Zeszyty naukowe nr 3

Transkrypt

1 Zeszyty naukowe nr 3 Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Bochni 2005 Krystyna Przybylska Proces internacjonalizacji przedsiębiorstwa w teorii ekonomicznej Złożoność internacjonalizacji przedsiębiorstwa powoduje, że trudno znaleźć w literaturze ekonomicznej definicję, która w pełni charakteryzowałaby ten proces. Dokonując przeglądu literatury przedmiotu, która intensywnie rozwija się od początku lat osiemdziesiątych XX wieku, zauważyć można wiele prób zdefiniowania internacjonalizacji przedsiębiorstwa. Na przykład, N.F. Piercy 1 i P.W.Turnbull 2 określają ją jako przeniesienie działalności firmy za granicę, a więc utożsamiają internacjonalizację z fizycznym powstaniem przedsiębiorstwa poza granicami kraju macierzystego. Ta definicja została rozbudowana przez L.S. Welch i R. Luostarinen 3, gdyż traktują oni internacjonalizację jako proces zwiększania zaangażowania się przedsiębiorstwa w międzynarodowej działalności gospodarczej, która obejmuje zarówno wewnętrzne (pasywne), jak i zewnętrzne (aktywne) formy umiędzynarodowienia firmy. Do pasywnych form zaliczyć można: import, zakup licencji, korzystanie z franchisingu, poddostawy dla eksportujących firm czy też kooperację z zagranicznymi przedsiębiorstwami na terytorium swojego kraju. Natomiast aktywne formy angażowania się za granicą obejmują: eksport, zagraniczne inwestycje bezpośrednie, różne formy kapitałowej i niekapitałowej kooperacji oraz międzynarodowe alianse strategiczne. Tak szeroko rozumiana internacjonalizacja nie oznacza strategii rozwoju firmy bezpośrednio ukierunkowanej wyłącznie na zagraniczne rynki, ale także na rynek krajowy, który coraz bardziej zintegrowany jest z rynkiem globalnym. Znany i ceniony teoretyk międzynarodowej produkcji, J.H. Dunning 4, traktuje internacjonalizację jako pewien model inwestowania przedsiębiorstwa na zagranicznych rynkach, objaśniany przez wykorzystanie będących w jego dyspozycji przewag własnościowych, internalizacji i lokalizacji, w porównaniu z firmami kraju goszczącego. Definicja ta objaśnia przede wszystkim mechanizm internacjonalizacji międzynarodowych korporacji, a w małym stopniu przydatna jest do objaśnienia zachowanie się firm rozpoczynających ten proces. Wielu ekonomistów podkreśla, że internacjonalizacja jest procesem a nie jednorazowym aktem. Między innymi, L.Melin 5 definiuje ją jako proces ewolu-

2 74 cyjnych zmian, powodujący zwiększanie się stopnia międzynarodowego zaangażowania się przedsiębiorstwa, które jest funkcją wzrostu wiedzy o zagranicznych rynkach. Także J.Johanson i J.E.Vahle 6 traktują internacjonalizację jako proces sekwencyjnego i etapowego angażowania się przedsiębiorstwa na zagranicznych rynkach. W polskiej literaturze ekonomicznej najszerzej proces internacjonalizacji zdefiniował J. Rymarczyk 7, który każdy rodzaj działalności przedsiębiorstwa na zagranicznych rynkach uważa za symptom jego umiędzynarodowienia. Natomiast K.Fonfara 8 traktuje internacjonalizację jako element strategii rozwoju przedsiębiorstwa, związany z jego zagraniczną ekspansją.według autora, o internacjonalizacji na poziomie firmy można mówić wtedy, jeżeli choć jeden jej produkt związany jest z rynkiem zagranicznym, niezależnie od formy tych powiązań. Uogólniając, internacjonalizacja jest to proces przekształcenia krajowego przedsiębiorstwa w międzynarodowe, którego intensywność, zasięg i formy zależą od strategii jego rozwoju. Dyskusja i trudności zdefiniowania internacjonalizacji, ujawniają podstawowy dylemat wyboru teorii ekonomicznej, która kompleksowo wyjaśniałaby ten proces. Najczęściej teorie te oferują statyczny opis firmy na różnych etapach jej rozwoju, nie przedstawiając mechanizmu i dynamiki tego procesu. Na podstawie analizy literatury ekonomicznej, można określić trzy główne podejścia próbujące wyjaśnić proces internacjonalizacji, a mianowicie: teorię handlu międzynarodowego teorię bezpośrednich inwestycji zagranicznych teorię międzynarodowej sieci korporacyjnych teorię etapowego rozwoju międzynarodowego przedsiębiorstwa Teoria handlu międzynarodowego Klasyczne teoria handlu międzynarodowego koncentruje się na trzech problemach. Pierwszy polega na wyjaśnieniu przyczyny przepływu towarów między dwoma krajami. Drugi odnosi się do określenia wpływu korzyści i strat na gospodarkę. Natomiast trzeci koncentruje się na wpływie polityki handlowej na gospodarkę. Problemy te wskazują na makroekonomiczny charakter tej teorii. Z analizy tych teorii, szczególnie zaś pierwotnego modelu Hockschera-Ohlina, można wyciągnąć wniosek o charakterze mikroekonomicznym, że zgodnie z przewagą komperatywną, główną formą internacjonalizacji przedsiębiorstwa jest eksport. Drugi wniosek nie wypływa bezpośrednio z tego modelu, ale jest konsekwencją traktowania przewagi komperatywnej wynikającej z różnicy w kosz-

3 tach uzyskania czynników wytwórczych w różnych krajach. Zgodnie z tym można powiedzieć, że przedsiębiorstwa poszukujące miejsca lokalizacji produkcji za granicą, będą kierowały się w wyborze kraju goszczącego, między innymi, możliwością wykorzystania tańszych czynników wytwórczych. Jest to szczególnie ważne przy podejmowaniu tzw. zagranicznych inwestycji bezpośrednich zorientowanych na eksport, gdyż produkty wytwarzane w przedsiębiorstwie zlokalizowanym za granicą są bardziej konkurencyjne na międzynarodowych rynkach. Klasyczna teoria handlu międzynarodowego w bardzo małym stopniu objaśnia współczesny model handlu zagranicznego. Rozwój technologii, obecnie jednego z najważniejszych czynników wytwórczych oraz wzrost znaczenia międzynarodowych korporacji i ich udziału w światowym handlu, spowodował pojawienie się kilku nowych teorii handlu międzynarodowego. Do najważniejszych można zaliczyć teorię międzynarodowego cyklu życia produktu - MCŻP (R.Vernon) 9 i jej modyfikacje (S.Hirsch 10 i R.Shons 11 ). Teoria MCŻP prezentuje model ekspansji przedsiębiorstwa na zagraniczne rynki, który służy do wyjaśnienia lokalizacji produkcji oraz kierunków eksportu i importu przedsiębiorstwa, którym jest międzynarodowa korporacja. Autor wyróżnił trzy fazy MCŻP i dopasował do nich formy internacjonalizacji: faza produktu innowacyjnego to lokalizacja produkcji w kraju macierzystym firmy, wysoko rozwiniętym gospodarczo i początki eksportu do krajów o podobnym poziomie rozwoju; faza produktu dojrzałego to zmniejszenie rozmiarów produkcji w kraju macierzystym, lokalizacja produkcji w krajach rozwiniętych gospodarczo w formie ZIB i początek importu produktu do kraju macierzystego firmy; faza produktu standaryzowanego to lokalizacja produkcji w krajach rozwijających się z powodu niższych kosztów wytwarzania i import produktu do kraju macierzystego oraz eksport na inne rynki zagraniczne (K.Przybylska 12 ) W miarę zmian zachodzących w gospodarce światowej, przedstawiona wyżej teoria traciła stopniowo na aktualności, dlatego R.Vernon 13 poddał ją modyfikacji. Przede wszystkim wzbogacił ją o elementy teorii konkurencji oligopolistycznej. Każdej fazie cyklu życia produktu dopasował odpowiedni etap rozwoju oligopolu (innowacyjny, dojrzały, schyłkowy) Według autora, oligopol innowacyjny posiada przewagi nad innymi przedsiębiorstwami z powodu posiadania i wyłączności dysponowania nowoczesną technologią. Na tym etapie firma wprowadzająca nowy produkt na rynek chroniona jest przed konkurencją barierą inowacyjności. Bariera ta maleje w miarę upływu czasu, gdyż wiedza technologiczna może być przechwytywana lub naśladowana przez konkurencję. Aby temu zapobiec i nie utracić rynków zbytu, firma podejmuje zagraniczne inwestycje bezpośrednie, które umożliwiają jej utrzymanie pozycji monopolistycznej na tych 75

4 76 rynkach. Na tym etapie przedsiębiorstwo posiada cechy oligopolu dojrzałego, którego przewaga posiadania nowoczesnej technologii zostaje zastąpiona przewagą wynikająca z możliwości czerpania korzyści skali produkcji. Na tym etapie przedsiębiorstwo staje się eksporterem produktu na rynki o podobnym poziomie rozwoju. Jednakże w miarę standaryzacji produktu, kiedy to wzrasta możliwość jego naśladowania, firma przenosi jego produkcję do krajów rozwijających się, poszukując równocześnie tańszych czynników wytwórczych i nowych rynków zbytu. Jest to ostatni etap istnienia oligopolu, tzw. oligopol schyłkowy, który pozwala na wydłużenie międzynarodowego cyklu życia produktu. Jak już wspomniano, rozszerzoną wersję zaprezentowanej wyżej teorii MCZP przedstawili S.Hirsch i R.Shons, którzy powiązali trzy etapy cyklu życia produktu z różnymi poziomami wiedzy technologicznej, a także ze zróżnicowanym wyposażeniem krajów w czynniki wytwórcze. Ponadto do cyklu życia produktu dostosowali cykl życia gałęzi gospodarki. Autorzy stwierdzili, że istnieje silna zależność między poziomem rozwoju kraju macierzystego firmy podejmującej działalność na międzynarodowych rynkach a fazami cyklu życia gałęzi, w której ta firma funkcjonuje. Oznacza to, że im bardziej rozwinięty gospodarczo kraj, tym większy w nim udział gałęzi innowacyjnych oraz większa skłonność firm do eksportu i zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Natomiast struktura gałęziowa gospodarki,w której dominują tzw. gałęzie standaryzowane, jest typowa dla krajów rozwijających i jest ona w pewnym sensie utrwalana przez lokalizowanie w nich wytwarzania produktów w ostatnim stadium cyklu ich życia. Natomiast R.Shons zwrócił szczególną uwagę na związek między intensywnością popytu na czynniki wytwórcze w krajach o różnym stopniu rozwoju gospodarczego a kolejnymi fazami międzynarodowego cyklu życia produktu i miejsca jego produkcji. Faza pierwsza, w której powstaje produkt innowacyjny, ma miejsce w kraju wysoko rozwiniętym gospodarczo, a firmy wprowadzające ten produkt na rynek zgłaszają relatywnie wysoki popyt na kapitał rzeczowy i wykwalifikowaną siłę roboczą. Na tym etapie ważna jest bliskość geograficzna kraju producenta i importera z powodu możliwości uzyskania dodatkowych korzyści, wynikających z podobieństwa infrastruktury, niskich koszów transportu i podobieństwa struktury popytu w obu krajach. W miarę dojrzewania produktu (faza II), a później jego standaryzacji (faza III), intensywność popytu na wymienione wyżej czynniki wytwórcze maleje, rośnie natomiast popyt na pracę o niższych kwalifikacjach i na zasoby naturalne. W obu fazach podejmowane są ZIB, z tą różnicą, że w fazie drugiej lokalizowane są w krajach rozwiniętych i mają one charakter inwestycji typu wertykalnego ( kooperacja pionowa ), natomiast w fazie trzeciej lokalizacja ich ma miejsce w krajach rozwijających się, a inwestycje mają charakter horyzontalny ( kooperacja pozioma ). Uruchamianie produkcji w krajach rozwijających się, relatywnie słabo wyposażonych w nowoczesny kapitał rzeczowy i wysoko wykwalifikowaną pracę, sprzyja rozwojowi pro-

5 77 dukcji i eksportu wyrobów standaryzowanych. Otoczenie, w którym działają współczesne firmy ciągle ulega zmianie. Następuje gwałtowny rozwój tzw. nowej ekonomii opartej na nowoczesnych technologiach informatycznych, obserwuje się przyspieszenie procesu globalizacji gospodarek, liberalizację rynków produktów i rynków czynników wytwórczych, wzrasta rola międzynarodowych organizacji mających wpływ na międzynarodowe stosunki gospodarcze (WHO, IFM, Bank Światowy, OECD), itp. To wszystko powoduje, że inne czynniki, oprócz uwzględnionych w teoriach handlu międzynarodowego, wpływają na podejmowanie decyzji o internacjonalizacji przedsiębiorstwa. Teoria zagranicznych inwestycji bezpośrednich Wielkość i dynamika wzrostu zagranicznych inwestycji bezpośrednich (ZIB) w świecie zaowocowała wzrostem badań nad istotą i przyczynami tego zjawiska. W związku z różnym postrzeganiem tej formy internacjonalizacji, powstało wiele teorii próbujących ją wyjaśnić. Autorzy tych koncepcji koncentrowali uwagę na poszukiwaniu odpowiedzi na trzy podstawowe pytania: jakie czynniki powodują transformację krajowego przedsiębiorstwa w międzynarodowe? jakie czynniki wpływają na uzyskanie przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa podejmującego ZIB nad lokalnymi firmami kraju goszczącego? jakie czynniki determinują wybór kraju lokalizacji ZIB? Teoretycznego rozwiązania dwóch pierwszych problemów dokonano z pun-ktu widzenia przedsiębiorstwa podejmującego ZIB, a więc mają one charakter teorii mikroekonomicznych. Natomiast problem trzeci objaśniono z punktu widzenia kraju będącego miejscem lokalizacji ZIB, co nadaje teorii makroekonomiczny charakter. Przeglądu literatury poświęconej ZIB dokonali między innymi: J.Agrawal 14, J.H.Dunning 15, M.Casson 16, J.Misala 17, K.Przybylska 18, J.Rymarczyk 19 i inni. W niniejszym opracowaniu zostanie zaprezentowana, w kontekście internacjonalizacji przedsiębiorstwa, eklektyczna teoria międzynarodowej produkcji autorstwa J.H.Dunninga, która powszechnie uważana jest za generalną teorię ZIB. Autor ciągle aktualizuje ją i wzbogaca o nowe elementy, co wydaje się być zrozumiałe z powodu ciągłych zmian w otoczeniu międzynarodowych korporacji. Eklektyczny charakter prezentowanej teorii wynika z trzech przyczyn. Po pierwsze, jest ona syntezą trzech wcześniej powstałych koncepcji, a mianowicie: teorii przewag monopolistycznych, która koncentruje się na analizie przyczyn podejmowania ZIB z punktu widzenia międzynarodowych korporacji;

6 78 teorii internalizacji, która zakłada, że zewnętrzny rynek nie stanowi najbardziej efektywnej formy realizacji transakcji dokonywanych przez firmę, dlatego też należy go zastąpić rynkiem utworzonym w ramach międzynarodowej struktury organizacyjnej korporacji; teorii czynników lokalizacyjnych, która określa determinanty wpływające na wybór kraju goszczącego ZIB. Po drugie, eklektyczny charakter teorii międzynarodowej produkcji wynika także z faktu, że można ją wykorzystać do interpretacji wszystkich rodzajów ZIB, a mianowicie inwestycji poszukujących rynku zbytu, zasobów i efektywności. Wreszcie po trzecie, teoria ta uwzględnia trzy podstawowe formy internacjonalizacji przedsiębiorstwa eksport, międzynarodowe kontrakty i ZIB oraz dokonuje wyboru najbardziej efektywnej formy z punktu widzenia firmy. J.H. Dunning stawia hipotezę, że przedsiębiorstwo podejmuje decyzję o ZIB tylko wtedy, gdy jego działalność za granicą będzie bardziej zyskowna niż we własnym kraju. Cel ten zostanie osiągnięty, jeżeli spełnia ono trzy warunki: posiada nowoczesne aktywa, którymi nie dysponują inne firmy działające na zagranicznym rynku; aktywa te wykorzystuje bezpośrednio, a nie udostępnia innym firmom; znajduje korzystną lokalizację produkcji za granicą. Spełnienie wszystkich warunków zapewnia zagranicznemu przedsiębiorstwu osiągnięcie przewagi konkurencyjnej nad lokalnymi firmami kraju goszczącego, na którą składają się: specyficzne przewagi własnościowe, które są efektem spełnienia pierwszego warunku; specyficzne warunki internalizacji, które są powstają w wyniku spełnienia drugiego warunku; specyficzne przewagi lokalizacyjne, wynikające ze spełnienia trzeciego warunku. W eklektycznej teorii międzynarodowej produkcji, nastąpiło połączenie wyżej wymienionych specyficznych przewag przedsiębiorstwa z podstawowymi formami jego internacjonalizacji, a mianowicie z międzynarodowymi kontraktami, eksportem i zagranicznymi inwestycjami bezpośrednimi (tabela 1.) Każda z tych form możliwa jest do realizacji na zagranicznych rynkach w zależności od rodzaju i ilości posiadanych przewag. Jednakże tylko ZIB gwarantują, że przedsiębiorstwo korzystać będzie z przewagi własnościowej, internalizacji i lokalizacji.

7 79 Specyficzne przewagi przedsiębiorstwa w różnych formach jego internacjonalizacji Formy internacjonalizacji przedsiębiorstwa Specyficzna przewaga własności Specyficzna przewaga internalizacji Tabela 1 Specyficzna przewaga lokalizacji Zagraniczne inwestycje bezpośrednie Eksport Międzynarodowe kontrakty tak tak tak tak tak nie tak nie nie Źródło: J.H.Dunning (1981). Zaletą omawianej teorii jest dynamiczne ujęcie angażowania się przedsiębiorstwa na zagranicznych rynkach, od realizacji różnorodnych międzynarodowych kontraktów o charakterze kooperacyjnym, poprzez eksport i podejmowanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Teoria sieci międzynarodowych korporacji Decyzja wejścia na międzynarodowy rynek, niezależnie od jego formy, powinna być podejmowana w racjonalny sposób, na podstawie porównania kosztów transakcyjnych i kosztów korzystania z wewnętrznego rynku międzynarodowej korporacji. Do kosztów transakcyjnych, czyli kosztów transakcji rynkowych korporacji z niezależnymi podmiotami gospodarczymi, zaliczyć można: koszty poinformowania podmiotów, które chcą zawrzeć transakcje, koszty negocjacji warunków transakcji, koszty sformułowania kontraktu, koszty kontroli realizacji kontraktu. W celu unikania tych kosztów lub ich minimalizacji, międzynarodowe korporacje budują swój wewnętrzny rynek między spółką-matką i spółkami-córkami (oddziały, filie), w ramach którego dokonują alokacji zarówno czynników wytwórczych, jak i wytworzonych dóbr i usług. Przedsiębiorstwa działające w ramach takiej struktury rynku znajdują się w bardziej korzystnej sytuacji konkurencyjnej w porównaniu z firmami lokalnymi kraju goszczącego, gdyż ochraniają swoje przewagi wynikające z faktu wyłącznego posiadania aktywów, szczególnie zaś: wiedzy technologicznej, marketingowej i menedżerskiej oraz doświadczenia. Tworzenie wewnętrznego rynku międzynarodowego przedsiębiorstwa odbywa się stopniowo i wymaga długiego okresu. Efektem takiego procesu jest utworzenie sieci korporacyjnej, w której każda firma ustala i rozwija związ-

8 80 ki biznesowe z pozostałymi. W odpowiedzi na gwałtowny rozwój międzynarodowych korporacji, pojawiła się teoria międzynarodowej sieci powiązań, która próbuje objaśniać proces internacjonalizacji tych organizacji gospodarczych 20. W ujęciu tej teorii, internacjonalizacja postrzegana jest jako rozwój sieci powiązań gospodarczych poza własnym krajem poprzez zwiększanie zasięgu, penetrację rynków i integrację [J.Johanson,L.Mattsson (1988)] 21. Zwiększanie zasięgu sieci odbywa się na drodze podejmowania zagranicznych inwestycji (fuzje, przejęcia, budowa nowych filii), czego skutkiem jest włączanie nowych uczestników do tej sieci, często znajdujących się w krajach, w których korporacja dotychczas jeszcze nie funkcjonowała. Natomiast przez penetrację należy rozumieć rozwój pozycji rynkowej firmy lub zwiększanie zasobów zaangażowanych w sieci, jeżeli firma ma już w niej określoną pozycję. Wreszcie, integracja może być rozumiana jako koordynacja (dopasowanie) różnych krajowych sieci do globalnej sieci korporacji. Ponieważ w prezentowanej teorii związki między firmami postrzegane są jako sieć, może to świadczyć o tym, że firmy internacjonalizują swoją działalność gospodarczą, ponieważ inne przedsiębiorstwa uczestniczące w ich krajowej lub międzynarodowej sieci, również to czynią. Internacjonalizacja w teorii sieci traktowana jest jako proces, w którym powiązania między firmami tworzącymi sieć są rozwijane, podtrzymywane lub likwidowane, w zależności od strategii firmy. W procesie tym podkreśla się znaczenie stopniowego uczenia się i rozwoju wiedzy o rynku na skutek wzajemnego oddziaływania w ramach sieci. Pozycja firmy w sieci może być rozważana w relacji firma firma, lub w relacji firma sieć. W ujęciu mikroekonomicznym, decydującymi elementami procesu internacjonalizacji są zarówno komplementarne, jak i konkurencyjne zależności między firmami tworzącymi sieć. Inaczej mówiąc, firmy są wzajemnie zależne z powodu kooperacji, jak i konkurencji. W związku z tym należy postawić kilka ważnych pytań. Po pierwsze, jaką rolę odgrywa dana firma w stosunku do innej? Po drugie, jak ważny i silny jest to związek ( zależność)? Natomiast z perspektywy firma - sieć, można postawić te same pytania, tylko w relacji konkretna firma działająca w sieci a międzynarodowa sieć korporacji. Jednakże w tym drugim przypadku, powinny być uwzględnione relacje zarówno bezpośrednie, tzn. obejmujące partnerów w sieci, jak i pośrednie, tzn. obejmujące także partnerów z poza sieci. Siłą sieciowego modelu internacjonalizacji jest możliwość objaśniania procesu angażowania się firmy na międzynarodowych rynkach a nie opis funkcjonowania międzynarodowej firmy. Z punktu widzenia tego modelu, sieciowy proces internacjonalizacji firmy może zostać wytłumaczony przez: potrzebę zdobycia wiedzy o międzynarodowych rynkach; konieczność szybkiego dostosowania się do nowych rynków; możliwość wykorzystania swojej dotychczasowej pozycji na rynku, np. agenta sprzedaży, konsultanta. Na firmę, która w porównaniu z inną

9 w danej branży, wcześniej rozpoczęła internacjonalizację i która pierwsza zainicjowała proces budowy sieci, silną presję wywiera popyt na ich produkty na nowych rynkach. Koszty takiego rozwiązania i koszty zdobycia niezbędnej w tym celu wiedzy, są z reguły bardzo wysokie. Dlatego też ilościowe dostosowanie zasobów odgrywa ważną rolę w tym procesie, ponieważ zdolności produkcyjne firmy muszą zostać powiększone w odpowiedzi na rosnący popyt na zagranicznych rynkach. Pojawia się także konieczność jakościowego dostosowania zasobów, która wynika zarówno z różnic między obsługiwanymi rynkami a także z rozwoju wiedzy, w miarę wejścia na nowe rynki. Problemy, z którymi spotyka się firma relatywnie późno rozpoczynająca proces internacjonalizacji, są innego rodzaju niż przedstawione wyżej. Z jednej strony, firmy będące już wcześniej w ustabilizowanej strukturze sieci, mogą skuteczne stawiać opór firmom próbującym później wejść na międzynarodowe rynki. Z drugiej strony, dostawcy i/lub odbiorcy funkcjonujący już w międzynarodowej sieci mogą przyciągać nowe firmy, najczęściej w charakterze podwykonawców. W tym przypadku wystąpi konieczność dostosowania ich zasobów, ponieważ koordynacja działalności w międzynarodowej sieci jest bardzo ważna. Wydaje się, że firma o wyspecjalizowanym profilu działalności łatwiej dostosuje się do potrzeb takiej sieci, o ile będzie zgłaszany popyt na jej produkty. W sytuacji, kiedy nastąpił już podział rynków między transnarodowe korporacje zorganizowane w sieci, bardzo trudno wejść do takiej struktury. Dlatego też, fuzje i przejęcia, alianse, joint venture i kooperacja mogą być często jedynym sposobem wejścia nowych firm do międzynarodowych sieci, będących dotychczas poza jej strukturą. Nawiązując do obecnej sytuacji i pozycji polskich przedsiębiorstw na międzynarodowych rynkach, można je zaliczyć do grupy tych, które relatywnie późno rozpoczęły proces internacjonalizacji. Stąd obawa, że wejście na międzynarodowe rynki dla wielu polskich przedsiębiorstw będzie trudne lub nawet niemożliwe, z powodu zbyt wysokich kosztów wejścia a także z powodu strategii rozwoju transnarodowych korporacji, które posiadając siłę monopolistyczną, skutecznie bronią swojej pozycji na rynku. Szanse na zaistnienie na międzynarodowych rynkach będą mieć te polskie przedsiębiorstwa, które posiadają konkurencyjne zasoby, znajdą dla ich wykorzystania niszę rynkową i stopniowo zaczną budować własną sieć lub takie, które oferują innowacyjne, wysoko wyspecjalizowane produkty na potrzeby firm działających już w strukturze sieci. Można także postawić tezę, że specjalizacja na rzecz istniejących już transnarodowych korporacji będzie najczęściej realizowaną strategiczną opcją internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw, konsekwencją czego będzie wejście do ich sieci w charakterze kooperanta. 81

10 82 Teorie etapowej ekspansji międzynarodowego przedsiębiorstwa W literaturze przedmiotu spotkać można także próby objaśniania ekspansji przedsiębiorstwa na zagraniczne rynki poprzez pryzmat określenia kolejnych etapów (faz) jego internacjonalizacji. E. Dulfer 22, biorąc za kryterium fakt instytucjonalnej obecności przedsiębiorstwa za granicą, rozróżnił dwie grupy form jego internacjonalizacji, a mianowicie: formy, które nie wymagają aby firma instytucjonalnie była obecna na zagranicznych rynkach (eksport, import, wymiana barterowa, sprzedaż licencji, franchising i leasing); formy, które wymagają instytucjonalnej obecności firmy za granicą (kontrakty menedżerskie, budowa przedsiębiorstwa pod klucz, utworzenie oddziału/filii handlowej, utworzenie oddziału/filii montażowej, utworzenie oddziału/filii produkcyjnej). Autor zaprezentowanego wyżej podziału form internacjonalizacji, nie widzi konieczności stopniowego, etapowego angażowania się przedsiębiorstwa na międzynarodowych rynkach. Wybór formy wejścia na te rynki zależy przede wszystkim od strategii rozwoju firmy, jej dotychczasowej pozycji na rynku i od zasobów, jakimi dysponuje. Inny model stopniowego wejścia przedsiębiorstwa na zagraniczne rynki przedstawili M.Czinkota i W.Johnston 23. Określili oni sześć różnych rodzajów stosunku firmy do zaangażowania się za granicą, a mianowicie: firma niechętna do podjęcia tego procesu; firma niezainteresowana; firma zainteresowana; firma eksperymentująca; firma jako średnio-doświadczony, mały eksporter; firma jako duży, doświadczony eksporter. Jeżeli firma zmienia swoje nastawienie do zagranicznych rynków, to każdorazowo musi zwiększyć zdolności produkcyjne i potrzebne w tym celu zasoby. Wybór metody lub metod wejścia i obsługi zagranicznych rynków może odbywać się na drodze: pośredniego eksportu, bezpośredniego eksportu, sprzedaży licencji lub podjęcia zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Z każdym kolejnym wymienionym etapem związany jest potencjalny wzrost ryzyka, kontroli i oczekiwanego zysku. R.Luostarinen i H.Hellman 24 zaproponowali model internacjonalizacji przedsiębiorstw, bazujący na analizie zachowania małych firm w Finlandii (rys. 1).

11 83 Model internacjonalizacji małych przedsiębiorstw Rysunek1. Źródło: R.Luostarinen, H.Hellman (1993) Analizowany model obejmuje cztery etapy i różne ścieżki internacjonalizacji. Pierwszy etap, nazwany przez autorów etapem krajowym (domestic stage), to okres w którym firma nie podejmuje żadnej działalności na zagranicznych rynkach. W drugim etapie wewnętrznej internacjonalizacji (inward stage) zagraniczna aktywność firmy ograniczana jest do transferu technologii lub importu surowców i komponentów do dalszej produkcji. W literaturze przedmiotu taki rodzaj powiązania z rynkami zagranicznymi nosi nazwę internacjonacjonalizacji biernej. Trzeci etap, określany mianem zewnętrznej internacjonalizacji (outward stage), obejmuje: eksport, utworzenie filii handlowej i filii produkcyjnej za granicą, sprzedaż licencji i umowy kooperacyjne (np. podwykonastwo). Ostatni, czwarty etap etap kooperacji (cooperation stage) ma miejsce wtedy, gdy przedsiębiorstwo wchodzi w powiązania kooperacyjne, zarówno pionowe, jak i poziome, z następujących obszarów działalności: produkcji, handlu i działalności badawczo-rozwojowej, czyli tworzy lub staje się uczestnikiem sieci produkcyjnej. Nowym elementem w omawianym modelu jest wyróżnienie tzw. wewnętrznego etapu internacjonalizacji przedsiębiorstwa, gdyż tradycyjne podejście do tego zjawiska neguje ważność procesów mających miejsce wewnątrz firmy. Koncepcja etapowego wejścia na międzynarodowe rynki znalazła poparcie w wielu ekonomicznych publikacjach, szczególnie w odniesieniu do rozwoju eksportu (nieregularny, pośredni i bezpośredni) i do przedsiębiorstw rozpoczynających proces internacjonalizacji. Jednakże jest ona coraz częściej krytykowa-

12 84 na, szczególnie w kontekście kolejności form wejścia firmy na zagraniczne rynki. Na przykład A.Buckley 25 stwierdza, że przedsiębiorstwa, w zależności od rodzaju rynków, wchodzą na nie wykorzystując różne formy internacjonalizacji. Zauważył on, że w miarę zwiększania się ich doświadczenia i stopnia zaangażowania za granicą, wykazują one skłonność do równoczesnego wykorzystywania zróżnicowanych form internacjonalizacji.. Oznacza to, że inicjacja na rynkach zagranicznych odbywa się nie zawsze na drodze eksportu. Także nie w każdym przypadku, ostatecznym celem wszystkich firm internacjonalizujących swoją działalność, jest utworzenie filii produkcyjnych za granicą. Duże znaczenie doświadczenia i możliwości wykorzystania go w poszczególnych etapach wejścia na zagraniczne rynki, znalazło odzwierciedlenie w pracach wielu badaczy tego problemu. Na przykład, I.Aharoni 26 stwierdził, że doświadczenie zdobyte przez firmę w przeszłości zwiększa jej siłę i zdolność do ekspansji za granicą. Umożliwia ono także i ułatwia wejście firmy w różnych formach na różne zagraniczne rynki. Natomiast J.H.Dunning 27 traktuje doświadczenie zdobyte w trakcie internacjonalizacji, szczególnie zaś doświadczenie nabyte przy podejmowaniu ZIB, jako jeden z ważniejszych elementów składających się na specyficzną przewagę zagranicznej firmy nad lokalnymi w kraju goszczącym. Z taką tezą tylko częściowo zgadza się P.J.Buckley 28, który uważa, że tylko w przypadku pierwszych etapów umiędzynarodowienia działalności firmy, taka przewaga jest niezbędna, gdyż w miarę wzrostu doświadczenia nabytego w trakcie tego procesu, przewaga o takim charakterze nie musi już występować. Najbardziej interesujący model internacjonalizacji przedsiębiorstwa, z punktu widzenia możliwości zastosowania go do badań polskich firm wchodzących na zagraniczne rynki, powstał na Uniwersytecie Uppsalskim w Szwecji, z tego też powodu nazywany jest modelem uppsalskim. Jego autorzy (J.Johanson, J.E.Vahle 29 ) stworzyli koncepcję stopniowego wzrostu zaangażowania się przedsiębiorstwa na zagranicznym rynku, w odpowiedzi na rozwój jego wiedzy o tym rynku. Podstawowymi hipotezami badawczymi w tym modelu są: 1. brak wiedzy o zagranicznym rynku jest istotną barierą wejścia firmy na ten rynek; 2. zwiększanie wiedzy o konkretnym zagranicznym rynku jest niezbędne w celu wzrostu stopnia zaangażowania się firmy na nim, co umożliwia przejście na wyższy etap internacjonalizacji; 3. wzrost stopnia zaangażowania firmy na konkretnym zagranicznym rynku ułatwia proces jej internacjonalizacji w innych krajach. Model uppsalski powstał w latach osiemdziesiątych XX wieku na podstawie empirycznych badań szwedzkich przedsiębiorstw, które w większości internacjonalizowały działalność gospodarczą sekwencyjnie, począwszy od podjęcia niere-

13 85 gularnego eksportu, regularnego eksportu przez pośrednika, utworzenia własnego oddziału/filii handlowej i wreszcie uruchomienia produkcji za granicą. Autorzy modelu założyli, że stopniowy rozwoju zagranicznej aktywności firmy jest konsekwencją dużego ryzyka wynikającego z braku lub z małej wiedzy o międzynarodowych rynkach. Konieczność stopniowego rozwoju internacjonalizacji jest wyjaśniany przez koncepcję psychicznego dystansu, który wynika z różnic kulturowych, językowych, systemu edukacyjnego, praktyk biznesowych kraju macierzystego firmy i kraju goszczącego. Psychiczny dystans określany jest przez czynniki, które przeszkadzają lub zakłócają w przepływie informacji między firmą a rynkiem, na którym ona działa. Według autorów tej koncepcji, firmy najpierw dokonują ekspansji na rynki, które są jej psychicznie bliższe, czyli łatwiejsze do zagospodarowania i o mniejszym ryzyku. Następnie, zdobytą na nich wiedzę, wykorzystują przy ekspansji na rynki o większym dystansie psychicznym. Model uppsalski jest pewnego rodzaju schematem, który objaśnia mechanizm internacjonalizacji przedsiębiorstwa we wszystkich jego etapach, a więc można powiedzieć, ze ma charakter uniwersalny. Ma też charakter dynamiczny, gdyż elementy tego modelu oddziaływają na siebie wzajemne, co prowadzi do rozwoju procesu internacjonalizacji. Na strukturę tego modelu składają się dwie fazy (części). Pierwsza z nich - aktualny stan (poziom) internacjonalizacji firmy - zależny jest od wiedzy o zagranicznym rynku oraz od zaangażowanych na nim zasobów. Natomiast druga faza - obejmuje bieżącą działalność firmy i proces podejmowania przez nią decyzji o zwiększeniu zaangażowania na zagranicznym rynku. Istotnym cechą tego modelu jest założenie, że istnieje dodatnia korelacja między stanem wiedzy o zagranicznym rynku i stopieniem wykorzystania na nim zasobów firmy a podejmowaniem decyzji o zwiększeniu stopnia zaangażowania na tym rynku i bieżącą działalnością firmy. (rys. 2.). Rysunek 2. Mechanizm uppsalskiego modelu internacjonalizacji przedsiębiorstwa Źródło: J.Johanson, J.E.Vahlne (1977 )

14 86 Obecnie zostaną omówione poszczególne elementy, które składają się na analizowany model. Wiedza rynkowa jest niezwykle ważna dla przedsiębiorstwa, gdyż jest ona podstawą podejmowania decyzji o wejściu i rozwoju ekspansji na zagraniczne rynki. Wiedza ta odnosi się do poznania obecnego oraz przyszłego popytu i podaży wytwarzanego przez firmę produktu, rodzaju i stopnia konkurencji, kanałów dystrybucji, form i warunków płatności, warunków transferu kapitału i zysków. Czynniki te różnią się w poszczególnych krajach ale także zmieniają się w różnych okresach w obrębie tego samego kraju. Wiedzę należy rozpatrywać jako cenny zasób przedsiębiorstwa, który umożliwia mu podjęcie ekspansji i jej rozwój na międzynarodowych rynkach Autorzy wyróżniają różne rodzaje wiedzy w kontekście modelu. Między innymi odróżniają wiedzę informującą firmę o możliwościach i trudnościach wejścia na zagraniczny rynek, o ile inicjuje ona proces internacjonalizacji od wiedzy o różnych segmentach rynku i o jego otoczeniu w przypadku, gdy firma ocenia różne alternatywne formy wejścia. Inna klasyfikacja wiedzy o rynku zagranicznym, rozróżnia wiedzę obiektywną i wiedzę doświadczalną. Pierwszego rodzaju wiedza może być przez firmę relatywnie łatwo pozyskana, można się jej nauczyć.natomiast wiedza doświadczalna, której firma nie posiada w momencie wchodzenia na nowy rynek zagraniczny, jest zdobywana stopniowo i można ją pozyskać tylko przez osobiste zaangażowanie się na tym rynku. Ważną cechą wiedzy doświadczalnej jest fakt, że stanowi ona bazę do dostrzegania i zwiększania możliwości rozwoju międzynarodowego przedsiębiorstwa. Wreszcie autorzy dokonują rozróżnienia wiedzy ogólnej, która może być wykorzystywana na wielu zagranicznych rynkach, niezależnie od ich położenia geograficznego, od wiedzy specyficznej, która dostarcza informacji o konkretnym rynku i z tego powodu nie może być wykorzystana na innych. Wybór kraju, do którego firma będzie eksportować swoje produkty lub w którym podejmie działalność produkcyjną, wymaga zarówno wiedzy ogólnej, jak i specyficznej. O ile wiedza ogólna może być przenoszona z kraju do kraju, szczególnie gdy nie dzieli je duży psychiczny dystans, to wiedzę specyficzną można posiąść tylko dzięki doświadczeniu zdobytym na konkretnym zagranicznym rynku. Istnieje bezpośrednia zależność między różnymi rodzajami wiedzy o zagranicznym rynku a stopniem zaangażowania firmy na nim. Im większa wiedza tym większy stopień zaangażowania przedsiębiorstwa na zagranicznym rynku. Jest to zwłaszcza prawdziwe w przypadku wiedzy doświadczalnej. Zaangażowanie przedsiębiorstwa na międzynarodowym rynku jest konsekwencją umiejętności firmy do osiągania i utrzymania korzystnej pozycji na rynku, w zależności od jej zdolności do zdobywania i rozwoju zasobów, niezbędnych w procesie internacjonalizacji. To spojrzenie zasobowe podkreśla ważność ich posiadania, gdyż zasoby są źródłem przewagi konkurencyjnej na za-

15 granicznych rynkach. W modelu podkreśla się w tym względzie, szczególne znaczenie niematerialnych zasobów w rozwoju międzynarodowej strategii rozwoju przedsiębiorstwa. Zaangażowanie rynkowe firmy za granicą zależy od wielkości ulokowanych tam zasobów oraz sposobu ich wykorzystania, który w dużej mierze zdeterminowany jest rodzajem powiązań firmy z zagranicznym rynkiem. W przypadku wertykalnej (pionowej) kooperacji między filiami/oddziałami zagranicznego przedsiębiorstwa, stopień zaangażowania jego zasobów za granicą jest zdecydowanie większy niż w przypadku kooperacji horyzontalnej (poziomej). Można także zauważyć, że im zasoby są silniej połączone między różnymi częściami przedsiębiorstwa ulokowanymi w różnych krajach a więc tworzą łańcuch wartości w zintegrowanych wertykalnie filiach, to stopień zaangażowania zasobów jest wyższy. Przedsiębiorstwa z ograniczonymi zasobami i o małej zdolności uczenia się (zdobywania wiedzy rynkowej) prawdopodobnie nie są w stanie wejść na ścieżkę międzynarodowego rozwoju. Także firmy o małej zdolności zasobowej lecz mające wysoką motywację do internacjonalizacji (np. podążanie za konkurencją), nie są w stanie w krótkim okresie zwiększyć ilości zasobów oraz dopasować ich jakość i strukturę do potrzeb zagranicznych rynków. Taki sposób myślenia można znaleźć w modelu uppsalskim. Internacjonalizacja na dużą skalę nie byłaby możliwa w odniesieniu do badanych szwedzkich przedsiębiorstw, gdyż jak pokazuje to model, czynią to one stopniowo, przechodząc przez kolejne etapy tego procesu. Posiadając zdolność uczenia się i przyswajania wiedzy rynkowej, przedsiębiorstwa te osiągają coraz większy stopień zaangażowania na zagranicznych rynkach. Podsumowując, firmy posiadające duże i nowoczesne zasoby, a także zdolność do zdobywania wiedzy o zagranicznych rynkach i umiejętność jej wykorzystania, są w znacznie lepszej sytuacji od tych, które nie posiadają takich atrybutów. Mogą one szybciej i bezpiecznej (mniejsze ryzyko działalności za granicą) przejść kolejne etapy procesu internacjonalizacji. Bieżąca działalność przedsiębiorstwa oddziaływuje z pewnym opóźnieniem czasowym na stopień zaangażowania firmy na zagranicznym rynku. Jeżeli jest ona zyskowna, to przedsiębiorstwo ma własne środki finansowania ekspansji za granicę. Poza tym, w trakcie bieżącej działalności przedsiębiorstwo zdobywa i kumuluje własne doświadczenie, które może później wykorzystać na zagranicznym rynku. To doświadczenie, które autorzy modelu uppsalskiego odróżniają od doświadczenia rynkowego, pozwala firmie przyspieszyć proces podejmowania decyzji o wejściu lub rozwoju internacjonalizacji i uniezależnia ją od konieczności zatrudnienia specjalistów i doradców z poza firmy. Decyzje przedsiębiorstwa co zwiększenia zaangażowania się na zagranicznym rynku uruchamiają proces dostosowania produktów, będących przed- 87

16 88 miotem eksportu lub wytwarzania za granicą do preferencji tych rynków, co w konsekwencji powoduje wzrost zaangażowanych tam zasobów. Momencie podejmowania takich decyzji, przedsiębiorstwo, na podstawie dotychczasowego własnego i rynkowego doświadczenia, powinno być świadome problemów, jakie napotka na zagranicznym rynku, co w konsekwencji powinno przyczynić się do zmniejszenia ryzyka, które związane jest z każdorazowym zwiększaniem zasobów wykorzystywanych za granicą. Ponieważ działalności firmy na rynku zagranicznym towarzyszą różnego rodzaju ryzyka, to stopniowe, sekwencyjne angażowanie na nim zasobów, co zostało zaprezentowane w omawianym modelu internacjonalizacji, jest sposobem na minimalizację tego ryzyka. Przedstawione cztery elementy, z których składa się uppsalski model internacjonalizacji, są wzajemnie ze sobą dodatnio skorelowane. Wprawdzie jego autorzy nie wskazują bezpośrednio, który z tych elementów jest najważniejszy, ani który z nich inicjuje proces wejścia przedsiębiorstwa na zagraniczny rynek, ale można popróbować zbudować łańcuch zależności między tymi elementami. Pierwszym ogniwem tego łańcucha byłaby bieżąca działalność przedsiębiorstwa; drugim wejście jego na zagraniczny rynek; kolejnym trzecim zdobycie i rozwój wiedzy rynkowej; ostatnim zaś decyzja o zwiększeniu stopnia zaangażowania się firmy na zagranicznym rynku. Zaprezentowany model sekwencjonalnego i etapowego rozwoju przedsiębiorstwa na zagranicznych rynkach, wydaje się być mało przydatny w objaśnianiu internacjonalizacji międzynarodowych korporacji. Jednakże w odniesieniu do małych przedsiębiorstw, które rozpoczynają działalność za granicą, model ten jest nadal aktualny. Obserwując proces internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw, można stwierdzić, że większość z nich rozpoczyna działalność na zagranicznych rynkach od eksportu, najpierw pośredniego a później bezpośredniego, stopniowo przechodząc w kolejne fazy zaangażowania się na zagranicznych rynkach. Większość polskich firm poprzestaje na pierwszym etapie internacjonalizacji (eksport), a tylko nieliczne, posiadające odpowiednie zasoby, podejmują zagraniczne inwestycje bezpośrednie. Można jednak przypuszczać, że w miarę rozwoju ich wiedzy o zagranicznych rynkach i zwiększaniu strategicznych zasobów, stopień internacjonalizacji ich działalności gospodarczej będzie coraz większy.

17 89 Literatura: 1. Agrawal J.P.[1980], Determinants of Foreign Direct Investment, Weltwirtschaftliches Archiv., nr Aharoni Y. [1966], The Foreign Investment Decision Process, Harvard Graduate School of Business, MIT, Cambridge. 3. Buckley A [2002], Inwestycje zagraniczne. Składniki wartości I ocean. PWN Warszawa. 4. Buckley P.J. [1995], Foreign Direct Investment and Multinational Enterprise, McMillan Press, London. 5. Casson M. [1990], The Theory of Foreign Direct Investment, w: International Investment, P.J.Buckley ed. Edward Elgar Publ.London. 6. Czinkota M.,Johnston W. [1981], Segmenting U.S. Firms for Export Development, Journal of Business Review, nr Dulfer E.[1992], Internationales Management in unterschiedlichen Kulturbereichen, R.Oldenbourg Verlag, Munchen-Wien. 8. Dunning J.H. [1981], International Production and Multinational Enterprise, Allen and Urwin, London. 9. Dunning J.H. [1888], The Eclectic Paradigm of International Production: A Restatement and Some Possible Extension, Journal of International Business Studies, nr Fonfara, Gorynia M.,Otta W.,Najlepszy [2000], Przedsiębiorstwo na międzynarodowych rynkach, AE Poznań. 11. Hirsch S.[1975], Produkt Cycle Model of International Trade, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, vol.37, nr Holleson S. [2001],Global Marketing, Prentice Hall, Harlow. 14. Johanson J. Vahlne J.E. [1977}, The Internationalization Process of the Firm a Model of Knowledge Development and Increasing Foreign Market Commitment, Journal of International Business Studies, nr Johanson J., Wiedersheim-Paul F.[1975], The Internationalization of the Firm Four Swedish Cases, Journal of Management Studies nr Luostarinen R., Hellman H. [1993], Internationalization Process and Strategies of Finnish Family Enterprise; w: M.Virtanen (ed) Proceedings of the Conference on the Development, Finland, Ministry of Trade and Industry-Studies and Reports nr 59, (1994). 17. Melin L.[1992], Internationalization as a Strategy Process; Strategic Management Journal nr Misala J.[1990], Teorie międzynarodowej wymiany gospodarczej, PWN, Warszawa. 19. Piercy N.F.[1985], Company Internationalization: active and Reactive Exporting, European Journal of Marketing, nr 3.

18 Przybylska K.[1998], Internalizacja działalności gospodarczej międzynarodowych korporacji, Ekonomista nr Przybylska K. [2001], Determinanty zagranicznych inwestycji bezpośrednich w teorii ekonomicznej, Wyd. AE w Krakowie. 22. Rymarczyk J.[ 2004] Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa. 23.Shons R. [1976], Theorie der internationalen Arbeitseilung, Stuttgart Verlag w. Kohlhammer. 24.Turnbull P.W. [1985],Internationalization of the Firm: a Stage Process or not?, Conference on Export Expansion and Market Entry Modes, Dalhousie University, Halifax. 25.Vernon R.[1966], International Investment and International Trade in the Product Cycle; The Quarterly Journal of Economics, nr Vernon R. [1979], The Product Cycle Hypothesis in a New Environment; Oxford Bulletin of Economics and Statistics, nr Welch L.S.,Luostarinen L.[1988], Internationalization: Evolution of a Concept w: P.Buckkey, The Internationalization of the Firm, London, Academic Press Ltd.

19 91 Przypisy 1 N.F.Piercy, Company Internationalization: Active and Reactive Exporting, European Journal of Marketing, 1985, nr 3, s.45 2 P.W.Turnbull, Internationalization of the Firm: a Stage Process or not?, Conference on Export Expansion and Market Entry Models, Dalhousie University, 1985, s L.S.Welch, L.Luostarinen, Internationalization: Evolution of a Concept, w: P.Buckley, The Internationalization of Firm, London, 1988,s.54 4 J.H.Dunning, International Production and Multinational Enterprise, London L.Melin, Internationalization as Strategy Process, Strategic Management Journal, 1992, nr.3. 6 J.Johanson, J.E.Vahlne, The Internationalization Process of the Firm a Model of Knowledge Development and Increasing Foreign Market Commitment, Journal of International Business, 1977,nr 8, s.23 7 J.Rymarczyk, Internacjonalizacja I globalizacja przedsiębiorstwa, PTE, Warszawa 2004, s K.Fanfara, M.Gorynia, E.Najlepszy, J.Schroeder, Strategie przedsiębiorstw w biznesie międzynarodowym, AE w Poznaniu, 2000, 9 R.Vernon, International Investment and International Trade In the Produkt Cycle, The Quarterly Journal of Economics, 1966, nr 2, s S.Hirsch, Produkt Cycle Model of International Trade, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 1975, vol.37, nr 4, s R.Shons, Theorie der internationalen Arbeitseilung, Stuttgart Verlag, 1976, s K.Przybylska, Internalizacja działalności gospodarczej międzynarodowych korporacji, Ekonomista, 1998, nr 5-6, s R.Vernon, The Product Cycle Hypothesis In a New Environment, Oxford Bulletin of Economics and Statistics,1979, nr 2, s J.P.Agrawal, Determinants of Foreign Direct Investment, Weltwirtschaftliches Archiv, 1980, nr J.H.Dunning, International production and Multinational Enterprise, Allen and Urwin, London M.Casson, The Theory of Foreigen Direct Investment, Edward Elgar Publ., London, J.Misala, Teorie międzynarodowej wymiany gospodarczej, PWN, Warszawa K.Przybylska, Determinanty zagranicznych inwestycji bezpośrednich w teorii ekonomicznej, AE,Kraków, J.Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa, PWE Warszawa, S.Holleson, Global Marketing, Prentice Hall, Harlow, 2000, s J.Johanson, L.Mattsson, Internationalization In Industrial Systems a Network Approach, w:p.buckley, P.Ghauri, The Internationalization of the Firm, London, Academic Press Ltd., E.Dulfer, Internationales Magagement In unterschiedlichen Kulturbereichen, O.Oldenbourg Verlag, Munnchen,Wien 1992.

20 92 23 M. Czinkota,W.Johston, Segmenting U.S. Firms for Export Development, Journal of Business Review,1981 nr 4,s R.Luostarinen,H.Hellman, Internationalization Process and Strategie sof Finnish Family Enterprise, w: M.Virtanen (ed.) Proceedings of the Conference on the Development, Ministry of Trade and Industry, Studies and Raports, 1993,nr A.Buckley, Inwestycje zagraniczne. Składniki wartości i ocena, PWN, Warszawa 2002, s Y.Aharoni, The Foreigen Investment Decision Process, Harvard Graduale School of Business, Cambridge, MA, 1966, s J.H.Dunning, The Eclectic Paradigm of International Production: A Restatement and Some Possibile Extension, Journal of International Business Studies, 1988, nr 1,s P.J.Buckley, Foreign Direct Investment and Multinational Enterprise, Mcmillan Press, London 1995, s J.Johanson, J.E.Vahlne, The Internationalization Proces sof the Firm A Model of Knowledge Development and Increasing Foreign Market Commitments, Journal of International Business Studies, 1977 nr 8, s.23.