim w latach Wyszczególnienie Liczba firm w latach Dynamika /2004 (%) Ogółem, w tym: ,0 włókienniczoodzieżowych, ,0 w tym: Włókienniczych ,6 Odzieżowych ,8 w tym: Małych ,4 Średnich ,4 Dużych ,1 Źródło: Baza danych przygotowana przez WUS w Łodzi w ramach projektu Transformacja przemysłu tekstylnoodzieżowego z pracochłonnego w naukochłonny (Z/2.10/II/2.6/372/2004/U/2/2005). Najwyższą dynamikę wzrostu wykazały firmy małe. Tuż za nimi znalazły się firmy średnie. Na końcu uplasowały się firmy duże (o liczbie pracujących powyżej 249 osób). Gros firm włókienniczo-odzieżowych to mikroprzedsiębiorstwa (o liczbie pracujących do 9 osób). Są to te firmy, które najczęściej umykają rejestracji statystycznej, bo np. analiza intensywności badawczo-rozwojowej, kondycji finansowej czy zmian w liczbie zatrudnionych ogranicza się do firm o liczbie pracujących powyżej 9, często zaś powyżej 50 osób (GUS 2005 i 2006) Orientacja strategiczna regionalnego przemysłu włókienniczo- -odzieżowego. Wypowiedzi ze strony gospodarki, nauki i administracji Okazją do zebrania wypowiedzi przedstawicieli regionalnego przemysłu włókienniczo-odzieżowego było seminarium branżowe 14 poświęcone przedyskutowaniu takich palących problemów, jak: zagrożenia dla polskiego przemysłu włókienniczo-odzieżowego (jakie branże przemysłu tekstylno-odzieżowego mogą być w Polsce likwidowane i dlaczego; w jakich niszach polscy producenci mają dużą i rosnącą przewagę konkurencyjną i dlaczego); 14 Przyszłość przemysłu tekstylno-odzieżowego, Panel ekspertów, Łódź, 14 kwietnia 2005 r.

15 Barwy włókiennictwa. Potencjał przemysłu włókienniczo-odzieżowego 15 wizja i szansa delokalizacji; przyczyny niedostatecznego poziomu generowania innowacji i środki zaradcze; nowe formy wspierania współpracy między gospodarką a nauką; nowe instrumenty wsparcia dynamizujące rozwój firm włókienniczoodzieżowych (instrumenty prawne, finansowe, szkoleniowe i organizacyjne, włączając instytucje otoczenia biznesu). Wypowiedzi wszystkich uczestników wskazywały na zagrożenie płynące ze strony Chin (ramka1.1). Okazało się jednak, że i polskie firmy nie są bez winy. Brakuje im strategii, wykwalifikowanych kadr, nowoczesnego parku maszynowego. Poza tym działają w mało przyjaznym środowisku (ramka 1.2). Ramka 1.1. Źródła chińskiego zagrożenia Nieuczciwa konkurencja. Z całego świata dochodzą sygnały o nieuczciwych praktykach stosowanych przez Chiny w handlu tekstyliami i odzieżą. W celu opanowania światowego rynku obniżyły ceny na swoje produkty średnio o 48%. Według informacji amerykańsko-chińskiej komisji gospodarczej i bezpieczeństwa Chiny zaniżają wartość swojej waluty nawet o ok. 45% i subsydiują sektor przetwórczy. Do stałych praktyk Chin należy subsydiowanie eksportu, umarzanie pożyczek, dopłaty do przemysłu tekstylnego, który w 50% należy do państwa chińskiego oraz subsydiowanie energii elektrycznej i transportu. Interesy wierzycieli. Wiele państw europejskich jest zainteresowanych tanim importem z Chin, bo ten wielki dłużnik Europy może spłacić swoje długi tylko takimi towarami. Większość wielkich korporacji, firm ze Zjednoczonej Europy już dawno przeniosła swoją produkcję do Chin. Kapitał zagraniczny, wdrażanie najnowszych technologii, inwestycje w kapitał ludzki. Należy również zwrócić uwagę, że Chiny swój sukces zawdzięczają kapitałowi zagranicznemu inwestującemu w przetwórstwo bawełny. Konkurencyjność chińskiego przemysłu to nie tylko, jak sądzą niektórzy, niskie koszty pracy. To przede wszystkim dynamicznie i konsekwentnie wdrażanie przez chiński przemysł włókienniczy nowych technologii i technik. Chińskie firmy zaczęły inwestować w szkolenia i wykształcenie swoich pracowników oraz promowanie swoich marek. Źródło: Golik B. (Parlament Europejski), Przyszłość przemysłu tekstylno-odzieżowego, Panel ekspertów, Łódź, r. Kontynuacja działania. Daleki Wschód od dziesięcioleci budował swoją potęgę surowcową we włóknach chemicznych. Środki produkcyjne były tam przenoszone z Europy i USA, kiedy przemysł lekki jeszcze wcale nie odczuwał zagrożenia, które pojawiło się później. Potęga ta była budowana od podstaw, a sprzyjał temu scentralizowany system, do którego my już nie będziemy mogli sięgnąć. Źródło: Urbanowski A. (Instytut Włókien Chemicznych), Przyszłość przemysłu tekstylno-odzieżowego, Panel ekspertów, Łódź, r.

16 16 Anna Rogut Ramka 1.1. cd. Asymetria traktowania. Chcę przy okazji tej rozmowy poruszyć postawę IKEA. Chcąc z nią współpracować, musimy wypełniać dziewięciostronicową ankietę, potwierdzać wszystkie certyfikaty, które uznaje Unia i ten koncern, natomiast gdy towary przychodzą z Turcji, nikt nie pyta czy wytworzyły je dwunastoletnie dzieci, w jakich zakładach się to odbywa, nikt nie pyta co się dzieje w Chinach czy Pakistanie. Stąd wynika brak konkurencyjności ze strony naszych przedsiębiorstw. Źródło: Zaręba S. (Zamatex Sp. z o.o.), Przyszłość przemysłu tekstylno-odzieżowego, Panel ekspertów, Łódź, r. Ramka 1.2. Lista zaniedbań polskich firm, zaplecza naukowo-badawczego, instytucji wsparcia biznesu i władz publicznych Przestarzały park maszynowy i zaniedbanie inwestycji w kapitał ludzki. Przystąpienie Polski do UE zasadniczo wpłynęło na sytuację przemysłu włókienniczego dysponującego przestarzałym parkiem maszynowym, niską wydajnością pracy, nadmiernym zatrudnieniem. W pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych przemysł odzieżowy skutecznie bronił się przed zagraniczną konkurencją, dysponując doskonałą kadrą pracowniczą, dobrym wyposażeniem i niezłymi tkaninami. Wiele przedsiębiorstw nastawiło się na przerób uszlachetniający, unikając ryzyka handlowego i kłopotów finansowych; kadra zarządzająca nie musiała zabiegać o środki na zakup tkanin i działalność marketingową. Wiele firm zaniechało inwestycji w odbudowę i unowocześnienie parku maszynowego, zaniechano również inwestowania w wiedzę i umiejętności kadry technicznej, pracowników produkcyjnych. W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych Polska przestała być atrakcyjnym rynkiem do przerobu uszlachetniającego, a europejscy producenci zaczęli przenosić swoją produkcję na Białoruś i Ukrainę. Niska chłonność rynku krajowego, utrata płynności finansowej przedsiębiorstw oraz brak własnych kanałów dystrybucji i wysokie koszty produkcji spowodowały gwałtowne załamanie się przemysłu tekstylno-odzieżowego. Źródło: Golik B. (Parlament Europejski), Przyszłość przemysłu tekstylno-odzieżowego, Panel ekspertów, Łódź, r. Stary park, pasywność we wchłanianiu innowacji, mały rynek wewnętrzny, brak finansów na wdrażanie wyników badań naukowych. To fakt, że w przemyśle tekstylnym mamy świetne wyniki i doskonały asortyment, natomiast nie wolno przy tym zapominać o stanie sektora MSP, w którym 75% środków produkcji pochodzi z lat siedemdziesiątych. Nie ma pieniędzy na nowe maszyny, uzupełnienia parku maszynowego w linii, która jest przedmiotem danego asortymentu. W efekcie kładzie się nacisk na niewielkie modyfikacje maszyn, by projekt celowy mógł zostać wdrożony. Oczywiście jest to połowiczne rozwiązanie. Przedsiębiorca ma też problemy ze środkami finansowymi na wdrożenie wyników badań. Poza tym nasz rynek wewnętrzny jest słaby, chłonie artykuły chińskie oraz odzież używaną sprowadzaną z Zachodu, bo status majątkowy obywateli jest niski. Ta słabość ekonomiczna przekłada się na pasywność we wchłanianiu innowacji. W efekcie instytuty

17 Barwy włókiennictwa. Potencjał przemysłu włókienniczo-odzieżowego 17 mają więcej propozycji wdrożeń niż przemysł może wykorzystać ze względów ekonomicznych. Źródło: Wojtysiak J. (Stowarzyszenie Włókienników Polskich), Przyszłość przemysłu tekstylno-odzieżowego, Panel ekspertów, Łódź, r. Finanse jako bariera współpracy gospodarki z nauką. Przemysł stawia pytania o koszty innowacji. I często suma inwestycyjna 2 3 milionów dolarów czy euro przekracza jego możliwości. W efekcie pomysły wypływają poza granice Polski. Źródło: Kozłowski R. (Instytut Włókien Naturalnych), Przyszłość przemysłu tekstylnoodzieżowego, Panel ekspertów, Łódź, r. Niewykorzystany potencjał wiedzy. Wydaje się, że w Łodzi mamy ogromny potencjał wiedzy, która nie jest do końca wykorzystywana. Wydaje mi się, że czasem prace badawcze różnych jednostek pokrywają się bądź w pracach nie są wykorzystywane już istniejące rozwiązania, co skutkuje niepełnym wykorzystaniem zasobów. Źródło: Krucińska I. (Politechnika Łódzka), Przyszłość przemysłu tekstylnoodzieżowego, Panel ekspertów, Łódź, r. Restrykcyjne przepisy. Rozmawiamy też o projektach celowych. My realizujemy już trzeci taki projekt. I uważam, że tylko dzięki wielkiej elastyczności udało nam się zrealizować je do końca. Mamy dwa wspólne patenty z Instytutem Włókien Naturalnych i z Instytutem Architektury Tekstyliów. Współpracę znacząco utrudniają obecne przepisy, grożące niebezpiecznymi sytuacjami ze strony Urzędu Skarbowego, jak na przykład usunięcie z kosztów wszystkiego, czego nie udało się w projekcie zrealizować. To może być ogromny cios dla firmy. Przepisy dopuszczają dwu- lub trzykrotne kary. Takie warunki towarzyszą przedsiębiorcy we wdrażaniu innowacji. Źródło: Zaręba S. (Zamatex Sp. z o.o.), Przyszłość przemysłu tekstylno-odzieżowego, Panel ekspertów, Łódź, r. Mała aktywność władz samorządowych. Dotychczas nie było dyskusji pomiędzy naukowcami i przedsiębiorcami. Taka inicjatywa powstała 2 lata temu. Na razie jednak ta inicjatywa uległa spowolnieniu. Do dzisiaj nie ma informacji o aktywniejszej działalności samorządów wojewódzkich, a miały być one aktywnym składnikiem pomocy dla przedsiębiorstw na terenie naszych województw. Niestety, samorząd nie ma dużych możliwości. Oczywiście będziemy wspierać przedsiębiorców pomocą ze środków unijnych w ramach programów realizowanych w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego czy też z tytułu regionalnego programu na rzecz zatrudnienia w woj. łódzkim. Dotychczas koncentrowaliśmy się na przyciąganiu nowych inwestorów do województwa łódzkiego, a unikaliśmy problemów dotyczących przedsiębiorstw już funkcjonujących. W tej chwili wychodzimy z propozycją podtrzymywania stanowisk pracy za pomocą dwuletnich projektów refundowania kosztów zatrudnienia na poziomie 65% kosztów zatrudnienia. Przedsiębiorcy w trudnej sytuacji finansowej będą mogli wyjść z taką propozycją do Wojewódzkiego Urzędu Pracy za pośrednictwem samorządów miejskich i powiatowych, które to pośrednictwo jest potrzebne i ma na celu związanie przemysłu z lokalnym samorządem. Źródło: Makowski K. (Urząd Marszałkowski), Przyszłość przemysłu tekstylnoodzieżowego, Panel ekspertów, Łódź, r.

18 18 Anna Rogut Ramka 1.2. cd. Zły wpływ na wizerunek miasta. Przemysł włókienniczy zawsze rozwijał się tylko w oparciu o wielkie rynki, które utraciliśmy. W dodatku spadł poziom wyposażenia technicznego. Jeżeli dodamy do tego, i tak już negatywnego, obrazu import z terenów wschodnich, można sobie wyobrazić skalę problemu przekładającego się na sytuację miasta. Łódź nadal jest miastem przemysłu lekkiego, co dla niektórych firm prowadzących rankingi miast jest powodem do stawiania Łodzi niskich ocen. Źródło: Królikowska U. (Urząd Miasta Łodzi), Przyszłość przemysłu tekstylnoodzieżowego, Panel ekspertów, Łódź, r. Bariery finansowe. Małe przedsiębiorstwa mają swoje marki i patenty, my mamy swoje wzory i patenty i twierdzę, że Chiny są realnym zagrożeniem. Złożyłam wniosek do Funduszu PHARE (przygotowanie 150-ciu stron trwało pół roku), przy czym jeszcze nie wiadomo czy zostanie rozpatrzony pozytywnie. Drugi wniosek odrzucono, ponieważ złożyłam 2 oryginały zamiast oryginału i kopii. Liczba potrzebnych dokumentów jest ogromna. Trzeba mieć dużo samozaparcia, by w ogóle dotrzeć do momentu rozpatrywania wniosku. Nie ma wystarczającego dostępu do kredytów, bo banki wymagają takich zabezpieczeń, że gdyby małe firmy je miały, to nie potrzebowałyby kredytów. Podobnie jest z dostępem i kosztami reklamy. Niejasność przepisów i nieuczciwa konkurencja ze strony zakładów pracy chronionej. Bałagan w prawodawstwie, certyfikacji, niejasność przepisów unijnych, bezsensowność ustawy o rejestracji wyrobów medycznych. Oprócz tego grożąca niezdrowa konkurencja świadcząca o nieistnieniu wolnego rynku praktycznie wszystko jest już robione w dwudziestu tysiącach polskich zakładów pracy chronionej, które skutecznie pozbawiają nas możliwości funkcjonowania. Dostają dotacje, ulgi, tanią siłę roboczą, a my nie. Wszelkie próby skierowania pieniędzy z PFRON bezpośrednio do ludzi potrzebujących, do inwalidów, oraz zlikwidowania tej chronionej instytucji zakładów pracy w wyniku lobbingu od wielu lat kończą się niepowodzeniem. Ja z tymi firmami konkurować nie mogę, podobnie jak większość normalnych przedsiębiorstw. Źródło: Andrzejewska E. (Alga-Bis), Przyszłość przemysłu tekstylno-odzieżowego. Panel ekspertów, Łódź, r. Niezauważony popyt. Tekstyliów używa się także w polskim ogrodnictwie. Używa się różnego rodzaju cieniówek, materiałów do nawadniania, mat podsiąkowych. Niestety, efekty rodzimych opracowań w tym zakresie gdzieś zginęły i materiały kupuje się w Anglii. Potrzebne są materiały do ściółkowania, ochrony przed przymrozkami oraz w celu lepszego gospodarowania wodą i ograniczenia wzrostu chwastów; materiały do ochrony cennych roślin sadowniczych, np. czereśni deserowych przed gradem, siatki chroniące przed ptakami. Dalej kontenery uprawowe, w których uprawia się rośliny do hodowli w ogródkach przydomowych. Cały zakres produkcji kontenerowej materiału ozdobnego, który sprzedaje się w milionach sztuk. Kontenery uprawowe do intensywnej produkcji pod osłonami. Podłoża, które mogą mieć komponenty odpadowe, nie mówiąc o ściółkach w sadownictwie. Jeżeli państwo z przedsiębiorstw i instytutów chcieliby z nami współpracować i szukać tej niszy, to my jesteśmy otwarci. Źródło: Treder W. (Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa), Przyszłość przemysłu tekstylno-odzieżowego, Panel ekspertów, Łódź, r.

19 Barwy włókiennictwa. Potencjał przemysłu włókienniczo-odzieżowego 19 Nierzadko słychać było także głosy, że w obecnych realiach trudno myśleć o innowacjach, bo trzeba walczyć o przetrwanie: Przyczyną niedostatecznego poziomu generowania innowacji w polskim przemyśle tekstylno-odzieżowym brak dostatecznych środków finansowych. Musimy obniżać koszty produkcji i, aby walczyć z nieuczciwą wschodnią konkurencją, której towary zalewają nasz rynek, produkujemy towary na granicy opłacalności. Czy my też powinniśmy produkować buble aby uzyskać jakiś zysk? Kiedy na rynku będzie bardziej stabilnie dopiero można będzie pomyśleć o nowych inwestycjach i technologiach (Firma Pio-Man, 2005). I dalej: Podstawową barierą ograniczającą innowacyjność jest słabość ekonomiczna przedsiębiorstw, szczególnie sektora małych i średnich przedsiębiorstw MSP. Zdecydowana większość tych przedsiębiorstw powstała w czasie przemian gospodarczych. Ze względów ekonomicznych w większości przypadków pozyskiwały one zużyte i wyeksploatowane środki produkcji, stąd znakomita większość z nich pochodzi z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Także obecnie poszukiwane są przez ten sektor maszyny z rynku wtórnego, tzw. second hand, często tego rodzaju, jakie zostały uprzednio sprzedane za granicę. Należy podkreślić, że podatność tych środków na innowacje jest poważnie ograniczona w odniesieniu do wszystkich cech produktu, który ma być konkurencyjny, i nie można dzisiaj budować przyszłości przemysłu tekstylnego na takich podstawach (Wojtysiak, 2005). Zwracano także uwagę na to, że (Wojtysiak, 2005): nie ma znaczących osiągnięć w transferze dojrzałych innowacji z obszaru nauki do przemysłu, gdyż wiąże się to w przedsiębiorstwie z dalszą potrzebą środków na przeniesienie wyników badań poprzez inwestycje, zakupy, uruchomienia nowej produkcji, marketing wyrobów etc.; ekonomiczna słabość przedsiębiorstw nie sprzyja (często uniemożliwia) podejmowaniu wspólnych projektów z jednostkami naukowymi, pomimo dofinansowania ich z budżetu państwa; istnieje poważna obawa przedsiębiorców przed pełną odpowiedzialnością za wynik finansowy projektu ze względu na ekonomiczne ryzyko wdrożenia, zwłaszcza że po zakończeniu projektu sytuacja na rynku może ulec niekorzystnej zmianie. Mimo to regionalny przemysł włókienniczo-odzieżowy to nie monolit. W jego obrębie znajdują się (Wojtysiak, 2005): przedsiębiorstwa duże, wielozakładowe (imperia tekstylne), gdzie rozwój techniczno-technologiczny realizowany jest głównie poprzez inwestowanie w nowoczesne technologie zaprogramowane w najnowszych maszynach i urządzeniach. Bez tych inwestycji i stałych wypróbowanych rynków zbytu przedsiębiorstwo nie wytrzymałoby wszechobecnej konkurencji. W tym przypadku współpraca z zapleczem naukowo-badawczym skupia się najczęściej na tzw. peryferiach działalności podstawowej, np. bhp, ochrona środowiska, usprawnienia eksploatacyjne etc.;

20 20 Anna Rogut przedsiębiorstwa będące spółkami związanymi z podmiotami zagranicznymi, które są dla firmy bezpośrednim źródłem innowacji; przedsiębiorstwa ostrożnie wchodzące we współpracę ze sferą naukowo-badawczą, oczekujące szybkich dojrzałych i sprawnych rozwiązań innowacyjnych; MSP otwarte na współpracę z zapleczem naukowo-badawczym, oczekujące jednak głównie rozwoju asortymentowego, potanienia produkcji, podniesienia jakości itd.; przedsiębiorstwa małe, rodzinne o skromnych możliwościach finansowych, raczej zachowawcze, nieryzykujące poważniejszych inwestycji w rozwój. Wydaje się, że: Przedsiębiorstwa grupy drugiej, trzeciej i piątej, aczkolwiek dziś mało podatne na współpracę ze sferą naukową z pewnością zweryfikują swoje stanowisko w przyszłości, gdyż mogą nie podołać konkurencji w dynamicznie rozwijającej się technice i technologii. Najbardziej mobilne w przyswajaniu nowoczesności są przedsiębiorstwa grupy czwartej i one starają się o wzrost konkurencyjności, korzystając z ofert pomocowych na działalność proinnowacyjną (Wojtysiak, 2005). Firmy włókienniczo-odzieżowe mają jednak kilka atutów, na których można budować przyszłość tego przemysłu w regionie łódzkim (ramka 1.3). Ramka 1.3. Atuty łódzkich firm Próby konsolidacji środowiska. Niewątpliwym sukcesem regionu jest powstanie Centrum Zaawansowanych Technologii Pro Humano Tex. Koncentrujemy tu osoby zaangażowane w prace badawcze nad nowymi technologiami i przedsiębiorców definiujących obszary działań, które powinny być podejmowane. Kolejną naszą inicjatywą było stworzenie platformy. Powołaliśmy naszą platformę dosłownie na dwa dni przed podpisaniem porozumienia w sprawie Platformy Europejskiej z chęcią pełnego wpisania się w jej pracę. Przewodniczący platform wymieniają opinie, w których sektorach można komplementarnie prowadzić prace badawcze, czyli jakie podejmować tematy i w jakim zakresie. Jedna z platform zajmuje się tekstyliami stosowanymi w środkach komunikacji, inna rozwojem tkanin technicznych wykorzystywanych w materiałach kompozytowych. Po rozpadzie systemu centralnego sterowania, można dziś obserwować tendencję do organizowania indywidualnych inicjatyw celem wymiany poglądów i współpracy interdyscyplinarnej. Przemysł włókninowy. Stan przemysłu włókninowego, który w Europie ma się świetnie. Jeśli chodzi zaś o region łódzki, to tak silnego przemysłu włókninowego jak w tej chwili, nie mieliśmy nigdy. Firmy prywatne świetnie się rozwijają, inwestują. Obecnie wykorzystuje się agrowłókniny, geotekstylia, materiały filtracyjne, wyroby higieniczne, medyczne. Wydaje się więc, że istnieją dwa stanowiska: jedno bardzo pesymistycznie prognozujące zalew produktami chińskimi, drugie sugerujące podjęcie pracy z większym przekonaniem. Źródło: Krucińska I. (Politechnika Łódzka), Przyszłość przemysłu tekstylno-odzieżowego. Panel ekspertów, Łódź, r.