Poezja Królestwa Bosporańskiego a proces akulturacji jego elit

Transkrypt

1 Alfred Twardecki (Muzeum Narodowe w Warszawie) Poezja Królestwa Bosporańskiego a proces akulturacji jego elit Fenomen Królestwa Bosporańskiego wynika z ciągłości tego bytu politycznego przez niemal tysiąc lat oraz z faktu, iż procesy akulturacyjne, charakterystyczne dla hellenizmu, zaczęły się tutaj na dużą skalę już w V w. p.n.e. Należy jednak stwierdzić, iż ze względu na swoje kresowe położenie nie odegrało ono większej roli ani w historii politycznej, ani kulturalnej świata antycznego. Swoją pozycję w ówczesnym świecie zawdzięczało początkowo eksportowi zboża oraz solonych ryb 1, choć Strabo wymienia także skóry i niewolników 2. Znalazło to odzwierciedlenie w znanych inskrypcjach honoryfikacyjnych dla władców bosporańskich uchwalonych w Atenach. Prowincjonalne położenie sprawiło, iż wzmianki o Królestwie pojawiają się w antycznych źródłach literackich stosunkowo rzadko i przynoszą niewiele informacji. W tej sytuacji niezwykle istoną, jeśli nie kluczową rolę w badaniach odgrywają inskrypcje oraz wykopaliska archeologiczne. Należy tu dodać, iż problematyka Królestwa Bosporańskiego od 150 lat jest przedmiotem rozważań przede wszystkim rosyjskich, radzieckich i ukraińskich uczonych i gros literatury fachowej jest po rosyjsku, niekiedy w trudno dostępnych, lokalnych publikacjach. Stosunkowo niewielka część badań była publikowana w językach zachodnich, a dostęp do zabytków nie był prosty. Dzięki Programowi Współpracy Muzeum Narodowego w Warszawie z Muzeum Kerczeńskim uczestniczący w nim badacze mieli możliwość pracy nad zabytkami w magazynach tego ostatniego, w tym pracy nad inskrypcjami zgromadzonymi w kerczeńskim lapidarium. Dzięki uprzejmości rosyjskich kolegów miałem też dostęp do bosporańskich inskrypcji zgromadzonych w Ermitażu i muzeach moskiewskich. Niniejszy artykuł oparty jest zatem nie tylko na publikacjach, lecz także na własnych badaniach. 1 Por. Strabo Strabo

2 2 Rysunek 1. Mapa Bosporu Kimmeryjskiego Obszar Królestwa Bosporańskiego obejmował w zasadzie wschodnią część Krymu z Półwyspem Kerczeńskim oraz półwysep Tamań na wschodzie aż do Tanais (ujście Donu) na północy. Oczywiście zasięg geograficzny państwa zmieniał się periodycznie, lecz w zasadzie przez ponad tysiąc lat obejmował bez przerwy obszary położone po obu stronach Bosporu Kimmeryjskiego (dzisiejsza Cieśnina Kerczeńska). Państwo Bosporańskie było jednym z najdłużej funkcjonujących organizmów politycznych antycznego świata. W ramach ogólnie przyjętego podziału obszar, umownie określany jako Bospor, obejmuje tereny od Theodozji po Gagrę z następującymi ważniejszymi miastami greckimi: Theodozja, Nymfajon, Tyritake, Pantikapaion, Myrmekion, Porthmion (miasta na terenie tzw. Bosporu europejskiego), Kepoi, Fanagoria, Hermonassa, Gorgippia (miasta Bosporu Azjatyckiego) 3. Należy tu zaznaczyć, że zgodnie z ostatnimi ustaleniami Półwysep Tamański był, przynajmniej do I w. n.e. wyspą. Fakt ten znacząco wpływa na ocenę zwłaszcza najstarszego okresu istnienia kolonii greckich na tym obszarze. Obecność starożytnych Greków na Bosporze można podzielić na kilka okresów chronologicznych: 1. Okres archaiczny (VII VI w. p.n.e.) 2. Okres Klasyczny (V w. p.n.e. ok. 330 r. p.n.e.) 3. Okres Wczesnohellenistyczny (IV III w. p.n.e.) 4. Okres Późnohellenistyczny (II I w. p.n.e.) 5. Okres Rzymski (I w. p.n.e. IV w. n.e.) 3 Na temat geograficznego podziału na zróżnicowane regiony greckich kolonii na obszarze basenu Morza Czarnego por. Szełow (1967) ; Braszinskij (1970) , a zwł. Yu. Vinogradov (1997) 5.

3 3 Taki podział przyjęty został przez większość badaczy zajmujących się tą problematyką i jest dość silnie zakorzeniony w nauce 4, choć niektóre detale chronologii Bosporu wciąż pozostają dyskusyjne. Około 480 r. p.n.e. rozpoczął się proces jednoczenia greckich kolonii położonych nad Bosporem Kimmeryjskim pod przewodem bliżej nieznanych nam Archeanaktydów 5. W 438 r. p.n.e. władzę przejęli Spartokidzi, którzy używali tytułu archonta Bosporu i Theodozji oraz króla Syndów, Toreutów, Dandariów i Psessiów, a niekiedy także króla wszystkich Maiotów 6. Jest to poważnym argumentem wspierającym tezę, że w skład państwa wchodziły nie tylko greckie poleis, ale także barbarzyńskie plemiona. Istnieje uzadadnione podejrzenie, iż sami Spartokidzi, wśród których pojawiają się zarówno greckie jak trackie imiona (Spartokos, Leukon, Satyros, Pairisades), byli trackimi najemnikami, którzy siłą przejęli władzę w państwie. Ostatni władca dynastii, Pairisades V, wobec niemożności odparcia najazdu Scytów w 108 r. p.n.e., przekazał rządy Mitrydatesowi VI, królowi Pontu. Po klęsce i śmierci Mitrydatesa w 63 r. p.n.e. kolejni władcy rządzili z woli Rzymu jako jego klienci. Kilkakrotnie rozważano stworzenie z Bosporu rzymskiej prowincji, jednak państwo zachowało ostatecznie swoją odrębność. Tiberius Julius Aspurgos, który po okresie zamętu przejął władzę, założył dynastię panującą, zgodnie z danymi epigraficznymi do 341 r. n.e. Imiona władców są pochodzenia pontyjskiego, trackiego (Kotys, Rheskuperidos, Rhoimetalkos), ale i sarmackiego (Sauromatos, Rhadamsades, Farsanzes). Z powodu stanu źródeł etniczny skład państwa zapewne nigdy nie bedzie możliwy do ustalenia z zadowalającą precyzją. Nie ma jednak wątpliwości, że dominowała tu kultura grecka. Świadczą o tym znaleziska archeologiczne oraz powszechność greckich inskrypcji oraz graffiti. Na tyle, na ile można sądzić na podstawie dotychczasowych znalezisk, greckie wpływy od początku promieniowały z Azji Mniejszej, a zwłaszcza z południowych wybrzeży Morza Czarnego. Od początku jednak silnie zaznaczyły się także wpływy kultur miejscowych plemion. Objawia się to nie tylko w używaniu barbarzyńskich imion, ale także w wielu szczegółach kultury materialnej, jak choćby pochówki, stroje, uzbrojenie czy ceramika. Trudno jednak ocenić stopień wymieszania się kultur jedynie na podstawie znalezisk archeologicznych. Jednym z ważnych wyznaczników zmian jest tzw. wysoka kultura. Wszelkie informacje o uprawianiu filozofii, wystawianiu sztuk teatralnych, igrzyskach sportowych czy poetyckich są niezaprzeczalnym, mocnym argumentem na rzecz daleko idącego stopnia hellenizacji. I przeciwnie uwiąd i zanikanie tych przejawów greckiej cywilizacji świadczą o regresie i dehellenizacji państwa. W większości wypadków o żywotności form wyższej kultury na tym obszarze możemy dowiadywać się jedynie pośrednio, dzięki wykopaliskom lub nielicznym wzmiankom w źródłach literackich. Jednak, na przykład mimo informacji o istnieniu teatru w Pantikapaion, a zapewne także w innych poleis Bosporu, nie odnalaziono do tej pory żadnego teatru. Z drugiej strony ze wzmianki u Diogenesa Laertiosa dowiadujemy 4 Najważniejszą pracą na temat Królestwa Bosporańskiego pozostaje bezspornie monumentalne dzieło Gajdukiewicza, niemniej jednak należy zaznaczyć istnienie kilku pomniejszych artykułów Winogradowa (zebranych w PS). Dyskusje nad detalami chronologii Bosporu nadal trwają i wciąż się zmieniają w szczegółach wraz z pozyskiwaniem nowych materiałów epigraficznych. Niemniej jednak podstawowy zrąb chronologii Królestwa Bosporańskiego został ustalony z dużą dozą prawdopodobieństwa. 5 Diodor Sycylijski E.g. CIRB nos 6 10, 971, 972,

4 4 się o działalności Sfajrosa Bosporańczyka 7. Z kontekstu wynika, iż był on powiązany z Kleanthesem z Assos, co doskonale zgadza się z przypuszczeniami o intensywnych kontaktach Bosporu przede wszystkim z południowymi wybrzeżami Azji Mniejszej. Co więcej Kleanthos był w swoim czasie najbardziej znanym uczniem Zenona z powodu napisanego heksametrem hymnu do Zeusa, który wzbudził podziw i uznanie u współczesnych 8. Informacje o daleko posuniętym procesie hellenizacji okolicznych ludów, a zwłaszcza Scytów także nie ulegają wątpliwości. Wystarczy wspomnieć opowieść Herodota o królu Skylesie, który prowadził w Olbii czysto grecki tryb życia 9, czy przeczytać złośliwą uwagę Ajschinesa o babce Demostenesa, z pochodzenia Scytyjce 10. Choć oba przykłady nie dotyczą bezpośrednio obszaru królestwa Bosporańskiego, to jednak doskonale ilustrują istotę procesu akulturacji w VI IV w. p.n.e. Był to przede wszystkim proces hellenizacji okolicznych plemion barbarzyńskich. Niezwykle istotnymi dowodami na poparcie tej tezy są inskrypcje, zwłaszcza poetyckie, które znaleziono na obszarze dawnego Królestwa Bosporańskiego. Mimo różnego stopnia biegłości w sztuce poetyckiej świadczą one o ambicjach i aspiracjach mieszkańców tych obszarów i doskonale ilustrują procesy akultuarcyjne, którym podlegali Bosporańczycy. Niezwykle ciekawym potwierdzeniem takiego procesu jest jedna z najstarszych inskrypcji petyckich znaleziona w Pantikapajon doskonale znany i wielokrotnie komentowany nagrobek Tychona datowany na V w. p.n.e. 11 Tychona (pomnik) W grobie został złożony mąż opłakany przez wielu Będąc ze szczepu Taurów, imię zaś nosił Tychon 7 Diog. Laert. 7, 37; lecz Plutarch (Kleomenes 2,2) nazywa go Borystenitą i najstarszym uczniem Zenona. 8 Stobaios, Eclog. phys , Arnim fr Herodot 4, 79, scytyjski król Skyles miał w Olbii duży pałac. 10 Ajschines, O przekroczeniu uprawnień poselskich (Fals. Leg.) 78,4. Babka pochodziła z okolic Chersonezu. 11 KL 1014=CIRB no 114.

5 5 Rysunek 2. Nagrobek Tychona, KL 1014=CIRB no 114 Ten skromny pomnik nagrobny świadczy jednak nie tylko o powierzchownej hellenizacji Tychona, ale także o jego ambicjach, skoro tekst stworzono w dystychu elegijnym. Nie jest to przypadek odosobniony. Z przełomu IV i III w. p.n.e., a zatem z okresu rozkwitu tego rodzaju poezji pochodzi nieco kuriozalny (przynajmniej dla rodowitego Hellena) nagrobek o treści: Aparat L. 1 [kamień] Tłumaczenie Kpeethyresie, odeszłego skrywa Ciebie nasypana ziemia, potomka Kabathaksesa, osiemnastoletniego. Komentarz Jest to dystych elegijny:

6 6 L. 1 Szkorpił stwierdził, że chociaż metrycznie imię jest niespotykane, jego odczytanie nie sprawia kłopotów. Można tylko zauważyć, że kamieniarz omyłkowo napisał i w związku z tym imię zmarłego brzmiało L. 2 wstawiono, jak zauważył Szkorpił, w miejsce zwykłego wyrażenia w poezji epickiej. Nie zgadzam się z tą uwagą Szkorpiła, gdyż zwrot jest jak najbardziej spotykany i to już od Homera (Il. 6, 464 i 14, 114) choć tam w zwrocie z, lecz ten ostatni czasownik jest także dobrze poświadczony w podobnym zwrocie już w Odysei (3, 16), a także jakoś współbrzmi z imieniem zmarłego. Krótko mówiąc, to bardzo dobrze brzmiący dwuwiersz, którego zgrzytem są imiona. Łatyszew w notatkach do wydania Szkorpiła: Pentametr ma dwie metryczne nieprawidłowości: a) w słowie ostatnia głoska uważana jest za krótką, chociaż jest długa z pozycji; b) w drugiej części wiersza jest spondej. Ta druga nieprawidłowość znikłaby, gdybyśmy przestawili części wiersza i czytali:. Być może poeta tak właśnie napisał ten wiersz, ale kamieniarz omyłkowo przestawił drugą część wiersza w miejsce pierwszej. Szczególnie druga uwaga wydaje się bardzo trafna. pojawia się jeszcze raz w CIRB 1056 jako patronimikom (Hermonassa, IV w. p.n.e.) i zapewne jest imieniem pochodzenia perskiego. Jeden z zabytków, epitafium Theofili, córki Hekatajosa 12, jest chyba najdłuższym zachowanym utworem poetyckim z Bosporu ale jednocześnie poświadcza w bezpośredni sposób wpływy małoazjatyckie zmarła dziewczyna pochodzi z Synopy. Tekst: 12 KL 441=CIRB no 130, Wymiary: H 61,3 cm; W 52,2 cm; Th 11,2 cm. Zabytek znaleziono w Kerczu, 2 marca 1905 r. na 2. ulicy Bułganakskoj, na dziedzińcu domu nr 8 we wnętrzu grobowca. Płyta jest obłamana z lewej strony stąd brak pojedynczych liter lub znaków na początku kilku wierszy (w. 10, 13, 15, 23). Powierzchnia dobrze zachowana, litery są wyraźnie czytelne. Datacja: I w. n.e. (paleografia).

7 7 Aparat: L. 4 [Peek GVI] L. 5 [Peek GVI] L. 11 [CIRB błąd?] L. 13 [wszyscy wydawcy] L. 15 [wszyscy wydawcy] [IIAK, CIRB]; [Peek GVI], kamień L. 23 [wszyscy wydawcy] Tłumaczenie: Theofila, (córka) Hekataiosa, żegnaj. Do mnie, dziewicy Theofili, córki Hekatajosa, co krótko żyła, Zwracali się młodzieńcy w sprawie małżeństwa, Ale uprzedził ich Hades porwawszy, który pokochał mnie Ujrzawszy Persefonę piękniejszą od Persefony. I tekst wyryty na kamiennej steli Opłakuje Teofilę, dziewczynę z Synopy, Dla której nosicieli ślubnych pochodni ojciec Hekatajos do Hadesu nie dla ślubu wykorzystał. Dziewico Theofilo, tobie bowiem nie małżeństwo lecz bezpowrotna Kraina pisana, nie zostaniesz panną młodą Meofilosa, Lecz łoże podzielisz Kory. Hekatajos zaś, ojciec Imię jedynie ma nieszczęsnej co odeszła, Kształtowi w kamieniu przygląda się twemu, nie spełnione Nadzieje pogrzebała niesprawiedliwa Mojra. Obdarzoną z woli bogów pieknością pełną zazdrości między śmiertelnymi, Theofilę, dziesiątą Muzę, Charytę, Dojrzałą do zamążpójścia, przykład skromności Nie w okrutne Hadesa wpadłaś ręce, Pluton cię bowiem w swoje świecące jasnymi pochodniami komnaty Pochwycił, najbardziej pożądaną małżonkę. O rodzice, zaprzestańcie teraz płaczów, porzućcie lamenty,

8 8 Theofile osiągnęła łoże nieśmiertelnych. Rysunek 3. Nagrobek Teofili KL 441=CIRB no 130 Komentarz: Biorąc pod uwagę miejsce znalezienia zabytku (wnętrze grobowca) i jego kształt fizyczny, można przypuszczać, że był on pierwotnie przeznaczony do umieszczenia w ścianie, a nie do ustawienia jako samodzielna stela. Epitafium podzielone jest na 4 części, z których druga to trymetry jambiczne, a pozostałe elegijne dystychy. Część jambiczna jest oddzielona na kamieniu specjalnymi znakami. Podobne połączenie dystychów i trymetrów 13. L. 3 ta forma imienia pojawia się w heksametrach, natomiast w pentametrach, wymagania metryczne powodują zastosowanie formy. należy rozumieć w znaczeniu niedługowieczna, por. Hom. Il. 15, 612; 21, 13 Por. Kaibel EG, nos 325, 462, 502, 546, 566, 646.

9 9 84; Od. 11, 307; 19, 328 etc. L. 7 w znaczeniu inskrypcja; por. Anth. Pal. 7, no 274 [CIRB], Kaibel EG 89 etc. por. Anth. Pal. 7, no 424, w. 1 imiesłów w stronie biernej aorystu 2, por. Anth. Pal. App. No 66 L. 9 dość nietypowe wyrażenie zastępujące (por. w l. 21 ) tak jak jest tutaj użyte w znaczeniu kobieta (por. Kaibel, EG nos 364, 566). użyto nie w znaczeniu pochodnia, ale noszenie pochodni lub spełnianie powinności. L. 10 ze względu na wymogi metryczne należy czytać L por. Kaibel, EG no 244, l. 8: oraz Eur. Fr. 868, l. 2:. L. 13 użyte nie w zwykłym znaczeniu małżonek lub małżonka, lecz w znaczeniu dzieląca z Korą łoże jednego małżonka, czyli Plutona; por. Eurypides, Herakles I: o Amfitrionie oraz Lukian, Dialogi Bogów 6, 5: o Iksionie. ; Ant. Pal. 7, 164; czasownik o ojcu por.: Kaibel, EG nos 92, 167, 196; op. cit. No 145; por. też Sofokles, Ajaks w. 1293; Eurypides, Orestes w. 750; Eurypides, Medea w. 563; Plato, Państwo 5, 460 B; Prawa 6, 775 D. L por. Kaibel, EG no 151, ww. 9 10; Anth. Pal. 7, no 490 etc.; por. op. cit. No 167, l. 6:. [CIRB] L. 18 epitet Dziesiąta Muza pojawia się także, na przykład, w Akwilei na epitafium aktorki mimicznej Bassillii Kaibel, EG, no 609, por. IG 7, L. 19 L. 20 f. Bardzo interesująca jest różnica ukazana między Hadesem, mrocznym i strasznym władcą podziemnego świata oraz Plutonem. Por. Roscher, s.v. Hades. L. 21 Por. Kaibel, EG, no 236, l. 6: Używając wyrażenia zamiast autor miał najpewniej na myśli następne. L. 23 Por. Kaibel, EG, no 345 l. 3: [CIRB] Inskrypcja jest napisana z nienaganną poprawnością, jedynie w wierszu 15. przepuszczono w czasowniku. Epitafium wyróżnia się czystością języka i metryczną poprawnością. Jedynym niedostatkiem wydaje się nadmierna wspaniałość stylu. Większą część wiersza autor poświęcił wyrażeniu żalu z powodu tego, że Teofila umarła przed ślubem (por. Anth. Pal. 7, nos etc.). Autor epitafium jest doskonałym znawcą greckiej poezji i w jego utworze znajdujemy szereg reminiscencji z dzieł innych greckich poetów. 14 Beocja, bez daty,

10 10 Warto zwrócić uwagę, że tekst dotyczy Hekatajosa obywatela Synopy, co może miało wpływ na poziom epitafium. Inne poetyckie teksty z Pantikapajonu związane z Synopą: CIRB, no 129 (I w. p.n.e.); CIRB, no 131 (poł. I w. p.n.e. pocz. I w. n.e.). Istota scenariusza jest skonstruowana wokół faktu, iż Teofila, córka Hekatajosa, zmarła tuż przed uzgodnionym już ślubem z niejakim Menofilosem. W tekście wielokrotnie powtarzają się skargi na fakt, że dziewczyna zmarła w bezżennym stanie 15. Biorąc pod uwagę pewną w tym przypadku informację o synopskim pochodzeniu zmarłej i jej ojca oraz pewne cechy zewnętrzne steli i poziom tekstu, można postawić tezę, że smak poetycki Bosporańczycy wyrabiali właśnie pod kierunkiem Hellenów z Azji Mniejszej. W okresie od II w. p.n.e. do II w. n.e. pojawia się gros wierszowanych epitafiów bosporańskich, a niektóre z nich prezentują bardzo wysoki poziom sztuki poetyckiej. Najlepszym przykładem niech będzie nagrobek Hekatajosa, którego interpretacja wywołała w swoim czasie ożywioną dyskusję z udziałem prof. Nocka 16. Tekst: Aparat: L. 3 [Bikerman w komentarzu] Tłumaczenie: Nie słowem, lecz życiem przypieczętowałeś sławę swej mądrości sam podjąwszy święte decyzje. Spocząwszy więc, Hekatajosie, w sile wieku, wiedz, że szybciej uszedłeś z kręgu niewymownych boleści. 15 Por. Anth. Pal. 7, etc., gdzie znajdujemy epitafia poświęcone młodzieńcom i dziewczętom zmarłym w podobnej sytuacji. 16 KL 438=CIRB no 121. Wymiary: wys. 43,5 cm; szer. 37,5 cm; gr. 8 cm. Stela została kupiona 20 lutego 1931 r. od Tarabuna, obywatela Kerczu, który znalazł ją w stepie nieopodal Kerczu pomiędzy ogrodami przy ulicy Bułganskiej a kurhanem Gan kina [IGAIMK; CIRB błędnie informuje, ze zabytek zaginął]. Fragment steli nagrobnej z reliefem. Zachowana jest jedynie dolna część steli z tekstem i dolnym fragmentem reliefu. Na tej podstawie można przypuszczać, że na reliefie przedstawiony był stojący mężczyzna i sługa. Bibliografia: Marti (1935) 76 78; Bikerman (1938) ; Nock (1940) ; Peek,(1941) 79 80, no 22, s. 170 (Nachtrag); id. GVI 1 (1955), no 1812 oraz GG (1960), no 333; Casadio (1991) ; Panczenko (1992) 28 42; Twardecki (2007)

11 11 Rysunek 4. Epitafium Hekatajosa KL 438=CIRB no 121 Kluczowym elementem dla właściwej interpretacji tekstu jest wiersz 2. święta wola, oznacza, według Marti, wolę bogów; Marti przypuszczał, że Hekatajos popełnił samobójstwo, w obliczu strasznej i bolesnej śmierci [Marti; CIRB] Bikerman stwierdza, że samo określenie jest dziwne. oznacza sąd, judicium w generalnym rozumieniu terminu łacińskiego, tak jak używa go Marek Aureliusz, kiedy stwierdza, że to nie same rzeczy zewnętrzne na nas wpływają, lecz nasza, nasza opinia o nich (M. Aur. 8, 47). Święta opinia brzmi zatem dziwnie, lecz z powodów metrycznych autor epigramu nie mógł użyć słów lub na końcu wiersza, których należałoby się tam spodziewać, zwłaszcza że u Marka Aureliusza (10, 9) pojawiają się w kontekście święty. Zatem użyciem terminu autor chciał określić ideę dogmy. Tak więc z epigramu wynika, że Hekatajosowi znane były święte zasady i to była motywacja jego filozoficznego trybu życia. Nock nie zgadza się z interpretacją jako zasady, lecz rozumie je w znaczeniu osądy lub decyzje (sądów lub zgromadzenia ludowego). We wszystkich przytoczonych przez Bikermana przykładach słowo to oznacza ludzką decyzję. Odrzuca możliwość rozumienia w znaczeniu filozoficzna lub religijna nauka lub zasada. Peek (1941) stwierdza, że często pojawia się w papirusach i inskrypcjach na określenie decyzji sądowych, zwłaszcza podejmowanych przez komisje rozstrzygające spory graniczne (Syll. 3 IV, s.v., Preisigke-Kiessling, s.v.). W tym przypadku chodzi o, a zatem są święte, ponieważ prawo, nad którego

12 12 przestrzeganiem czuwa Zeus, jest święte. Jest to fraza niezwykle sztuczna gdzie stałoby jak w tłumaczeniu mówi jak następuje: wydawałeś swoje sądy nie jako wykształcony prawnik, lecz sądziłeś na podstawie praktyki życiowej. Każde z użytych tutaj słów jest tak wieloznaczne, że brak nam konkretnego punktu zaczepienia, aby zrozumieć intencjonalny sens tekstu. W każdym razie w wierszach tych znajdujemy jedynie odbicie drogi życiowej zmarłego, a nie jej ocenę. Moim zdaniem chodzi tu raczej o aluzje do faktu, że Hekatajos pełnił ważne funkcje w jakichś obrzędach religijnych, być może misteriach, i owe święte decyzje dotyczą właśnie tej sfery jego działalności. Bez względu na to, czy Hekatajos był filozofem, orfikiem, czy wysokim urzędnikiem religijnym powyższy tekst pozwala na kilka istotnych stwierdzeń. Po pierwsze wyłania się zeń obraz społeczeństwa w pełni greckiego, którego elita była w stanie konsumować najlepsze osiągnięcia greckiej filozofii i myśli religijnej. Po drugie tak wyrafinowany i pełen poetyckich dwuznaczności tekst mógł napisać jedynie ktoś doskonale orientujący się w meandrach greckiej sztuki poetyckiej. Jeden z ostatnich tekstów poetyckich na tym obszarze jest wyryty na nagrobku Kallioterosa, Symforosa i Myromene, żony Kalioterosa 17 : Przede wszystkim mężom od mężów pozdrowienia; słodyczy Prawdziwych od przyjaciół zaznaliśmy, przechodniu! Wszystko rozważywszy między sobą tak postanowiliśmy: Przed śmiercią duszę swoją zadowolić, Lubując się w kamiennych pomnikach zmarłych, Tę stelę wystawiliśmy jednomyślni i zgodni Kallioteros, syn Basilda i Symfronos, syn Fileterosa, 17 KL 112=CIRB no 147, datacja: 227 n.e. [524 r. ery bosporańskiej przeliczone błędnie w CIRB]; 228 n.e. [Jajlenko: 17, a nie 16 dzień miesiąca, Gawriłow]. Zabytek został znaleziony w Kerczu, w kwietniu 1955 r. na ulicy Prjamoj, naprzeciw domu nr 68, przez mechanika B.P. Wasilewa. Bibliografia: Bołtunowa (1959) , rys. 1; Szebalin (1987) ; cf. BE (1995) [Winogradow]; SEG 42 (1992), 724; Lifshitz (1968) 55 ff; Bołtunowa (1973) 127; Jajlenko (1987) 63, no 57; Tochtasew (2001) Epigraphical Notes, ACSS 11 (2005), ss. 3-40; Matkowskaja, Tochtasew (2006)

13 13 I Myromene, córka Kallioterosa pozostała przy życiu, miłująca męża. Ku wiecznej pamięci dla przechodzących przyjaciół. Rok 524 (=227 AD), miesiąc Hyperberetaios 17 Rysunek 5. Nagrobek Kallioterosa KL 112=CIRB no 147 Możemy przypuszczać, że jest to jeden z ostatnich greckich epitafiów, znalezionych na tym obszarze. Nie wolny jest przy tym od kulawego rymu i widocznych trudności z kompozycją tekstu, lecz widać w nim także pewne zacięcie filozoficzne. Wyróżnia się niezwykle zarówno na tle kultury materialnej, jak i duchowej tego okresu w Królestwie Bosporańskim. Proces sarmatyzacji społeczeństwa był już wtedy daleko posunięty o czym świadczy nie tylko upadek kultury materialnej, ale także coraz mniejsza liczba greckich inskrypcji (nie tylko metrycznych). Na tym tle powyższy tekst jawi się jako coś zupełnie wyjątkowego zarówno pod względem staranności wykonania steli jak i samego tekstu. Nie sposób uwolnić się od podejrzeń, że mamy do czynienia z nagrobkiem imigrantów, a nie rodowitych Bosporan. Ambicje poetyckie mniej lub bardziej spełnione przebijają z wielu innych inskrypcji poetyckich znalezionych na terenie królestwa Bosporańskiego. Jest ich około 50 najstarsze pojawiają się już w V w. p.n.e. a najmłodsze teksty pochodzą z III w. n.e. W niniejszym artykule przedstawiłem jedynie kilka z nich, moim zdaniem najlepiej ilustrujących przemiany stopień hellenizacji elit, dla których powstały. Nawet z pobieżnej ich analizy wyłania się obraz społeczeństwa mocno zakorzenionego w greckiej kulturze i silnie promieniującego na okoliczne ludy w okresie od V w. p.n.e. do III w. n.e. Widać przy tym wyraźnie, że najważniejsze były kontakty z obszarami antycznego Pontu i Bitynii. Stamtąd importowano nauczycieli, filozofów i artystów. Nie ulega przy tym watpliwości, że wiele sąsiadujących z Bosporem plemion (nie mówiąc o tych włączonych do

14 14 niego) uległo czarowi tej kultury, do tego stopnia, że niektórzy ich przedstawiciele pokusili się o wystawienie na swoich grobach epitafiów. Poezja Bosporańska, choć niewiele z niej przetrwało, daje świadectwo silnej więzi z resztą świata greckiego. Więzi, która rozluźniła się w III w. p.n.e. ostatniego wieku, z którego przetrwały jakieś poetyckie próby. Bibliografia Bikerman E. (1938), The Orphic Lessing, Journal of the Warburg Institute 2 (1938). Bołtunowa A.I. (1959), Greczeskaja metriczeskaja nadpis iz Kerczi, Sowetskaja Archeologija, 1 (1959) Bołtunowa A.I. (1973), Nadgrobnaja epigramma Dindiana, Studii Clasice 15 (1973) Braszinskij I.B. (1970), Opyt ekonomiko-geograficzeskogo rajonirowanija anticznogo Priczernomor ja, VDI 2 (1970) Casadio G. (1991), Le metempsicosi tra Orfeo e Pitagora, w: Orphisme at Orphee en l'honneur de Jean Rudhardt, Jajlenko V.P. (1987), Materialy po Bosporskoj epigrafike, Nadpisi i yazyki drevnej Maloj Azii, Kipra i antichnogo Severnogo Prichermor ya, Moskwa, Lifshitz B. (1968), Epigrammes grecques du Bophore, RM 111 (1968) Marti J.J. (1935), Nowye epigraficzeskie pamjatniki Bospora, IGAIMK 104 (1934) Matkowskaja T.A., Tochtasew S.R. (2006), Małoizwestnyje i neizdannyje stely kerczenskogo łapidarija, Naucznyj Sbornik Kerczenskogo Zapowednika I (2006) Nock A.D. (1940), Orphism or Popular Philosophy?, HTR 33, 1940 [= Arthur Darby Nock, Essays on Religion and the Ancient World. Selected and edited, with Introduction, Bibliography of Nock s writings, and Indexes by Zeph Stewart, vol. 1, Oxford 1972]. Panczenko D.V. (1992), Epitafija Gekateja (CIRB 121): Konfessija, filosofskij topos ili wybor puti?, w: Etiudy po anticznoi istorii i kulture Sewernogo Priczernomor'ja, Peek W. (1941), Griechische Epigramme III, Ath. Mitt. 66 (1941) Szebalin N.W. (1987), O nadpisi KBN 147, w: Jazyk i stil pamjatnikow anticznoj literatury, Philologia Classica 3 (1987) Szełow D.B. (1967), Zapandoe i sewernoe Priczernomor e w anticznuju epochu, w: Anticznoe obszczestwo, Moskwa. Tochtasew S.R. (2001), Epigraphical Notes, Ancient Civilizations from Scythia to Siberia, 11/1-2 [nieznacznie zmieniona wersja Tochtasew 2001], Twardecki A. (2007), Whether Orphic nor philosopher, Bosporan Readings VIII, The Cimmerian Bosporus and Barbarian World in the Period of Antiquity and Middle Ages. Sanctuaries and Sacred Objects, Kerch, Vinogradov Yu. (1997), Der Pontos Euxeinos als politische, ökonomische und kulturelle Einheit, w: Pontische Studien (1997) 5. Skróty VDI Westnik Drewnej Istorii, Moskwa 1937 sqq. CIRB Corpus Inscriptionum Regni Bosporani, Moskwa KL Kerczenskij Lapidarii (Lapidarium Muzeum Kerczeńskiego) nr inwentarza

15 15 IIAK Izwestija Imperatorskoj Archeologiczeskoj komissii, St. Petersburg IGAIMK Izwestija Gosudarstwennoj Akademii istorii materialnoj kul tury, Moskwa 1921 sqq. Ath. Mitt. Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung, Stuttgart 1876 sqq. Syll. Sylloge inscriptionum graecarum, wyd.3, Leipzig, Preisigke-Kiessling Preisigke F., Kiessling E., Wörterbuch der Griechischen Papyrusurkunden I III, Berlin BE Bulletin Épigraphique, Paris 1938 sqq. SEG Supplementum Epigraphicum Graecum, vol. 1, Leyden 1923, SQL. RM Rheinisches Museum für Philologie, Frankfurt am Main 1827 sqq. Stud. Clas. Studii Clasice, Bucarest 1958 sqq. Kaibel EG Kaibel G., Epigrammata Graeca e lapidibus conlecta, Berolini Peek GG Peek W., Griechische Grabgedichte, Berlin Peek GVI Peek W., Griechische Vers-Inschriften, Band I, Grab-Epigramme, Berlin Philologia Classica Philologia Classica, Leningrad 1977 sqq. Roscher Roscher W.H., Ausführliches Lexikon der griechischen und römischen Mythologie, Leipzig