Wprowadzenie do leksykografii polskiej

Transkrypt

1 Wprowadzenie do leksykografii polskiej

2 NR 101

3 Piotr Żmigrodzki Wprowadzenie do leksykografii polskiej Wydanie trzecie rozszerzone Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2009

4 Redaktor serii: Językoznawstwo Polonistyczne Olga Wolińska Recenzenci wydania pierwszego Maciej Grochowski Bogdan Walczak

5 5 Spis treści Przedmowa Przedmiot i zakres leksykografii Rozumienie pojęć leksykografia i leksykologia Leksykografia a językoznawstwo Metodologiczne i teoretyczne podstawy współczesnej leksykografii Leksykografia jako nauka o słownikach językowych Słownik językowy 0000 a encyklopedia Próba typologii słowników Metody opracowywania słowników Metoda tradycyjna Metoda komputerowa Rola korpusów elektronicznych w opraco wywaniu słowników Najważniejsze teorie leksykograficzne XX wieku w Polsce Teoria leksykograficzna Witolda Doroszewskiego Teoria Macieja Grochowskiego 243 Dyskusje metodologiczne lat Lata 90 Koncepcja słownika przyjaznego użytkownikowi Podstawowe elementy opisu leksykograficznego Wyraz, leksem, jednostka leksykalna, czyli co jest przedmiotem opisu 0000 w słowniku Pojęcie makrostruktury i mikrostruktury słownika Makrostruktura słownika i czynniki wpływające na jej kształt Układ haseł Dobór haseł w słowniku 054

6 6 Spis treści 333 Różne możliwości hasłowania tych samych faktów językowych Homonimia a siatka haseł w słownikach 335 Hasła odsyłaczowe i odsyłanie w słowniku Mikrostruktura słownika Artykuł hasłowy i jego elementy składowe Wyraz hasłowy Informacja gramatyczna Kwalifikatory Definicja Problemy opisu znaczenia w słownikach ogólnych Wydzielanie i szeregowanie znaczeń w obrębie hasła Teoretyczne ujęcia wieloznaczności Odzwierciedlenie wieloznaczności w hasłach 0000 słownikowych Typy definicji w słownikach ogólnych języka polskiego Definicje słownikowe na tle postulatów semantyki lek sykalnej Zasady definiowania jednostek leksykalnych Błędy i usterki w definicjach słownikowych 3444 Definicje w Innym słowniku języka polskiego jako przy kład alternatywnej metody wyjaśniania znaczeń Ilustracja materiałowa w haśle Związki frazeologiczne i ich miejsce w strukturze słownika Pojęcie związku frazeologicznego wobec ustaleń teorety cznych współczesnego językoznawstwa Miejsce informacji o frazeologii w strukturze słowników 0000 języka polskiego Inne składniki struktury artykułów hasłowych Informacje o wymowie Informacje o pochodzeniu wyrazów Informacje o obecności hasła w innych słownikach Informacja o możliwości dzielenia wyrazu Wskazówki poprawnościowe Dodatkowe czynniki wpływające na kształt słownika Normatywizm w opisie leksykograficznym 42 Perswazyjność w opisie leksykograficznym 43 Leksykografia wobec nacisków politycznych Leksykografia wobec czynników obyczajowych Problem wulgaryzmów w słownikach 442 Słowniki a poprawność polityczna Z historii polskiej leksykografii Pierwsze słowniki na ziemiach polskich 125

7 Spis treści 7 52 Słowniki okresu od połowy XVI do końca XVIII wieku Słownik J Mączyńskiego Słownik Knapiusza Słownik MA Trotza Inne słowniki tego okresu Leksykografia XIX i 1 połowy XX wieku 531 Słownik języka polskiego SB Lindego Słownik tzw wileński 533 Słownik tzw warszawski Inne słowniki XIX i 1 połowy XX wieku Słowniki ogólne Pozostałe typy słowników Próba podsumowania Polska leksykografia współczesna 61 Ogólna charakterystyka okresu Periodyzacja Uwagi o strukturze leksykografii najnowszej Słowniki ogólne Słownik języka polskiego PAN pod redakcją W Doroszewskiego 0000 (SJPD) Mały słownik języka polskiego (MSJP) Słownik języka polskiego PWN pod redakcją M Szymczaka 0000 (SJPSz) Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny pod redakcją H Zgół kowej (PSWP) Słownik współczesnego języka polskiego pod redakcją B Dunaja 0000 (SJPDun) Inny słownik języka polskiego pod redakcją M Bańki (ISJP) Uniwersalny słownik języka polskiego pod redakcją S Dubisza 0000 (USJP) Słowniki synonimów (wyrazów bliskoznacznych) i antonimów Synonimia i inne relacje semantyczne w ujęciu językoznawczym 632 Dobór wyrazów R Zawilińskiego Tezaurus a słownik synoni mów Słownik wyrazów bliskoznacznych pod redakcją S Skorupki 0000 (SWB) Słownik synonimów A Dąbrówki, E Geller i R Turczyna Słownik synonimów polskich PWN Dystynktywny słownik synonimów A Nagórko, M Łazińskiego 0000 i H Burkhardt Inne słowniki synonimów Słowniki antonimów 191

8 8 Spis treści 64 Słowniki frazeologiczne Słownik frazeologiczny języka polskiego S Skorupki Słowniki S Bąby Wielki słownik frazeologiczny P Müldnera-Nieckowskiego Inne słowniki frazeologiczne Uwagi podsumowujące Słowniki etymologiczne Słownik A Brücknera 652 Słownik F Sławskiego Etymologiczny słownik języka polskiego A Bańkowskiego Inne źródła wiedzy o pochodzeniu wyrazów Słowniki wyrazów obcych Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych W Kopa lińskiego Słowniki wyrazów obcych PWN Inne duże słowniki wyrazów obcych Słownik wyrazów obcych i trudnych A Markowskiego i R Pa welca Słownik dla młodzieży R Pawelca Słowniki poprawnościowe Słowniki ortograficzne Charakterystyka ogólna Ważniejsze słowniki ortograficzne języka polskiego Nowy słownik ortograficzny PWN (NSO 0000 PWN) Wielki słownik ortograficzny PWN (WSO 0000 PWN) Zasady pisowni S Jodłowskiego i W Taszy ckiego Ortograficzny słownik ucznia PWN Słownik dla najmłodszych E Polańskiego Leksykon ortograficzny E Polańskiego i P Żmi grodzkiego Wielki słownik ortograficzno-fleksyjny pod re dakcją J Podrackiego Inne słowniki ortograficzne Słowniki ortoepiczne Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN (NSPP) Słownik wyrazów kłopotliwych Inne słowniki ortoepiczne Słowniki wymowy (ortofoniczne) Słowniki fleksyjne Mały słownik odmiany wyrazów trudnych Mały słownik odmiany nazw własnych 229

9 Spis treści Czasownik polski Z Saloniego Słowniki S Mędaka Mały słownik rzeczowników osobliwych Słowniki odmian językowych Słownik gwary studenckiej (SGS) Słownik polszczyzny potocznej PWN Słownik argotyzmów Nowy słownik gwary uczniowskiej Inne słowniki odmian językowych Słowniki naukowe Charakterystyczne cechy opisu w słowniku naukowym (na przy kładzie Słownika polszczyzny XVI wieku i Słownika syntakty czno-generatywnego czasowników polskich) Ważniejsze dzieła polskiej leksykografii naukowej Słowniki elektroniczne (komputerowe) Słowniki offline 6102 Słowniki online Słowniki profesjonalne Słowniki amatorskie Elektroniczne korpusy tekstów języka polskiego 262 Aneks (wklejka) Suplement Polska leksykografia w latach Bibliografia 281 Indeks ważniejszych terminów 309

10 11 Przedmowa Ostatnie pięćdziesięciolecie to okres szybkiego rozwoju leksykografii gałęzi językoznawstwa obejmującej teorię i praktykę opracowywania słowników Postęp ten przejawia się zarówno w aspekcie ilościowym (liczba nowo wydawanych prac), techniczno-warsztatowym (automatyzacja gromadzenia materiału i opracowywania gotowych haseł) oraz metodologicznym (doskonalenie koncepcji opisu wyrazów w słownikach) Na gruncie polskim opisywane procesy nasiliły się w latach 90 XX wieku i były związane z przemianami polityczno- -ekonomicznymi, przede wszystkim z uwolnieniem rynku wydawniczego W tej sytuacji jednym z najważniejszych zadań edukacyjnych stało się kształcenie użytkowników słowników, tak aby nie tylko nabyli umiejętność efektywnego posługiwania się słownikiem (odczytania zawartych w nim informacji), ale również zyskali orientację na leksykograficznym rynku wydawniczym, zdolność wyboru spośród wielu pozornie podobnych słownika odpowiedniego do indywidualnych potrzeb Prezentowany podręcznik ma w zamyśle autora spełnić właśnie to zadanie Pod względem zawartości i układu materiału jest on zgodny z koncepcją leksykograficznego kształcenia studentów filologii polskiej, jaką przedstawiono wcześniej w artykule wydrukowanym w Poradniku Językowym (Żmigrodzki 2001b) Najogólniej mówiąc, idzie o to, aby zerwać z traktowaniem leksykografii jako dodatku do zajęć z leksykologii lub wstępu do językoznawstwa, którego celem jest wskazanie studentowi słowników, z jakich mógłby skorzystać przy zgłębianiu innych dyscyplin lingwistycznych W niniejszym ujęciu leksykografia ma być kursem o celach przede wszystkim praktycznych, tzn ma zapoznawać z konwencjami opisu stosowanymi w słownikach języka polskiego oraz z dostępną współcześnie ofertą słowników, dając jednocześnie studentowi niezależnie od tego, czym się będzie zajmował po opuszczeniu uczelni uniwersalne i zobiektywizowane narzędzia oceny słowników

11 12 Przedmowa Takim zadaniom jest podporządkowany tok wykładu Dwa początkowe rozdziały traktują o problematyce ogólnej i metodologicznej: od zdefiniowania pojęcia leksykografii przez wskazanie istotnych cech słownika językowego i metod tworzenia słowników aż do przeglądu współczesnych koncepcji teoretycznych, które wywierają (wywarły) wpływ na najnowszą polską leksykografię Przedmiotem rozdziałów 3 i 4 są kwestie warsztatu słownikarskiego, przede wszystkim najważniejsze w analizie leksykograficznej zagadnienie struktury słownika: wzajemnego układu haseł oraz wewnętrznej budowy artykułu hasłowego Tej ostatniej kwestii poświęcono najwięcej miejsca, jako że ma ona największy wpływ na charakter słownika, a także jego jakość W tym też obszarze mieszczą się różnice między słownikami różnych typów i dla różnych adresatów Przyjęto problemowy układ prezentacji, tzn analizuje się kolejne składniki artykułu hasłowego, porównuje ich wypełnienie w różnych słownikach, przede wszystkim słownikach ogólnych Rzecz jasna, nie można było przy tym uniknąć przywołań pewnych elementów teoretycznej wiedzy językoznawczej, np z zakresu semantyki (zasady definiowania), frazeologii (definicja związku frazeologicznego), fleksji (problematyka rodzaju gramatycznego) Pojawiają się one w paragrafach poświęconych odpowiednim elementom artykułów hasłowych Ogólnym więc celem rozdziału 3 jest przekazanie odbiorcy w miarę uniwersalnej wiedzy o strukturze słownika, jaką będzie mógł w przyszłości zastosować do dowolnego źródła leksykograficznego Rozdział 4 dotyczy wpływu, jaki wywierają czynniki pozajęzykoznawcze na kształt opisu słownikowego: społeczno-kulturowe i ideologiczne Rozdziały 5 i 6 mają już charakter przeglądowy W rozdziale 5 przedstawiono krótką historię polskich słowników od czasów najdawniejszych do połowy XX wieku, wraz z próbą jej periodyzacji W rozdziale 6 omówiono (z konieczności skrótowo) współczesną ofertę leksykograficzną, czyli wybrane słowniki dostępne na rynku w czasie powstawania tego podręcznika Poszczególne leksykony są prezentowane według najogólniej wyodrębnionych ich typów, a komentarze autorskie mają charakter przede wszystkim faktograficzny Starano się unikać recenzowania poszczególnych pozycji, choć w niektórych wypadkach przywołuje się recenzje drukowane w czasopismach naukowych Przeważnie jednak podaje się tylko informacje, na których podstawie odbiorca, odwoławszy się do wiedzy wyniesionej z wcześniejszych, teoretycznych rozdziałów, może sobie wyrobić opinię o danej pozycji W toku wykładu pojawiają się wyrażenia rynek leksykograficzny, oferta leksykograficzna, które dla czytelników mogą być zaskakujące W sposób jednak nieunikniony tworzenie słowników przestało być li tylko formą służby narodowi, misji edukacyjnej (jak je pojmowano w Polsce przed 1989 rokiem), ale stało się również rodzajem działalności komercyjnej, nastawionej na zysk Użytkownik słownika nie tylko obcuje z wytworem działań intelektualno- -warsztatowych pewnej osoby lub grupy osób, ale zwłaszcza będąc nabywcą

12 Przedmowa 13 wciela się w określoną rolę w grze rynkowej, w jaką dzieła leksykograficzne są włączone na równi z innymi publikacjami O tej przemianie nie wolno zapominać Dlatego też w tym opracowaniu koncentrujemy uwagę na słownikach przeznaczonych dla szerszych kręgów odbiorców, a redukujemy do minimum charakterystykę słowników ściśle naukowych Uważamy, iż student powinien się z nimi zapoznawać podczas zajęć z innych przedmiotów (zgodnie z zakresem danego słownika) Tytuł niniejszej książki Wprowadzenie do leksykografii polskiej ma swe uzasadnienie Mimo niemałej przecież objętości zdołaliśmy w niej przekazać tylko i wyłącznie podstawowe informacje z przedmiotowej dziedziny, która okazała się niezwykle rozległa, bogata w problematykę i literaturę Głównymi adresatami podręcznika są studenci filologii polskiej (stąd celowe pominięcie problematyki słowników przekładowych i przeznaczonych dla obcokrajowców), ewentualnie innych kierunków filologicznych, którzy znajdą tu kompendium wiedzy o warsztacie i rynku leksykograficznym Staraliśmy się wykład formułować w miarę możliwości językiem prostym i syntetycznie Poszerzenie przedstawianej problematyki odbiorca może osiągnąć, kierując się odsyłaczami bibliograficznymi, umieszczanymi w tekście dość licznie Dzięki temu podręcznik usatysfakcjonuje również osoby bardziej zainteresowane tematem, o poziomie znajomości przedmiotu wyższym niż podstawowy Wywód ilustrujemy, rzecz jasna, cytatami z haseł słownikowych, staramy się jednak ograniczać je do niezbędnego minimum Książka ta nie ma bowiem zastępować odbiorcy kontaktu ze słownikami, ale tylko stanowić dlań przewodnik i przygotowanie do ich lektury Z tego także powodu nie zamieszczamy reprodukcji fragmentów omawianych leksykonów, poza kilkoma wyjątkami, dotyczącymi dzieł o specyficznym układzie edytorskim Wówczas odwołanie się do kodu wizualnego może najlepiej uzmysłowić czytelnikowi opisywane zjawisko Prezentowana praca nie pretenduje do doskonałości Jest to raczej podsumowanie pewnego etapu refleksji nad leksykografią, dawniejszą i nowszą Brak aktualnego podręcznika leksykografii stał się jednak ostatnio tak dotkliwy, że na jego wypełnienie nie można było dłużej czekać Widzenie obiektu badań ma tu charakter autorski (podobnie było zresztą we wcześniejszych podręcznikach tego przedmiotu: G r ochowski 1982 i Miodunka 1989), choć jak się wydaje w ogólności zgodny z nowoczesnymi polskimi ujęciami metaleksykograficznymi Szczególnie fragmentaryczny może się wydać opis najnowszej oferty słowników, a dzieje się tak z powodu ich mnogości i braku ich dokładniejszych analiz Jeśli w przyszłości takie analizy zostaną przeprowadzone, to z pewnością powiększą nasz stan wiedzy na ten temat i przyczynią się do powstania następnych, dokładniejszych prac syntetycznych oraz monograficznych

13 309 Indeks ważniejszych terminów antonimia, artykuł hasłowy, 52 błędne koło, 88 definicja gramatyczna, definicja kognitywna, 90 definicja konstrukcyjna, 82 definicja metajęzykowa, 83 definicja ostensywna, definicja pragmatyczna, 82 definicja przedmiotowa, 83 definicja realnoznaczeniowa, 79 definicja regulująca, 82 definicja równościowa, 81 definicja semantyczna, 82 definicja sprawozdawcza, 82 definicja strukturalna, 80 definicja strukturalno-znaczeniowa, 80 definicja synonimiczna, 80, 87 definicja zakresowa, 80 definiendum, 81 definiens, 81 digitalizacja, dykcjonarz, 124 elektroniczny tłumacz, 27 encyklopedyzm, 36, etykieta leksemu, 47 forma hasłowa, patrz wyraz hasłowy hasło, 52, 54 hasłowanie, 56 hiperonim, 176 hiponim, 176 hiponimia, 176 holonim, 271 holonimia, 258 homofonia, 59 homografia, 59 homonimia, homonimia absolutna, 59 homonimia całkowita, 59 homonimia częściowa, 59 homonimia fleksyjna, 59 homonimia słowotwórcza, 59 homonimy, 58 idem per idem, patrz błędne koło ignotum per ignotum, 88 implikacja, 175 informacja gramatyczna, 64 informacja gramatyczna bezpośrednia, 64 informacja gramatyczna eksplicytna, 64 informacja gramatyczna implicytna, 64 informacja gramatyczna pośrednia, 64 informacja statystyczna, 240 jednostka leksykalna, 48

14 310 Indeks ważniejszych terminów kolokacje, 273 komplementarność, 177 komputerowy korpus tekstów, 262 konwersja leksykalna, 177 leksem, 47 leksykografia, leksykologia, 14 leksykon, 125 makrostruktura słownika, 52 mamotrekty, 125 mamotrepty, patrz mamotrekty meronim, 271 meronimia, 258 metaleksykografia, 16 mikrostruktura słownika, 52 nomenklator, 125 normatywizm, 36, normatywizm opisowy, 113 normatywizm selekcyjny, 112 perswazja, 113 perswazyjność, 36, 113 podhasło, 52 polisemia, polisemia nieregularna, 73 polisemia regularna, 73 polisemia regularna produktywna, 74 słownik a fronte, 24, 53 słownik a tergo, 24, 53 słownik aktywny, 26 słownik alfabetyczny, 24 słownik derywowany, 265 słownik diachroniczny, 26 słownik elektroniczny, 27, słownik gniazdowy, 24 słownik jednojęzyczny, 23 słownik językowy, słownik kombinatoryczny, 26 słownik komputerowy, 252 słownik minimum, 26 słownik naukowy, 25, słownik normatywny, 26 słownik offline, 27, 254 słownik ogólny, 24 słownik online, 27, 254 słownik opisowy, 26 słownik pasywny, 26 słownik pedagogiczny, 25 słownik pojęciowy, 24, 53 słownik popularny, 25 słownik prymarnie elektroniczny, 252 słownik przekładowy, 24 słownik rymów, 25 słownik specjalistyczny, 24 słownik synchroniczny, 26 słownik zdigitalizowany, 252 słownik-prototyp, 43, 155 sprzeczność, 177 struktura leksykografii, synonimia, tezaurus, troponimia, 258 wieloznaczność, patrz polisemia wokabularz, wyraz fonologiczny, 46 wyraz graficzny, 46 wyraz gramatyczny, 46 wyraz hasłowy, 52 53, wyraz tekstowy, 46 związki frazeologiczne, typy, 99

15 312 Projektant okładki Zenon Dyrszka Redaktor Małgorzata Pogłódek Redaktor techniczny Małgorzata Pleśniar Korektor Agnieszka Plutecka Copyright 2009 by Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Wszelkie prawa zastrzeżone ISSN ISBN Wydawca Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego ul Bankowa 12B, Katowice wwwwydawnictwousedupl Wydanie III Ark druk 19,5 + wklejka Ark wyd 24,0 Przekazano do łamania w grudniu 2008 r Podpisano do druku w marcu 2009 r Papier offset kl III, 80 g Cena 36 zł Łamanie: Pracownia Składu Komputerowego Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego Druk i oprawa: EXPOL, P Rybiński, J Dąbek, Spółka Jawna ul Brzeska 4, Włocławek