Prawo walutowe i dewizowe. Doc. dr Marek Grzybowski Katedra Prawa Finansowego październik 2014

Transkrypt

1 Prawo walutowe i dewizowe Doc. dr Marek Grzybowski Katedra Prawa Finansowego październik 2014

2 Rodzaje pieniądza Krajowy, międzynarodowy i ponadpaństwowy Gotówkowy, bezgotówkowy, w tym kredytowy, i elektroniczny Rzeczywisty i rozliczeniowy (transferowy) Wymienialny i niewymienialny Obiegowy i mający charakter numizmatu 2

3 Waluta przedmiotem władztwa państwowego Początkowo panujący, a potem najwyższe organy państwa oznaczały walutę i zastrzegały monopol walutowy państwa Wyłączne prawo emisji danej waluty i ustalanie zasad jej funkcjonowania Zasada monopolu walutowego przedmiotem regulacji konstytucji Początkowo kilka banków, a następnie jeden bank emisyjny geneza banku centralnego 3

4 Prawo pieniądza Publiczne prawo pieniądza Regulacje prawa walutowego (aspekt wewnętrzny) Regulacje prawa dewizowego (aspekt zewnętrzny) Niektóre regulacje prawa bankowego i prawa międzynarodowego publicznego Prywatne prawo pieniądza Niektóre regulacje prawa cywilnego Niektóre regulacje prawa prywatnego międzynarodowego 4

5 Związki prawa walutowego i dewizowego Mają charakter merytoryczny Cel określenie statusu prawnego waluty Regulacje prawa bankowego dot. banku centralnego i szeroko rozumianej funkcji emisyjnej 5

6 Prawo walutowe Prawo walutowe reguluje zasady ustroju pieniężnego w danym państwie Przedmiotem jego regulacji jest zarówno ustrój pieniężny państwa, jak i problematyka obrotu pieniężnego 6

7 Ustrój pieniężny (I) Materia ustawowa Określenie jednostki pieniężnej stanowiącej prawny środek płatniczy kraju Określenie zasad funkcjonowania jednostki pieniężnej, w tym zasad obiegu pieniężnego (gotówkowy, bezgotówkowy, elektroniczny) Ustalenie wartości jednostki pieniężnej Ustalenie zasad emisji i polityki pieniężnej 7

8 Ustrój pieniężny (II) Waluta ustawowo określony rodzaj znaków pieniężnych (banknoty i monety), będących prawnym środkiem płatniczym Obieg przymusowy Zabezpieczony autorytetem władzy ustawodawczej Nieograniczona moc zwalniania z zobowiązań Brak możliwości odmowy zapłaty w walucie krajowej 8

9 Ustrój pieniężny (III) Jednostka pieniężna Dzielona na mniejsze ustawowo określone - jednostki Znaki pieniężne Banknoty i monety reprezentujące różne nominały jednostki pieniężnej Sumy pieniężne Odpowiadają kwotom zobowiązań pieniężnych 9

10 Ustrój pieniężny (IV) Dekret o Narodowym Banku Polskim z 1945 Bank Polski S.A. uległ likwidacji w 1951 roku Ustawa z dnia 28 października 1950 roku o zmianie systemu pieniężnego Restrykcyjna reforma polegająca na wymianie i przeliczeniu zobowiązań z dotychczasowej waluty na nową (w stosunku 100 do 1 lub wyjątkowo 100 do 3) Ustawa z 7 lipca 1994 roku o denominacji denominacja złotego w relacji starych złotych na 1 nowy złoty Konstytucja art. 227 ust. 1 Ustawa o Narodowym Banku Polskim Przede wszystkim art. 4 w zw. z art. 1 ustawy oraz rozdział V Emisja znaków pieniężnych 10

11 Parytet walutowy (I) klasycznym parytet złota sprowadza się do ogłoszenia w trybie ustawowym wagowej ilości czystego złota odpowiadającego jednostce pieniężnej swego czasu parytet złota dolara amerykańskiego wynosił 0, grama czystego złota parytet złota polskiego złotego 0,29 grama czystego złota Przy istnieniu pełnej wymienialności waluty parytet złota jest faktycznie ceną tego kruszcu Zmiana parytetu jest albo dewaluacją (zmniejszenie ilości złota w jednostce pieniężnej), albo rewaluacją (zwiększenie ilości złota w jednostce pieniężnej) 11

12 Parytet walutowy (II) Parytet złota ustalona na mocy aktu prawnego ogłoszonego przez władze państwa Po drugiej wojnie światowej uzgadniano go z Międzynarodowym Funduszem Walutowym Obecnie żaden pieniądz nie jest wymienialny na kruszec 12

13 Parytet walutowy (III) Ostatnim pieniądzem wymienialnym na złoto był dolar amerykański Jednostronna decyzja rządu amerykańskiego za administracji Nixona z dnia 15 sierpnia 1971 roku zapoczątkowała likwidację wymienialności (zawieszenie) całkowitej likwidacji parytetu złota dokonano na konferencji Tymczasowego Komitetu Gubernatorów MFW 8 stycznia 1976 w Kingston (Jamajka) w Polsce wyeliminowano parytet złotego w złocie na mocy ustawy z dnia 26 lutego 1982 roku - Prawo bankowe 13

14 Kurs walutowy (I) Kurs walutowy to wyrażona w jednostkach jednej waluty cena drugiej waluty Kurs walutowy ważny miernik ekonomiczny opłacalność transakcji zagranicznych może być uwzględniana wyłącznie przy wzięciu pod uwagę poziomu kursu Kurs rynkowy a kurs urzędowy (sztywny lub stały) 14

15 Funkcje kursu walutowego Informacyjna daje wyobrażenie o cenie walut obcych Cenotwórczą polega na przenoszeniu poprzez kursy walut zagranicznego układu cen na rodzimy układ cen 15

16 Poziom kursu walutowego Czynniki ekonomiczne podaż walut obcych na rynku krajowym, stan bilansu handlowego i płatniczego, różnica stóp procentowych i stóp inflacji, poziom cen danych krajów, stopień reglamentacji waluty, koniunktura gospodarcza Czynniki polityczne Istotne zwłaszcza w okresie konfliktów międzynarodowych Czynniki psychologiczne optymistyczne lub pesymistyczne prognozy formułowane przez kręgi finansowe i gospodarcze, dotyczące koniunktury i rozwoju gospodarki w danym państwie (agencje ratingowe) 16

17 Systemy kursu walutowego Przyjmując za kryterium liczebność kursów można wyróżnić: system kursu jednolitego system kursu dualnego system kursu zróżnicowanego kurs jednolity oznacza, że całość obrotów płatniczych z zagranicą odbywa się po jednolitym kursie uznawany jest za niezbędny warunek wymienialności walut w Polsce został wprowadzony w 1990 roku 17

18 Prawo dewizowe Integralna część prawa finansowego Publicznoprawny charakter oparte na władztwie państwa, a nie na równości podmiotów Młoda dziedzina prawa wprowadzenie ograniczeń po wybuchu I wojny światowej w Polsce przywrócono swobodę w zakresie dewizowym w roku 1927, a ponownie ją ograniczono na mocy dekretu dewizowego w

19 Modele prawa dewizowego Model oparty na zasadzie monopolu dewizowego państwa Model oparty na pełnej swobodzie posiadania wartości dewizowych Model mieszany Model obowiązujący w Unii Europejskiej 19

20 Model oparty na zasadzie monopolu dewizowego państwa Posiadanie i obrót wartościami dewizowymi są zakazanie (wyjątki) Podmioty bierne prawa dewizowego obciążone licznymi obowiązkami Surowe sankcje karne Władztwo dewizowe należy do Ministra Finansów, a bank centralny jest organem dewizowym 20

21 Model oparty na pełnej swobodzie Pełna swoboda posiadania i dysponowania wartościami dewizowymi Przepływ kapitału i płatności Nieliczne wyjątki Ograniczenia dewizowe i obowiązki dewizowe Charakterystyczny dla większości współczesnych państwa Z wyłączeniem państw UE 21

22 Model mieszany Dwie odmiany: Podstawą rozwiązań prawnych jest monopol dewizowy państwa Nakazy i zakazy nie dominują Podstawą rozwiązań prawnych jest zasada swobody obrotu dewizowego Występowania ograniczeń dewizowych i obowiązków dewizowych 22

23 Model obowiązujący w UE (I) Zasady: pełna swoboda przepływu kapitału i płatności pomiędzy krajami członkowskimi UE i państwami zrównanymi zniesienie ograniczeń w przepływie kapitału i płatności pomiędzy państwami członkowskimi UE i tzw. państwami trzecimi utrzymanie ograniczeń istniejących w dniu 31 grudnia 1993 roku wobec krajów trzecich w zakresie związanym z: prowadzeniem działalności gospodarczej dot. inwestycji bezpośrednich, łącznie z inwestycjami w nieruchomości świadczeniem usług finansowych dopuszczeniem papierów wartościowych na rynki kapitałowe 23

24 Model obowiązujący w UE (II) Autonomiczny charakter swobody przepływu Posiłkowy charakter swobody płatności Zasady dot. swobody przepływu kapitału i płatności obowiązują od 1 stycznia 1994 roku ustanowione w Traktacie z Maastricht Obecnie ostanowienia Traktatu o Funkcjonowaniu UE (art oraz ) 24

25 Polskie prawo dewizowe po II wojnie światowej Okres Obowiązywały akty prawne z lat międzywojennych - dekret z 1936 roku Okres Zapoczątkowany wejściem w życie ustawy dewizowej z 1952 roku Zakaz dokonywania obrotu dewizowego bez zezwolenia od 1983 (nowa ustawa Prawo dewizowe) - stopniowa liberalizacja reglamentacji dewizowej Obrót dewizowy jest dozwolony po uzyskaniu zezwolenia lub gdy ustawa tak stanowi Okres Obrót dewizowy jest dozwolony, a ograniczenia muszą wynikać wprost z ustawy dewizowej Możliwość wprowadzenia nadzwyczajnych ograniczeń dewizowych (1998) Regulacje kontrowersyjne, sprzeczne z postanowieniami Konstytucji RP Okres od 2002 Zapoczątkowany wejściem w życie ( ) ustawy z dnia 27 lipca 2002 roku Prawo dewizowe 25

26 Zakres prawa dewizowego w ustawie z 2002 roku Dwie odrębne grupy zagadnień: regulacja obrotu dewizowego w zwyczajnych warunkach Zasady szczególnych ograniczeń dewizowych Zastąpiły tzw. nadzwyczajne ograniczenia z 1998 roku 26

27 Podstawowe instytucje polskiego prawa dewizowego (I) Rezydenci i nierezydenci Kryterium miejsca zamieszkania lub siedziby Rezydentami są: osoby fizyczne mające miejsce zamieszkania w kraju osoby prawne mające siedzibę w kraju, a także inne podmioty mające siedzibę w kraju, posiadające zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu; rezydentami są również znajdujące się w kraju oddziały, przedstawicielstwa i przedsiębiorstwa utworzone przez nierezydentów, polskie przedstawicielstwa dyplomatyczne, urzędy konsularne i inne polskie przedstawicielstwa oraz misje specjalne, korzystające z immunitetów i przywilejów dyplomatycznych lub konsularnych, Nierezydentami są: osoby fizyczne mające miejsce zamieszkania za granicą osoby prawne mające siedzibę za granicą, a także inne podmioty mające siedzibę za granicą, posiadające zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu; nierezydentami są również znajdujące się za granicą oddziały, przedstawicielstwa i przedsiębiorstwa utworzone przez rezydentów, obce przedstawicielstwa dyplomatyczne, urzędy konsularne i inne obce przedstawicielstwa oraz misje specjalne i organizacje międzynarodowe, korzystające z immunitetów i przywilejów dyplomatycznych lub konsularnych, nierezydentami z krajów trzecich są osoby fizyczne, osoby prawne oraz inne podmioty, posiadające zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu, mające miejsce zamieszkania lub siedzibę w krajach trzecich; nierezydentami z krajów trzecich są również znajdujące się w tych krajach oddziały, przedstawicielstwa i przedsiębiorstwa utworzone przez rezydentów lub nierezydentów z innych krajów; Jednak państwa z Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) oraz państwa należące do Organizacji współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) taktowane są na równi z państwami z UE Również państwa BIT 27

28 Podstawowe instytucje polskiego prawa dewizowego (II) Wartości dewizowe to: zagraniczne środki płatnicze, oraz złoto dewizowe i platyna dewizowa; Zagraniczne środki płatnicze to waluty obce i dewizy; walutami obcymi są znaki pieniężne (banknoty i monety) będące poza krajem prawnym środkiem płatniczym, a także wycofane z obiegu, lecz podlegające wymianie; na równi z walutami obcymi traktuje się wymienialne rozrachunkowe jednostki pieniężne stosowane w rozliczeniach międzynarodowych, w szczególności jednostkę rozrachunkową Międzynarodowego Funduszu Walutowego (SDR); walutami wymienialnymi są waluty obce państw spełniających wymagania art. VIII statutu Międzynarodowego Funduszu Walutowego; Dewizami są papiery wartościowe i inne dokumenty pełniące funkcję środka płatniczego, wystawione w walutach obcych; 28

29 Podstawowe instytucje polskiego prawa dewizowego (III) Złoto dewizowe i platyna dewizowa to złoto i platyna w stanie nieprzerobionym oraz w postaci sztab, monet bitych po 1850 r., a także półfabrykatów, z wyjątkiem stosowanych w technice dentystycznej; złotem dewizowym i platyną dewizową papierami wartościowymi są papiery wartościowe udziałowe, w szczególności akcje i prawa poboru nowych akcji oraz papiery wartościowe dłużne, w szczególności obligacje, wyemitowane lub wystawione na podstawie przepisów państwa, w którym emitent lub wystawca ma swoją siedzibę albo w którym dokonano ich emisji lub wystawienia jednostkami uczestnictwa w funduszu zbiorowego inwestowania są nabywane przez uczestników funduszu tytuły do udziału w jego aktywach, które zgodnie z odrębnymi przepisami lub na żądanie uczestnika funduszu są odkupywane lub umarzane przez fundusz z jego aktywów, na wcześniej określonych warunkach; 29

30 Zasada swobody obrotu dewizowego Pełną autonomią dewizową objęte są: Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Finansów i Ministra Skarbu Państwa Narodowy Bank Polski Organy władzy publicznej działające w ramach postępowania karnego, cywilnego i administracyjnego Do tych podmiotów nie mają zastosowania żadne ograniczenia dewizowe (zwyczajne i szczególne {nadzwyczajne}) Niepełną autonomią dewizową objęte są: Banki Instytucje finansowe podległe nadzorowi (KNF) do tych podmiotów nie mają zastosowania zwyczajne ograniczenia dewizowe Ograniczenia dewizowe nakazy lub zakazy dewizowe Znaczna ich część zniesiona nowela z 2007 roku 30

31 Ograniczenia dewizowe Ustawa taksatywnie określa ograniczenia zwyczajne (art. 9) Ograniczenia nadzwyczajne określone ogólnikowo 31

32 Zezwolenia dewizowe Objęte reglamentacją dewizową czynności obrotu dewizowego wymagają dla ich ważności zezwolenia dewizowego Zezwolenie ogólne Zezwolenie indywidualne 32

33 Zezwolenie ogólne Rozporządzenie Ministra Finansów Może dotyczyć wszystkich lub określonych rodzajowo grup podmiotów prawa dewizowego np. nierezydentów z państw z którymi Polska zawarła umowy o wzajemnym popieraniu i ochronie inwestycji (kraje BIT), armatorów itp. 33

34 Zezwolenie indywidualne Decyzja wydawana przez Prezesa NBP Charakter decyzji administracyjnej Podlega zaskarżeniu do sądów administracyjnych 34

35 Skutki zezwolenia Udzielenie zezwolenia dewizowego (ogólnego lub indywidualnego) powoduje skutki nie tylko dla podmiotu, do którego jest kierowane, ale także dla wszystkich stron objętej zezwoleniem czynności 35

36 Działalność kantorowa regulowana działalność gospodarcza polegająca na kupnie i sprzedaży wartości dewizowych oraz na pośrednictwie w takich czynnościach wymaga wpisu do rejestru działalności kantorowej możliwa dla rezydentów i nierezydentów regulacja nie ma zastosowania do banków, oddziałów zagranicznych oraz instytucji kredytowych i ich oddziałów 36

37 Ograniczenia szczególne (I) Rada Ministrów może je kreować samodzielnie w zakresie obrotu dewizowego z zagranicą, o ile są one niezbędne w celu: 1) wykonania decyzji organów organizacji międzynarodowych, których członkiem jest Rzeczpospolita Polska; 2) zapewnienia porządku publicznego lub bezpieczeństwa publicznego; Powody polityczne 37

38 Ograniczenia szczególne (II) Rada Ministrów, po zasięgnięciu opinii Rady Polityki Pieniężnej, może wprowadzać ograniczenia w celach: zapewnienia równowagi bilansu płatniczego, w razie ogólnej jego nierównowagi lub nagłego załamania albo powstałego w tym zakresie zagrożenia; zapewnienia stabilności waluty polskiej, w razie nagłych wahań jej kursu albo powstałego w tym zakresie zagrożenia Powody finansowo-gospodarcze 38

39 Kontrola dewizowa (I) Prezes Narodowego Banku Polskiego wykonuje kontrolę: 1) udzielonych indywidualnych zezwoleń dewizowych; 2) działalności kantorowej; 3) wykonywania obowiązku przekazywania Narodowemu Bankowi Polskiemu danych w zakresie niezbędnym do sporządzania bilansu płatniczego oraz międzynarodowej pozycji inwestycyjnej Obowiązek ten spoczywa na rezydenci dokonujący obrotu dewizowego oraz przedsiębiorcach wykonujących działalność kantorową 39

40 Kontrola dewizowa (II) Kontrola dewizowa polega na sprawdzaniu, czy: 1) korzystanie z udzielonego zezwolenia dewizowego odbywa się zgodnie z jego warunkami; 2) przedsiębiorca wykonuje działalność kantorową zgodnie z warunkami określonymi w ustawie i przepisach szczególnych wydanych na jej podstawie; 3) Obowiązek przekazania informacji jest wykonywany przez rezydentów oraz przedsiębiorców wykonujących działalność kantorową, oraz czy dane przekazywane w wykonaniu tego obowiązku są zgodne ze stanem faktycznym 40