Proces rozwodowy i jego konsekwencje z perspektywy dziecka

Transkrypt

1 Prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska Instytut Psychologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Proces rozwodowy i jego konsekwencje z perspektywy dziecka 1. Wprowadzenie Rozwód rodziców dziecka jest wydarzeniem, które należy rozpatrywać z kilku perspektyw. Zwykle sam proces rozchodzenia się bliskich sobie kiedyś ludzi rozpoczyna się na długo przed tym, zanim będą widoczne - także dla dziecka - sygnały braku porozumienia między rodzicami, przejawy konfliktów dotyczących spraw domowych i pozarodzinnych, coraz mniejsze angażowanie się we wspólne przedsięwzięcia. Skutki te widać w coraz bardziej zaburzonym funkcjonowaniu wszystkich członków rodziny i w coraz większej liczbie obszarów, jest to tzw. efekt generalizacji problemu. Świadomość dziecka, szczególnie małego nie obejmuje ani całego tego procesu, ani tych wszystkich obszarów, w których rodzice coraz częściej działają oddzielnie. Ponadto, w sytuacji, gdy rodzice starają się ukryć przed najbliższym otoczeniem to, co dzieje się pomiędzy nimi - dziecko przez długi czas żyje w przeświadczeniu, że sytuacja się nie zmienia i tym większe jego zaskoczenie, gdy w końcu dowiaduje się, i to nie zawsze bezpośrednio od rodziców, że rodzina się rozpada. Zatem analizując sytuację rozwodu rodziców z perspektywy skutków dla dziecka musimy zwrócić uwagę na następujące okoliczności: (1) jak długo trwa proces rozstawania się rodziców najpierw psychicznego oddalania się od siebie, potem oddzielania własnych obszarów funkcjonowania rodzinnego, zawodowego i towarzyskiego od podobnych obszarów w życiu swego dotychczasowego partnera i wreszcie formalnego rozejścia się, (2) czego świadkiem (jakich zachowań rodziców względem siebie, względem dziecka oraz względem innych osób znanych dziecku) jest dziecko we wszystkich fazach tego procesu i czy dysponuje odpowiednimi zasobami, aby te doświadczenia i pozytywne i negatywne odpowiednio przepracować i zrozumieć, 1

2 (3) na ile dziecko uczestniczy - niezależnie od tego, czy jest świadome tego faktu, czy nie - w procesie rozwodzenia się jako strona emocjonalnie przyciągana przez matkę lub ojca, a na ile rodzice starają się podtrzymać swe dotychczasowe kontakty z dzieckiem w takiej postaci, jak kiedyś, (4) ile lat ma dziecko i jakimi zasobami poznawczymi dysponuje, by zrozumieć sytuację, w jakiej znalazła się cała jego rodzina i osoby z nią związane, (5) jakimi kompetencjami komunikacyjnymi dysponuje dziecko i w jakim stopniu rodzice włączali je dotąd w swoje sprawy, rozmawiali z nim lub w jego obecności o sprawach rodziny, (6) czy i na ile sytuacja rozstawania się rodziców rozrywa tkankę społeczną rodziny oddala od dziadków czyli rodziców i innych krewnych drugiej strony, dotychczasowych sąsiadów, znajomych, przyjaciół dziecka - rówieśników przedszkolnych, podwórkowych; (7) na ile zmienia się tryb życia, rytm dnia, codzienne zwyczaje i rytuały całej rodziny; (8) na ile zmienia się sytuacja materialna, w tym mieszkaniowa i poziom zaspokojenia podstawowych potrzeb dziecka. Generalnie sytuacja rozwodu rodziców to z punktu widzenia dziecka sytuacja wielkiej zmiany, czy parafrazując Piotra Sztompkę (2000) trauma wielkiej zmiany. Dla rodziców to także sytuacja wielkiej, zasadniczej zmiany w ich życiu, ale oni tę sytuację, przynajmniej potencjalnie, kontrolują, sami ją wywołali, spowodowali, łatwiej im przewidzieć kolejne etapy oraz wyobrazić sobie swoje życie po zmianie. Dziecko takimi zasobami nie dysponuje i to przede wszystkim powoduje, iż znajduje się w sytuacji nieporównywalnie gorszej niż jego rodzice, nawet wtedy, gdy dla jednego z nich też jest to sytuacja zaskakująca czy bardzo trudna emocjonalnie. 2. Rozwód rodziców jako wydarzenie niepunktualne w życiu dziecka Całość życia ludzkiego dzielimy zwykle na trzy ery, jak to określił Daniel J. Levinson (1986) ze względu na specyfikę zadań rozwojowych, jakie stają przed człowiekiem: dzieciństwo, dorastanie i dorosłość. Zadania te związane są z jednej strony ze zmianami organizmu, regulowanymi działaniem zegara biologicznego oraz z oczekiwaniami społecznymi, regulowanymi działaniem zegara społecznego. 2

3 Jednak u każdej osoby oba zegary działają w nieco innym rytmie, ponadto dają one o sobie znać nie w każdym okresie życia tak samo. Są okresy, gdy szczególnie wyraźnie odczuwamy zmiany dokonujące się w naszym organizmie, i to one zapoczątkowują przemiany naszego psychicznego funkcjonowania, jak to się dzieje np. w pierwszej fazie adolescencji Są też okresy, gdy szczególnie wyraźnie słychać tykanie zegara społecznego. Ta wyraźna zmiana wymagań społecznych wiąże się z momentami przełomowymi w naszym życiu, czasami o charakterze wręcz inicjacyjnym pójście do przedszkola i do I klasy, matura, zamążpójście, pierwsze dziecko, zmiana pracy w wieku dojrzałym, utrata pracy, gdy jest się w pełni sprawnym i zaangażowanym - i w konsekwencji pociąga za sobą zmiany w naszym funkcjonowaniu psychicznym. Te dwa rodzaje zmian stymulowanych procesami dojrzewania oraz zmieniającymi się oczekiwaniami społecznymi nazwiemy punktualnymi doświadcza ich bowiem większość ludzi określonej płci w danej grupie wiekowej czy grupie pokoleniowej. Powodują one powstawanie normalnych trudności rozwojowych. Mówiąc inaczej, doświadczane trudności to psychologiczne koszty rozwijania się koszty jednostki i koszty bliskich, towarzyszących jej w rozwoju ludzi rodziców, nauczycieli, partnerów życiowych, własnych dzieci, współpracowników, przyjaciół. Doświadczane wtedy kryzysy nazwiemy kryzysami normatywnymi, rozwojowymi, zdarzającymi się punktualnie ( o czasie ) wielu ludziom. Druga grupa kryzysów to kryzysy nienormatywne dotykające niektórych tylko ludzi w każdej grupie wiekowej. Są one rezultatem przeciążenia, wynikającego z zachwiania równowagi między posiadanymi zasobami, istniejącym systemem naturalnego wsparcia społecznego oraz pojawiającymi się nowymi, nieoczekiwanymi i czasami nieprzewidywalnymi obciążeniami. Objawy przeciążenia mogą być widoczne we wszystkich obszarach funkcjonowania fizycznego, psychicznego i społecznego i zwykle wymagają udzielenia specjalistycznej pomocy psychologicznej. Przykładem mogą być kryzysy wczesnodziecięce i okresu dorastania wywołane rozwodem rodziców. Skoro proces rozwoju dziecka uwarunkowany jest z jednej strony przebiegiem procesów dojrzewania biologicznego, z drugiej jakością oddziaływań socjalizacyjnych oraz edukacyjnych, to w tych dwóch obszarach możemy poszukiwać źródeł zakłóceń 3

4 tego procesu. Czynniki zakłócające tok rozwoju dziecka, hamujące go lub nienaturalnie przyspieszające, są źródłem wydarzeń niepunktualnych (Bee, 2004) czyli takich, które przytrafiają się znacznie wcześniej niż jest ono dojrzałe biologicznie i psychicznie do poradzenia sobie z nimi. Oznacza to, że nie jest ono w stanie sprostać oczekiwaniom innych ludzi, bo nie posiada odpowiedniej wiedzy i/lub umiejętności. Gdy, z kolei, czynniki zakłócające pojawią się znacznie później, niż dziecko było gotowe do poradzenia sobie z nimi w sposób optymalny jego rozwój też ulega zaburzeniu, ponieważ jego energia jest już ukierunkowana na inne cele i nowe zadania, zatem może dojść do konfliktu nowych oczekiwań z zadaniami realizowanymi aktualnie. Warto podkreślić tutaj, iż niepunktualność w zakresie wymagań społecznych w stosunku do tego, co jest udziałem rówieśników powodowane jest głównie takimi czynnikami, jak: niskie kompetencje osób ważnych w życiu dziecka - np. niska wrażliwość na jego potrzeby, zaniedbywanie, stosowanie przemocy i wykorzystywanie, a to jest często udziałem dziecka w sytuacji rozwodu, trudne ekonomiczne i socjalne warunki życia, a te często pogarszają się w wyniku rozwodu rodziców, wadliwy system wychowania - nieprawidłowe wzorce socjalizacyjne, nadmiar lub niedostatek kontroli, rygorystyczny lub niespójny i chwiejny system kar i nagród, nadmiernie wysokie bądź za niskie wymagania, niespójność i nieczytelność sytuacji wychowawczych, brak lub zerwanie kontaktu z osobami znaczącymi (któreś z rodziców, nauczyciel, inni dorośli), co również zdarza się w sytuacji rozwodu. Skutki doświadczania niepunktualności wydarzeń życiowych, a więc sytuacji, gdy oczekiwania społeczne przerastają możliwości jednostki (za wysoko ustawiona poprzeczka), bądź nie są dla niej pociągające ( nieatrakcyjne rozwojowo ) - mają dwa oblicza. Z jednej strony są to natychmiastowe, krótkofalowe konsekwencje widoczne w aktualnym zachowaniu, z drugiej konsekwencje ukryte, długofalowe, ujawniające się później, w kolejnych fazach rozwoju, także w latach dojrzałych, gdy pełni się role przypisywane ludziom dorosłym. 4

5 Rozwód rodziców możemy potraktować jako sytuację powodującą powstawanie wymagań nieadekwatnych wobec zasobów dziecka, właśnie niepunktualnych. Mamy tutaj dwie skrajnie różne postawy: albo rodzice wymagają od dziecka pełnego zrozumienia dla tego, co się dzieje i akceptacji swoich decyzji albo o niczym dziecka nie informują, ukrywają swoje decyzje - uważając, że i tak nie zrozumie. 3. Rozwód rodziców jako wydarzenie krytyczne dla dziecka Nie zawsze pogorszenie się funkcjonowania dziecka zapowiada poważne problemy i kluczowe staje się odróżnienie tego, co jest naturalną konsekwencją jego procesu rozwoju i przekształcania się w nową postać istniejącej dotąd i całkiem efektywnie radzącej sobie z wymaganiami życia struktury psychicznej od tego, co jest sygnałem poważnych zaburzeń, jako efektu znalezienia się w trudnej sytuacji, na bieg której dziecko nie ma wpływu. Tab. 1 prezentuje objawy kryzysu rozwojowego oraz objawy kryzysu grożącego poważnymi zakłóceniami w dalszym życiu. Można ją traktować jako pomoc w odróżnianiu jednego typu kryzysu od drugiego w każdym jak sądzę okresie rozwojowym. Tab. 1. Objawy dwóch rodzajów kryzysów Objawy normatywnego kryzysu rozwojowego: momentu przełomowego w procesie dotychczasowego rozwoju Objawy nienormatywnego kryzysu : grożącego załamaniem linii życia w wyniku nadmiernego przeciążenia systemu regulacji zachowania poczucie dużego ogólnego pobudzenia względnie niezależnie do charakteru sytuacji poczucie nieadekwatności własnego zachowania w wielu różnych sytuacjach ogólne poczucie dyskomfortu i rozbicia obserwowane przez osoby bliskie rozstrojenie zachowania w wielu różnych wymiarach i obszarach niespójność zachowań w wielu sytuacjach pojawienie się nowych zainteresowań porzucanie dotychczasowych form aktywności wyraźne dążenie ku czemuś nowemu i unikanie tego, co znane i dobrze opanowane Źródło: zmodyfikowana tabela z pracy: Brzezińska, 2005b, s. 673 pojawianie się wysokiego poziomu pobudzenia w niektórych tylko sytuacjach brak poczucia nieadekwatności własnego zachowania nawet w sytuacjach, w których zachowanie to rażąco odbiega od tego, co społecznie uznawane jest za normalne i jednostka otrzymuje informacje zwrotne od innych ludzi odnośnie swego postępowania poczucie dyskomfortu w pewnych tylko sytuacjach zauważalne przez otoczenie rozstrojenie zachowania w niektórych obszarach zachowania są nadmiernie spójne, usztywnione, powtarzalne albo bardzo labilne, chwiejne fiksacja na starych zainteresowaniach unikanie nowych sytuacji, wycofywanie się, lęk przed nowością, obrona przed zmianą albo ryzykowne rzucanie się na to, co nowe 5

6 Doświadczanie i to przez dłuższy czas napięć związanych z rozchodzeniem się rodziców, brak informacji lub ich niejasność i niespójność, niekonsekwencja i niespójność zachowania rodziców względem siebie i dziecka, nagłe zmiany sytuacji czy nastroju to wszystko tworzy układ przeciążający dziecko i grożący wywołaniem kryzysu nienormatywnego w procesie jego dotychczasowego rozwoju. 4. Rozwód rodziców a zasoby dziecka Życie dziecka rozgrywa się w przestrzeni psychologicznej wyznaczanej przez trzy siły. Są to: w znacznym stopniu determinowane biologicznie możliwości oraz wielkość zasobów ukształtowanych i przyniesionych z poprzednich okresów życia dziecka, w tym także poziom wigoru życiowego, stan zdrowia i kondycja fizyczna, naciski biologiczne, płynące ze strony ciała i doznawane jako potrzeby organizmu, naciski społeczne czyli wymagania i oczekiwania ze strony innych ludzi, a także naciski psychiczne czyli aspiracje, plany i dążenia, pomoc i wsparcie, jakiego w różnej formie doświadcza dziecko ze strony różnych osób w swym najbliższym otoczeniu, ale szczególnie ze strony rodziców. Jeżeli siły te będą do siebie dopasowane, to mimo trudnych warunków życia bądź słabego wyposażenia genetycznego, dziecko może odnosić sukcesy w realizacji zadań rozwojowych przypisanych mu ze względu na wiek i płeć w danej kulturze i społeczeństwie. Jeżeli jednak nie będą do siebie dopasowane czyli nie będą się równoważyły wówczas nawet w dobrych warunkach zewnętrznych czy przy hojnym wyposażeniu przez naturę, rozwój dziecka nie będzie w pełni przebiegał pomyślnie. Im młodsze dziecko, tym ważniejsze jest nie tylko samo dopasowanie, ale to, kto dba o to dopasowanie. Ten, kto dba - trzyma klucze do jego rozwoju. To nie zdarzenia w życiu dziecka są punktualne czy niepunktualne. Niepunktualna bywa pomoc i wsparcie, jakie otrzymuje od najbliższych sobie osób. W sytuacji rozwodu punktualność w dostarczaniu odpowiednich bodźców rozwojowych oraz wsparcia zostaje w znacznym stopniu zakłócona. Im dziecko jest młodsze tym bardziej podlega bezpośrednim oddziaływaniom środowiska, w którym żyje, im jest starsze tym większą dysponuje mocą zmiany tego środowiska i tym bardziej może się bronić 6

7 przed uszkadzającymi wpływami otoczenia. Może się lepiej bronić, bo je lepiej rozumie i może je kontrolować. W miarę rozwoju wzrastają więc zakres i siła oddziaływania dziecka na otoczenie, opanowane zostają nowe, bardziej efektywne sposoby zaspokajania potrzeb i spełniania wymagań otoczenia z jednej strony, ale z drugiej sposoby modyfikowania lub nawet radykalnej zmiany tego otoczenia (np. poprzez ucieczki z domu) i dostosowywania go do swoich planów i zamierzeń. Każdy z nas w miarę rozwoju uczy się więc projektowania otoczenia zgodnie ze swymi zamierzeniami, a wg H. Rudolpha Schaffera (2005) każde dziecko wręcz aktywnie poszukuje adekwatnej dla siebie niszy rozwoju czyli takiego otoczenia, które pasuje do jego garnituru genetycznego, typu układu nerwowego i właściwości temperamentu. Zatem to, jakimi kompetencjami dysponujemy w każdym okresie życia zależy: 1) od bogactwa i zróżnicowania wewnętrznych zasobów, tak odziedziczonych, jak i wnoszonych z poprzednich okresów życia; można powiedzieć, iż zasoby te określają jakość naszego wewnętrznego kontekstu rozwoju i poziom gotowości (w zakresie wiedzy i umiejętności oraz motywacji i zaangażowania) do podejmowania nowych zadań, 2) od bogactwa ofert i okazji do działania oraz systemu wsparcia istniejącego w środowisku naszego rozwoju czyli od zróżnicowania oraz dostępności zasobów zewnętrznych; to wszystko wyznacza jakość zewnętrznego kontekstu rozwoju środowiska fizycznego i otoczenia społecznego. Działania obu zegarów biologicznego i społecznego - zwykle są skoordynowane ze sobą. Szczególnie wyraźnie widać to w okresie dzieciństwa, gdy otoczenie społeczne stawia przed rozwijającym się dzieckiem nowe zadania w taki sposób, aby uwzględniać jego kształtującą się gotowość do ich podjęcia i zakończonego powodzeniem wykonania. Im dziecko jest młodsze tym częściej dorośli z nim przebywają, co daje im więcej okazji do podejmowania razem z nim różnych działań oraz obserwowania, jak radzi sobie w różnych sytuacjach. Pozwala im to też lepiej modyfikować swoje oczekiwania, szczególnie wówczas, gdy dziecko sobie nie radzi lub też udzielania mu większej pomocy, gdy dane zadanie konieczne jest do spełnienia, a dziecko natrafia na trudności. 7

8 Działanie obu zegarów powoduje, iż rozwój przebiega według pewnego planu, swoistego rozwojowego rozkładu jazdy, co oznacza, iż różne zdarzenia i doświadczenia pojawiają się w sposób punktualny, zgodny z fazami rozwoju. Zadania i oczekiwania, jakie stają przed dziećmi i młodzieżą są wtedy możliwe do spełnienia, gdyż większość z nich jest przygotowana do ich realizacji. Oznacza to, iż (1) cechuje je odpowiedni poziom dojrzałości biologicznej czyli potrafię wykonać dane zadanie, a jednocześnie (2) mogę je wykonać w podobny jak inni, moi rówieśnicy sposób, bo podlegam podobnym w danej kulturze, społeczeństwie i społeczności oczekiwaniom, określającym nie tylko standardy wykonania, ale także to, jak należy zachowywać się skoro jest się chłopcem / dziewczynką w danym wieku. Z perspektywy całego cyklu życia dzieciństwo to czas wielkiej eksploracji. Jednak, gdy ująć to w krótszej perspektywie czasu i analizować np. lata życia między narodzinami a 10/12 r. ż. to pierwsza faza dzieciństwa okres niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa oraz pierwsza połowa wieku przedszkolnego do ok. 5 r. ż. mają charakter wstępny, w tym sensie, iż dziecko nabywa wtedy podstawowe umiejętności dające mu poczucie panowania nad najbliższą mu przestrzenią Jest to czas kształtowania się gotowości do bycia coraz bardziej samodzielnym, zaradnym i niezależnym od innych ludzi w zaspokajaniu podstawowych potrzeb. W drugiej fazie dzieciństwa (lata między 5/6 a 8/10) jesteśmy gotowi do samodzielnego działania, mamy wiedzę i umiejętności pozwalające na samodzielne osiąganie ważnych osobiście celów, jesteśmy wytrwali, potrafimy i chcemy pokonywać przeszkody, pojawiające w drodze do celu, wykazujemy pomysłowość i elastyczność w działaniu. Jesteśmy otwarci na różne propozycje, chętnie korzystamy z ofert działania, jakie tworzy nam nasze środowisko życia. Wtedy też wiele osiągamy, odnosimy sukcesy, buduje się nasze poczucie kompetencji. Z kolei w trzeciej, ostatniej, fazie dzieciństwa (od ok. 10 do 12/13 lat) doświadczamy swoistego pomieszania. Z jednej bowiem strony faza ta zamyka pewien cykl zmian i wiąże się z dążeniem do uzyskania poczucia doskonałości, mistrzostwa, czasami z nieustannym, nierzadko irytującym powtarzaniem wykonywania czegoś, co potrafimy wykonać, a to powtarzanie daje swoiste poczucie przyjemności, panowania nad tworzywem naszego działania i nad sobą. Z drugiej 8

9 strony zaczynamy odczuwać zmianę oczekiwań otoczenia wobec nas, pojawiają się nowe zadania, jesteśmy zachęcani do podejmowania nowych typów działania. W fazie zamykającej dzieciństwo kończy się więc jeden, a zaczyna kolejny nowy cykl rozwoju. Ta trzecia faza to okres przejściowy, w naturalny sposób obciążony jednocześnie wymaganiami i zadaniami ze starego, poprzedniego cyklu rozwoju i zadaniami z cyklu nowego, następnego. Doświadczamy zatem swoistego konfliktu: stare zadania i sposoby działania tracą swą pociągającą moc, bo są dobrze znane, ale jednocześnie dają duże poczucie przyjemności (umiem to; robię to doskonale; jestem w tym mistrzem) i jednocześnie poczucie panowania, efektywnej kontroli nad otoczeniem, zaradności, niezależności od innych, nowe zadania i sposoby działania, jakich oczekuje od nas otoczenie są poza zasięgiem naszych możliwości, nie mamy ani wiedzy ani umiejętności, by je podjąć i odnieść sukces, ale jednocześnie czujemy ich pociągającą ku nieznanemu moc, zapowiadają bowiem naszą najbliższą przyszłość, coś przed nami otwierają. Sytuacja rozwodu rodziców zaburza rozwojowy rozkład jazdy, ale w zależności od tego, w jakiej fazie procesu rozwoju się zdarza różne ma skutki. Najpoważniejsze i najbardziej rozległe negatywne skutki dla procesu rozwoju niesie proces rozwodowy, którego kulminacja przypada na okres między cyklami rozwoju czyli taki, gdy dziecko nie dokończyło jeszcze realizacji zadań rozwojowych z poprzedniego cyklu, a już próbuje podejmować zadania z cyklu kolejnego. Wtedy na normatywny kryzys rozwojowy nakłada się kryzys nienormatywny wynikający z przeciążenia systemu regulacji. Zakłócone aktualne funkcjonowanie dziecka poprzez swoisty acting out rodziców jak w efekcie domina pociąga za sobą zakłócenie realizacji zadań przypadających na fazę kryzysu normatywnego i w rezultacie zaburzony zostaje cały proces rozwoju, czego owocem jest podjęcie niepełne lub w ogóle niepodjęcie zadań rozwojowych z następnego cyklu. 5. Sytuacja rozwodu jako układ ryzyka dla dziecka Każdy okres życia narażony jest na specyficzne czynniki ryzyka i specyficzne czynniki rozwój wspomagające. Specyficzne oznacza tu charakterystyczne dla danego okresu życia. Ich działanie wcześniej lub później nie przyniesie takich skutków, jak wtedy, gdy pojawią się i zadziałają w tym właśnie 9

10 czasie. Od tego, czy i kiedy się pojawią, ile ich będzie, jaka będzie ich natura, czy wejdą ze sobą w interakcję czy też nie zależy nie tylko sam przebieg rozwoju, jego tempo i rytm, ale także poziom osiągnięć rozwojowych, wielkość zasobów (wiedzy i umiejętności), z jakimi wkroczymy w następną fazę życia oraz poczucie jakości życia wysokie lub niskie. Prócz czynników specyficznych czyli charakterystycznych dla danego okresu życia można mówić o czynnikach niespecyficznych, a więc takich, które niezależnie od tego, kiedy się pojawią będą albo zakłócały bieg życia albo też będą sprzyjały realizacji kolejnych zadań, jakie przed nami stają. Do czynników niespecyficznych sprzyjających rozwojowi, będących bezpośrednim efektem jakości kontaktów społecznych z ludźmi w różnym wieku należą w każdym okresie życia poczucie bezpieczeństwa i pozostające z nim w opozycji poczucie kontroli nad sytuacją oraz poczucie więzi w opozycji do poczucia autonomii (por. Rys.1.) poczucie BEZPIECZEŃSTWA w kontakcie z innymi osobami, także słabo znanymi poczucie KONTROLI nad tym, co się wokół dzieje I OSOBISTEGO SPRAWSTWA poczucie WIĘZI, dobrego emocjonalnego KONTAKTU I PRZYNALEŻENIA do kogoś poczucie AUTONOMII w podejmowaniu decyzji i realizowaniu swoich zamierzeń Rys. 1. Czynniki niespecyficzne korzystne dla rozwoju Źródło: Brzezińska, 2005a, s. 32 Te cztery poczucia w różnej formie i różnym nasileniu występują w każdym okresie życia, ale zawsze mają istotny wpływ na działanie: na to, czy jesteśmy odważni czy ostrożni, otwarci i ciekawi świata czy zamknięci i obawiający się nieznanego, aktywni i eksplorujący swe najbliższe otoczenie czy bierni i czekający na działania innej osoby, np. na jej polecenia, opinię, wyrażone własne zdanie, zgodę na działanie itp. Wysokie poczucie bezpieczeństwa i zadowolenie z silnych więzi z innymi, zrównoważone wysokim poczuciem sprawstwa i autonomii w osiąganiu własnych celów to niespecyficzny bardzo korzystny dla rozwoju układ w każdym wieku, nie tylko w okresie dzieciństwa. 10

11 Z kolei układ ryzyka to albo (1) bardzo wysokie poczucie bezpieczeństwa i silna potrzeba więzi z innymi, ale jednocześnie niskie poczucie kontroli nad zdarzeniami i nad sobą oraz niskie poczucie autonomii w stanowieniu i realizowaniu swych celów albo (2) niskie poczucie bezpieczeństwa i brak zaspokojenia potrzeby afiliacji przy wysokim poczuciu kontroli nad sytuacją i poczuciu autonomii własnych działań. Tak więc to nie pojawienie się jakiegoś jednego, pojedynczego czynnika będzie stanowiło o ryzyku niepowodzenia w procesie rozwoju, ale to, na ile nie zrównoważony przez inne czynniki - zaburzy on dotychczasowy układ regulujący postępowanie dziecka. Czynniki ryzyka to czynniki zwiększające przeciążenie systemu regulacji zachowania do takiego stopnia, że bez interwencji zewnętrznej niemożliwe jest utrzymanie na poziomie dla jednostki optymalnym z punktu widzenia dobroci dopasowania (goodness of fit) genotyp środowisko: 1. homeostazy czyli stanu optymalnego funkcjonowania, 2. homeorezy czyli dotychczasowego przebiegu procesu rozwoju zgodnego z genotypem czyli tzw. kreodu (Waddington, 1956, 1957). Aby ocenić, jak duże może być uszkadzające działanie czynników ryzyka i ich siła zaburzająca najpierw homeostazę, a w konsekwencji i homeorezę warto ująć parametry ich działania na kilku kontinuach: 1. jaka jest siła oddziaływania każdego z czynników ryzyka: duża mała, 2. jak długo działa każdy czynnik z osobna: długo krótko, 3. jaki jest charakter oddziaływania: jednorazowo kilka razy powtarza się (tu oceniamy czy jest to czynnik ostry czy chroniczny ), 4. czy jego działanie jest regularne: regularność brak regularności, 5. czy jego działanie jest przewidywalne: tak nie, 6. czy jego działanie jest typowe dla wieku i płci (punktualność wydarzeń życiowych ze względu na wiek i płeć Bee, 2004): punktualne niepunktualne (wcześniej później niż u rówieśników lub osób tej samej płci), 11

12 7. w jakiej fazie cyklu rozwojowego pojawia się dany czynnik ryzyka: progres plateau regres kryzys (Brzezińska, 2000). W rozpoznawaniu czynników ryzyka trzeba też zwrócić uwagę na to, co jest ich źródłem, a co jedynie wzmacnia ich zakłócające działanie. Rys. 2 pokazuje kilka klas czynników ryzyka (lewa strona) w odniesieniu do kontekstu, w jakim zanurzony jest rozwój każdego człowieka. CZYNNIKI RYZYKA: środowiskowe sytuacyjne podmiotowe biologiczne Środowisko fizyczne Czynniki sytuacyjne Deprywacja Przeciążenie Czynniki podmiotowe: kompetencje opanowane w kolejnych okresach rozwojowych GENOTYP społeczne rozwojowe Środowisko społeczne Faza w cyklu życia HISTORIA ŻYCIA Rys. 2. Czynniki ryzyka w procesie rozwoju Źródło: opracowanie własne Przy niskich zasobach osobistych (niskie kompetencje aktualne i ograniczone możliwości ich poszerzania) oraz ubogich i mało zróżnicowanych zasobach społecznych (słaba sieć wsparcia) zwykłe czynniki ryzyka stają się czynnikami WYSOKIEGO RYZYKA. Natomiast przy wysokich zasobach osobistych (wysokie kompetencje aktualne i duże możliwości ich poszerzania i modyfikowania) oraz bogatych i zróżnicowanych zasobach społecznych (mocna sieć wsparcia) zwykłe czynniki ryzyka stają się czynnikami NISKIEGO RYZYKA. W procesie rozwoju dziecka w sytuacji rozwodu rodziców można wyróżnić dwa szczególnie niebezpieczne układy ryzyka zaburzeń aktualnego funkcjonowania dziecka, jako skutek zakłócenia homeostazy oraz dalszego procesu rozwoju, jako skutek zakłócenia homeorezy i wyrzucenia dziecka z dotychczasowej ścieżki rozwojowej czyli z tzw. kreodu. 12

13 Pierwszy układ ryzyka charakteryzuje nadmiar obciążeń przy niedostatku wsparcia ze strony rodziców i jednocześnie braku kompetencji adekwatnych do radzenia sobie z zaistniałą sytuacją. Dziecko może mieć wysokie kompetencje w wielu obszarach, ale jeżeli ma mało doświadczeń pozytywnych w radzeniu sobie z sytuacjami nieprzewidywalnymi, nagłymi czy nadmiernie obciążającymi to sobie nie poradzi. Czasami nawet jego wysokie kompetencje w niektórych obszarach, jak np. duża wrażliwość emocjonalna, przenikliwość przy wysokiej inteligencji, otwartość społeczna i gotowość do współdziałania tak cenne w innych sytuacjach tutaj mogą obrócić się przeciwko niemu. Drugi układ ryzyka to niedostatek obciążeń, wynikający z nadmiernie chroniącej i opiekuńczej postawy dorosłych przy jednocześnie co jest konsekwencją w/w postawy nadmiarze pomocy i wsparcia, a także nadmiernej kontroli poczynań dziecka. Powoduje to jego powolne psychiczne ubezwłasnowolnianie, ograniczanie rozwoju przede wszystkim kompetencji zaradczych związanych z radzeniem sobie z silnymi emocjami, także z ambiwalencją odczuć wobec rodziców oraz z realizacją zadań w sytuacji dużego i długotrwałego emocjonalnego obciążenia. Szczególnie często uruchamiający się u dziecka w sytuacji rozwodu rodziców mechanizm błędnego koła można opisać następująco: 1. działające na jednostkę czynniki, nad którymi nie ma kontroli i nie zawsze rozumie ich źródło i sens zakłócają stan jego psychicznej, fizycznej i społecznej równowagi (homeostazy), 2. pojawia się stan ALERTU czyli dziecko mobilizuje swoje zasoby osobiste, a z drugiej strony aktywnie poszukuje wsparcia na zewnątrz najpierw u osób sobie najbliższych czyli u rodziców, 3. nie znajduje adekwatnej pomocy, a jego własne działania nie skutkują - doświadczanie własnej nieskuteczności dodatkowo rozregulowuje funkcjonowanie psychiczne i funkcjonowanie organizmu dziecka oraz zaburza jego relacje społeczne, także z rodzicami, 4. czynniki zagrażające nadal działają, zasoby dziecka stopniowo się wyczerpują, poszukiwania w otoczeniu nadal nie dają pozytywnego efektu, 13

14 5. dziecko traci nadzieję na poradzenie sobie, w efekcie staje się coraz słabsze fizycznie i psychicznie oraz coraz bardziej podatne na kolejne czynniki zakłócające jego aktualne funkcjonowanie, brak poczucia sprawstwa nasila się, 6. zakłócenie funkcjonowania nasila się, w efekcie czego dziecko nie jest w stanie realizować osobistej i/lub społecznej funkcji zachowania czyli coraz mniej samodzielnie zaspokaja istotne dla siebie potrzeby oraz coraz gorzej wywiązuje się z wymagań otoczenia (np. zaczyna się źle zachowywać, gorzej się uczy, moczy się w nocy, traci apetyt, unika kolegów, ma wybuchy złości, napady agresji i płaczu), 7. dziecko jest coraz bardziej podatne na kolejne czynniki zakłócające jego funkcjonowanie, powstaje i utrwala się coraz bardziej poczucie bezradności, zanika nadzieja na zmianę sytuacji, 8. dziecko zaczyna aktywnie unikać sytuacji związanych z obciążeniami, wycofuje się, uczy się technik korzystania ze swej bezradności (np. jest roszczeniowe), uruchamiają się różne mechanizmy obronne, 9. rodzice nie rozumiejąc istoty zaburzeń u dziecka zwiększają kontrolę, precyzują wymagania, jeżeli dysponują odpowiednimi zasobami finansowymi angażują wielu specjalistów. Dramat tej sytuacji polega na tym, że do pierwotnych objawów kolejno i to coraz szybciej dołączają się objawy wtórne, będące rezultatem niedopasowania rodzaju pomocy ze strony rodziców i innych dorosłych do rzeczywistych potrzeb dziecka czyli przede wszystkim: potrzeby rozumienia sytuacji, uzyskania nad nią kontroli, realizacji ważnych dla siebie zadań pomimo napięcia emocjonalnego. Powracając w tym momencie do Rys. 1 widzimy, iż jednocześnie mocno naruszone (na początku tego łańcucha zdarzeń) i uszkodzone (na końcu) zostało u dziecka poczucie bezpieczeństwa, więzi, autonomii i kontroli. Generalnie utraciło ono poczucie wpływu na zdarzenia, które się wokół niego dzieją utraciło ono nadzieję na zmianę dobrą dla siebie. 6. Rodzice jako najważniejsze osoby znaczące Kluczowym czynnikiem rozwoju w każdym okresie życia są inni ludzie. To oni wchodząc w różnego typu interakcje powodują, iż mamy (albo nie mamy): (a) 14

15 poczucie bezpieczeństwa i jednocześnie autonomii, (b) poczucie swobody działania i jednocześnie kontroli nad sytuacją, (c) poczucie bliskości, przynależenia do kogoś (afiliacji) i jednocześnie gotowości do samodzielnych twórczych działań. W każdym okresie życia na czym innym polega rola tego innego. Zawsze ktoś z licznych wokół nas osób jest osobą szczególną, w specyficzny sposób znaczącą, taką, bez której nasz rozwój nie biegłby w pełni prawidłowo i bez obecności, a czasem i pomocy której nie moglibyśmy z powodzeniem wypełniać zadań życiowych i zawodowych. Osoba znacząca to, po pierwsze, osoba w jakiś sposób wyróżniona z kręgu osób obecnych w naszym życiu. Owo wyróżnienie może wiązać się albo z dużą częstotliwością kontaktów, albo z wagą tych kontaktów, albo najczęściej z jednym i z drugim. Oznacza to, iż osoba znacząca w większym stopniu niż inne uczestniczy w naszym życiu i umożliwia zaspokajanie ważnych dla nas potrzeb, a często sama bezpośrednio je zaspokaja. Po drugie, osoba znacząca to taka, z którą wiąże nas szczególna więź emocjonalna, oparta na dużej bliskości, obopólnym zaufaniu, czego efektem jest wzajemna przewidywalność swego zachowania w trakcie interakcji w różnych sytuacjach. Owa silna więź i powiązany z nią pozytywny stosunek emocjonalny wywołują tzw. efekt halo, kiedy to jakieś cechy osoby znaczącej są dla nas tak ważne i takie wywierają na nas wrażenie, iż tracimy zdrowy osąd wobec pozostałych nie zawsze pozytywnych cech tej osoby. Po trzecie, osoba znacząca stanowi swoisty wzór postępowania. Małe dziecko naśladuje (imituje) jej zachowania, gesty, sposób mówienia, niektóre wyrażenia. Dziecko nieco starsze już nie tylko naśladuje, ale zaczyna się z taką osobą identyfikować, przejmuje jej sposób wartościowania świata i ludzi, różnych zdarzeń i sytuacji, wyraża podobne opinie, w podobny sposób zaczyna patrzeć na świat. Zachowuje się w niektórych sytuacjach podobnie, jak osoba znacząca już nie dlatego, iż przedrzeźnia jej zachowanie, ale dlatego, iż o niektórych sprawach myśli podobnie i ma do nich podobny stosunek czyli zaczyna się do niej upodabniać wewnętrznie. Owo upodobnienie jest jednak podkreślmy to - efektem nie tyle częstego przebywania z nią, co jakości owego kontaktu rzeczywistego bądź 15

16 wyobrażonego (opartego na wspomnieniach lub na efektach własnej fantazji, jak w przypadku identyfikowania się z idolami filmowymi, telewizyjnymi czy książkowymi). Po czwarte, osoba znacząca często jest autorytetem. Pytamy ją o zdanie w ważnych sprawach, liczymy się z jej zdaniem, radzimy w trudnych sytuacjach, do niej lub do jej opinii kiedyś wyrażanych odwołujemy się w sytuacjach konfliktowych. Zaczyna ona stanowić dla nas już nie tylko wzór postępowania w różnych sytuacjach, ale także wzorzec moralny. Aby zostać autorytetem trzeba być osobą przezroczystą, której wymagania stawiane innym, wypowiadane opinie i własne postępowanie są zgodne, spójne, pasujące do siebie, bo oparte na podobnych zasadach. Jednocześnie wyraźnie widać, iż zachowanie, wypływające z tych zasad jest skuteczne, że osoba autorytet osiąga swoje cele, zyskuje aprobatę i szacunek otoczenia i sama też z tych efektów jest zadowolona czy dumna. Zatem OSOBA ZNACZĄCA wpływa na to, co robimy, jakie mamy poglądy i opinie głównie poprzez to, jak często i w jakie z nami wchodzi interakcje, natomiast ktoś staje się dla nas AUTORYTETEM, gdy obserwując go w różnych sytuacjach spostrzegamy, iż jego postępowanie zgodne z jakimiś zaakceptowanymi przezeń zasadami przynosi coś więcej niż tylko realizację zakładanego celu, jest więc nie tylko efektywne, skuteczne, ale także pozytywnie wartościowane przez innych ludzi. Co dzieje się z rodzicami jako najważniejszymi osobami znaczącymi dla dziecka w sytuacji rozwodu? Gdy odchodzi jedno z nich i kontakt z nim jest utrudniony to dziecko traci autorytet wiedzy i autorytet moralny, wzór postępowania w różnych sytuacjach, obiekt identyfikacji - także płciowej, źródło wsparcia w sytuacjach trudnych. Nawet w dysfunkcjonalnych rodzinach jest to poważna utrata. Rodzic, który pozostaje z dzieckiem często a szczególnie w takich rodzinach nie jest w stanie wypełnić powstałej luki identyfikacyjnej. Najpoważniejszy problem pojawia się wtedy, gdy na skutek odejścia lub poważnego ograniczenia kontaktów z jednym z rodziców środowisko socjalizacyjne staje się nadmiernie homogeniczne, zbyt mało zróżnicowane, np. po odejściu ojca w środowisku chłopca czy dziewczynki dominują kobiety (mama, babcia, siostry czy znajome matki, sąsiadki). To małe zróżnicowanie jest bardzo poważnym zagrożeniem dla dalszego procesu rozwoju dziecka, oznacza bowiem znaczne 16

17 obniżenie wartości stymulacyjnej środowiska z jednej strony, a z drugiej albo nadmiar kontroli albo jej niedostatek w ważnych dla dorastającego dziecka sprawach. 7. Podsumowanie Czynniki ryzyka nie działają samodzielnie, w sposób izolowany i w próżni psychologicznej. Zawsze działają w interakcji z innymi czynnikami i na jakimś tle. Są też o czym warto pamiętać - kompensowane przez posiadane przez dziecko i dostępne mu na poziomie samoświadomości zasoby, czyli te jego właściwości, które pomagają rozwiązywać trudne problemy i zmniejszać skutki ich działania. W związku z tym w działaniach prewencyjnych i interwencyjnych wyodrębniono strategie pozytywne - ukierunkowane na rozwój i aktualizację zasobów jednostki, grupy i środowiska, w którym dziecko żyje oraz strategie negatywne - ukierunkowane na usuwanie lub zmniejszenie intensywności działania czynników ryzyka. Generalnie można powiedzieć, iż w sytuacji rozwodzenia się rodziców ryzyko zaburzenia tak aktualnego funkcjonowania dziecka, jak i procesu jego dalszego rozwoju jest tym większe im (1) działa więcej nierozpoznanych czynników ryzyka, (2) są one bardziej różnorodne, (3) działają one w interakcji ze sobą przy jednocześnie (4) słabych zasobach osobistych samego dziecka, wynikających np. z zaniedbania w poprzednich okresach rozwoju i (5) nikłych zasobach społecznych kompensujących zagrożenia (brak lub nieadekwatne wsparcie bliskich osób). Nasuwa się jednak wniosek ogólniejszej natury: najgorsze skutki dla rozwoju dziecka ma rozwód, który ujawnia się w normatywnych kryzysowych momentach jego rozwoju, kiedy to poprzednia struktura psychiczna rozpada się, a nowa dopiero powstaje. Wtedy rozwód utrudnia integrację nowych doświadczeń i jego skutki mogą być przez dziecko odczuwane przez długie lata życia, także w życiu dorosłym. 17

18 Literatura Bee, H. (2004). Psychologia rozwoju człowieka. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka. Brzezińska, A. I. (2000). Społeczna psychologia rozwoju, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Brzezińska, A. I. (2005a). Jak przebiega rozwój człowieka? W: A. I. Brzezińska (red.), Portrety psychologiczne człowieka. Podręcznik praktycznej psychologii rozwoju (s ). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Brzezińska, A. I. (2005b). Jak trafnie rozpoznawać problemy rozwojowe? W: A. I. Brzezińska (red.), Portrety psychologiczne człowieka. Podręcznik praktycznej psychologii rozwoju (s ). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Sztompka, P. (2000). Trauma wielkiej zmiany. Politycznych PAN. Warszawa: Instytut Studiów Levinson, D. J. (1986). A conception of adult development. American Psychologist, 41, 1, 3-13 Schaffer, H. R. (2005). Psychologia dziecka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Waddington, C. H. (1956). Principles of embryology. London: Macmillan. Waddington, C. H. (1957). The strategy of the genes. London: George Allen and Unwin. 18