Wieś w gospodarce informacyjnej możliwy wpływ nowych technologii na sytuację i rozwój obszarów wiejskich

Transkrypt

1 Wieś w gospodarce informacyjnej możliwy wpływ nowych technologii na sytuację i rozwój obszarów wiejskich Jan Saloni Bartosz Margol Biuro Programów Wiejskich, Fundusz Współpracy Nowoczesne technologie, ich nagłe, wręcz rewolucyjne pojawienie się, wydawały się mieć nieuchronnie równie rewolucyjny wpływ na obraz świata, a przynajmniej stosunków społecznych. Skoro infrastruktura technologiczna o światowej i masowej skali może powstać spontanicznie, sama tworzona przez użytkowników, bez udziału państw i gigantycznych koncernów, nic już nie będzie takie jak było kiedyś. Każdy będzie mógł i stworzy sobie dostęp do światowego obiegu informacyjnego, a przez to będzie mógł w pełni uczestniczyć w życiu obrocie gospodarczym, edukacji, życiu politycznym kulturze. W dodatku w dużej części bez udziału, pomocy, kontroli ze strony państw i koncernów. Euforia wczesnego okresu technologicznej rewolucji okazała się jednak daleko nie w pełni uzasadniona. Masowe rozpowszechnienie internetu i nowoczesnych metod komunikacji w znacznie mniejszym niż spodziewany stopniu stworzyło nowe zjawiska lub spowodowało zaniknięcie istniejących różnic, sposobów identyfikacji, zwyczajów i stosunków. Nowe technologie stały się natomiast kolejnym narzędziem i umiejętnością. Narzędziem nie tyle przydatnym, co niezbędnym, w dużym stopniu warunkującym udział w wielu aspektach życia, a dostępnym wcale nie dla wszystkich. To ograniczenie związane jest z trzema podstawowymi czynnikami: sytuacją materialną, odległością miejsca zamieszkania od centrów infrastrukturalnych oraz wykształcenia. Wszystkie te czynniki stawiają w gorszej sytuacji mieszkańców obszarów wiejskich. Tych właśnie, dla których dostęp do internetu i nowoczesnych metod przekazu informacji jest wielką i niespodziewaną szansą. Różnice w sytuacji mieszkańców wsi, a w dużej części przyczyna dystansu w sytuacji ekonomicznej mieszkańców wsi i miast oraz różnica szans życiowych ich dzieci, w znaczącej części wynika z najprostszego fizycznego czynnika odległości od źródeł informacji, organów administracji, potencjalnych partnerów handlowych, edukacji, kultury. Mieszkańcy wsi, słabsi społecznie i ekonomicznie, dodatkowo ponosić muszą większe inwestycje finansowe i czasowe, by uzyskać dostęp do któregokolwiek z wymienionych dóbr. Dostęp do nich ze pośrednictwem rzeczywistości wirtualnej jest nierówny największy w przypadku informacji, najmniejszy w przypadku dóbr kultury ale w każdym wypadku ułatwia i niweluje różnice w dystansie fizycznym. Możliwości dostępu do sieci internet na wsi przekłada się czasami wręcz bezpośrednio na koszty życia, funkcjonowania firm i organizacji. Sprawnie działająca sieć z jednej strony radykalnie zwiększa szybkość dotarcia do informacji (z dni do minut), ale też może znacznie ograniczyć koszty finansowe i czasowe komunikacji, np.: ograniczając osobistych wizyt w urzędach. Ilustracją mogą być choćby badania przeprowadzone przez Izbę Skarbową w Białymstoku w 15 Urzędach Skarbowych w województwie podlaskim. Wynika z nich m.in., że aż 23% osób przychodzących do urzędów robi to w celu pobrania formularzy, 40% w celu złożenia deklaracji, zeznań lub pism, a 18% w celu uzyskania informacji. Co drugi goszczący w urzędzie podatnik mógłby się więc w przyszłości nie ruszać z domu, gdyby istniała praktyczna możliwość komunikacji drogą elektroniczną. Należy podkreślić, że bariera istnieje po obu stronach zarówno potencjalnych klientów, jak i urzędów a jest to sytuacja raczej typowa dla współczesnej polskiej administracji. Fundusz Współpracy, BPW jsaloni@cofund.org.pl, bmragol@cofund.org.pl 1

2 Poza ekonomicznymi i technicznym barierami związanymi z korzystaniem z nowoczesnych technologii, kolejnym czynnikiem zmniejszającym tempo wzrostu ich wykorzystania, jest zasadnicze ograniczenie dotyczące jednego z jego zastosowań. Wbrew szumnym deklaracjom polska administracja jest daleka od korzystania i udostępniania możliwości komunikacji tą drogą, pozostając zwykle na poziomie internetowych wizytówek i folderów. Nawet gdy ilość udostępnianych informacji jest znacząca i są one prezentowane w zaawansowanej formie (np. bazy danych), narzędzie niemal nigdy nie jest wykorzystywane jako naprawdę interaktywne komunikacja jest jednostronnym przekazywaniem informacji obywatelowi-petentowi, który w najlepszym wypadku może pobrany formularz wypełnić na komputerze wydrukować i po podpisaniu przesłać konwencjonalną pocztą. Co więcej, wiele stron urzędów administracji, szczególnie centralnej, są to tzw. ślepe strony do instytucjiwłaściciela strony nie można nawet wysłać elektronicznego listu, a ściślej list wysłać można (na wszystkich stronach podawane są adresy poczty), ale nie dostanie się odpowiedzi 1. Miarą tego, jak kontakty obywatel-administacja dalekie są od przejścia na kontakt elektroniczny może być stwierdzony również przez Izbę Skarbową w Białymstoku fakt, że co piąty podatnik przychodzi do urzędu tylko po informację. Planowany system zakładający możliwość składania deklaracji podatkowych za pośrednictwem internetu daje nadzieję na to, że liczba podatników przychodzących do urzędu zasadniczo spadnie. Ale jak widać, droga do tego jest daleka. Aspektem, o którym można wspomnieć na marginesie, jest fakt, że zmniejszenie częstości osobistych wizyt petentów zmniejsza koszty funkcjonowania urzędów (zmniejsza się ilość czasu poświeconych statystycznemu petentowi przez żywego człowieka i zmniejsza się też ilość utrzymywanych pomieszczeń w ciągu ostatnich kilku lat bardzo intensywne działania w tym kierunku, a zakończone wyraźnym sukcesem, przeprowadziła większość polskich banków). Można więc zasadnie zakładać, że inwestycje w wirtualną obsługę klientów, z punktu widzenia administracji będą inwestycjami zwracającymi się w bezpośrednim wymiarze finansowym. Pod względem korzystania z nowych technologii Polska jako całość nadal pozostaje jednym z najsłabiej rozwiniętych państw Unii Europejskiej. Dostęp do internetu posiadało w 2004 roku 26% polskich domowych (31% w mieście, 15% na wsi). Poziom dostępu do Internetu w polskich ach domowych jest niższy od średniego w UE, który wynosi 43%. Poziom poszczególnych krajów UE prezentuje tabela: 1 W badanich Władza on-line 2004 przeprowadzonych przez inicjatywę Internet Obywatelski zaledwie 60% ministerstw i 54 urzędów centralnych w jakikolwiek sposób odpowiedziało w ciągu 30 dni na list elektroniczny wysłany na adres podany na stronie urzędu.raport dostępny na: Fundusz Współpracy, BPW jsaloni@cofund.org.pl, bmragol@cofund.org.pl 2

3 Litwa Węgry Łotwa Grecja Polska Portugalis Estonia Francja Włochy kraje UE po r. Austria kraje UE przed r. Słowenia Finlandia Cypr Wielka Brytania Luksemburg Niemcy Dania Źródło: GUS Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w przedsiębiorstwach i ach domowych w 2004 r. Zaledwie 4% osób indywidualnych (najmniej w całej rozszerzonej UE) korzysta z internetu w celu zdobycia wykształcenia w ramach systemu edukacji (szkoły, uniwersytety). Pięciokrotnie mniej niż w krajach, w których taka forma nabywania wiedzy jest najbardziej rozpowszechniona, w Estonii (21%), na Litwie i w Finlandii (po 20%). To samo porównanie lepiej tylko w przypadku prywatnych przedsiębiorstw. Polskie firmy coraz częściej wykorzystują internet do szkolenia swoich pracowników (36%). Większy odsetek przedsiębiorstw korzystających z internetu w tym celu zanotowano tylko na Cyprze (49%) i na Litwie (48%). Poziom dostępu do internetu w przedsiębiorstwach krajów UE jest bardziej wyrównany niż w przypadku domowych i waha się od 77% w Portugalii do 97% w Danii i Finlandii. Poziom ten w Polsce (85%) nie odbiega znacząco od średniej europejskiej (89%). Niemniej jednak powolny rozwój widoczny jest gołym okiem. Stale rozwijają się różnorodne możliwości połączenia z siecią, wprawdzie powoli, ale obniżają się ceny dostępu, na rynku jest coraz więcej operatorów, rośnie liczba hot-spotów (miejsc wolnego dostępu skorzystanie z internetu dla posiadacza notebooka z nowoczesnym systemem operacyjnym nie wymaga żadnych dodatkowych czynności) związanych z rozwojem technologii Wi-Fi 2, oferty transmisji pakietowych GPRS, sieci radiowe. Wszystko to prawda i wszystko jest bardzo użyteczne i w dużej części optymistyczne jeśli mieszka się w mieście i to najlepiej dużym lub bardzo dużym. Wówczas zwiększenie oferty i poprawa warunków cenowych jest zwykle bezpośrednio odczuwalna. Większość opisanej oferty po prostu nie dotyczy wsi (poza transmisją pakietową GPRS oferowaną przez sieci komórkowe). Efekty różnic ilustrują dobrze rezultaty badania Raport Diagnoza Społeczna Warunki i jakość życia Polaków (pod redakcją Janusza Czapińskiego i Tomasza Panka) oraz dane GUS: 2 WiFi - standard bezprzewodowych sieci komputerowych. Szczególnym zastosowaniem WiFi jest budowanie sieci lokalnych opartych na komunikacji radiowej, tzw. WLAN (ang. wireless local area network). WiFi jest obecnie wykorzystywane do budowania rozległych sieci internetowych, które umożliwiają użytkownikom wyposażonym w przenośne urządzenia zgodne z WiFi bezprzewodowy dostęp do sieci. Jest to możliwe dzięki rozmieszczeniu w ruchliwych częściach miast obszarów nazywanych hot-spotami. WiFi zapewnia dziś transfery rzędu 10 Mb/s. Na razie jednak technologia jest stosunkow kosztowna, energochłonna i ma bardzo ograniczony zasięg, nie przekraczający kilkudziesięciu metrów. Dlatego WiFi jest rozwijana (m.in. jako WiMax) przede wszystkim w kierunku zwiększania oferowanego zasięgu. Fundusz Współpracy, BPW jsaloni@cofund.org.pl, bmragol@cofund.org.pl 3

4 Posiadanie komputerów osobistych 3 Wieś 25% domowych** Miasto 42% domowych** Razem 36% domowych** Użytkowanie internetu 15% domowych** 31% domowych** 26% domowych** Dostęp do linii telefonicznej 73% domowych* ok. 88% domowych* 82,1% domowych* * Źródło: Raport Diagnoza Społeczna Warunki i jakość życia Polaków ** Źródło: GUS, dane z 2004 Dostęp do Internetu stałe łącze 3,77% ok. 30% 25,7% Dostęp do Internetu - modem 94,34% ok. 2% 73,42% Dostęp do Internetu telefon komórkowy 2,83% ok. 68% 2,34% Co więcej, powyższe informacje nie w pełni ilustrują dystans między miastem a wsią. Należy zwrócić uwagę, że dane z tabeli odnoszą się jedynie do domowych, a przecież internetu używa się również w pracy, w szkołach, na uczelniach, w bibliotekach, kawiarenkach internetowych. Rzeczywisty dystans jest więc jeszcze znacząco większy. Hasło budowania społeczeństwa informacyjnego jest oficjalnie jednym z celów polityki państwa polskiego, a zgodnie z szerszą polityką europejską. Instytucje publiczne mają skupić się na realizacji różnych przedsięwzięć i programów związanych z tworzeniem szczegółowych przepisów, wspierania budowy infrastruktury (m.in. w zakresie legislacji jak np. likwidowanie barier rozwoju sieci telekomunikacyjnych, likwidacja monopolu na rynku telekomunikacyjnym) oraz informatyzacji. Ta ostatnia rozumiana jest często niestety dość wąsko - jako proces komputeryzacji urzędów i podłączaniu ich do sieci, oraz zwiększanie dostępności informacji publicznych drogą elektroniczną. Tymczasem obecność polskiej administracji publicznej w internecie prezentuje się obecnie bardzo słabo. Żaden z serwisów urzędów centralnych i samorządowych nie oferuje pełnego cyklu załatwiania spraw on-line. Formularze do pobrania są dostępne na wszystkich stronach urzędów wojewódzkich i marszałkowskich, ale już tylko na 56% stron ministerstw. Informacje w językach obcych dostępne są na 75% stron ministerstw i urzędów marszałkowskich, ale tylko na 44% stron urzędów wojewódzkich. Tylko 25% stron ministerstw, 44% stron urzędów marszałkowskich i 62% stron urzędów wojewódzkich zawiera odsyłacze do procesu odwołania się od decyzji lub do adresu rzecznika praw obywatelskich 4. Innym sugestywnym przykładem wręcz wymiernych korzyści z posługiwania się nowoczesnym technologiami może być bankowość internetowa. Tanie konta, natychmiastowe i tanie przelewy, otwierane w czasie rzeczywistym lokaty, rachunki inwestycyjne, zakup papierów wartościowych bez prowizji i oprocentowanie wyższe często o kilka razy niż w tradycyjnych bankach. Bez koniczności fizycznej obecności w banku, a często za bardzo symboliczną opłatę lub wręcz za darmo. Bankowość elektroniczna to dziedzina, dla której jedynymi barierami rozwoju są wyposażenie i wiedza potencjalnych klientów, gdyż sama oferta banków jest już bardzo rozwinięta i bogata 5, Jak dotąd jednak z tzw. e-bankingu korzystają niemal wyłącznie mieszkańcy miast, skracając sobie i tak niedaleką drogę do banku. Podane wyżej przykłady ilustracją dystans dzielący obszary wiejskie od miast w dziedzinie korzystania z nowoczesnych technologii. Tymczasem miarą tego, o ile gorsza jest 3 Uwaga dane statystyczne zawarte w dokumencie pochodzą zarówno ze źródeł GUS, jak i m.in. z Raportu Diagnoza Społeczna jakość życia Polaków. Wynika to braku niektórych danych w zasobach GUS. Zestawiając porównywalne dane z tych dwóch źródeł można stwierdzić, że niektóre elementy statystyczne mogą nieznacznie się różnić w zależności od przyjętego źródła, różnice te jednak nie wpływają znacząco na kształtowanie się głównych trendów 4 Źródło: Internet Obywatelski, Raport Administracja publiczna w sieci 2004, 5 E-banking dla Kowalskiego, Piotr Górski, Fundusz Współpracy, BPW jsaloni@cofund.org.pl, bmragol@cofund.org.pl 4

5 pozycja wyjściowa obszarów wiejskich, na ich drodze do nadrobienia omawianego dystansu mogą być różnice w wielkości dochodów oraz stopie bezrobocia (dane 2003 roku): średnie dochody netto stopa bezrobocia na o wieś zł 18,2 % miasto zł 20,9 % razem zł 19,5 % Należy pamiętać, że do liczby zarejestrowanych bezrobotnych trzeba dodać bezrobocie ukryte szacowane na ok. milion osób, zwiększające poziom przeciętnego bezrobocia na wsi do około 33 %. Część z nich wynika z przyczyn ekonomiczno-historycznych, a część jest prostą funkcją lokalizacji biznesu i instytucji największe i najbogatsze mają siedziby przeważnie w wielkich miastach. Mimo że nie jest to regułą - niektóre rodzaje firm (np. wiel firm przemysłu meblarskigo). Ale wpływ na omawiany wyżej dystans ma również różnica w poziomie wykształcenia mieszkańców miast i wsi, dostęp do informacji, potencjalnych partnerów i infrastruktury biznesu, brak efektywnej komunikacji ze źródłami informacji o możliwościach uzyskania pomocy. Wieś nie rozwija się i przegapia swoje szanse. Nie należy oczywiście traktować Internetu jako panaceum na problemy i dysproporcję relacji miasto-wieś. Jednak również należy mieć świadomość, że różnice o których mowa są niemożliwe do nadrobienia bez efektywnego zwiększania dostępu wsi do nowych technologii. Nowe możliwości komunikacji stwarzają ogromnie szanse na zmniejszenie różnic w sytuacji mieszkańców wsi i miast. Należy starać się ją możliwie wykorzystać, szczególnie wobec faktu, że jak dotąd nowe technologie zamiast zwiększać szanse mieszkańców wsi, systematycznie je zmniejszają. Przewidywanie, jak może wyglądać dostęp do internetu w ciągu najbliższego ćwierćwiecza w dużej części musi być wyłącznie stawianiem luźnych hipotez. Zmiany w prędkości transmisji, możliwości przesyłania danych dzieją się niemal z dnia na dzień. Niemniej z dotychczasowych rozwiązań, działań podejmowanych przez firmy telekomunikacyjne, pionierów informatyki, oraz z obserwacji reakcji użytkowników na nowe sposoby korzystania z technologii, można spróbować przynajmniej częściowo zgadywać przyszłe trendy. Obecnie w Polsce dostępnych jest już stosunkowo dużo sposobów dostępu do internetu: Rodzaj połączenia Charakterystyka, Zasięg, Uwagi Koszty Dostawca / dostawcy 1 modem Wykorzystanie łącz telefonicznych, bardzo duży zasięg geograficzny; Łatwa instalacja, wolny transfer (28,8 kbit/s), 11 gr /min TP S.A., Netia (na wybranych obszarach) raczej dla osób rzadko korzystających z internetu 2 ISDN ISDN to cyfrowe podłączenie do linii Abonament TP S.A., Netia telefonicznej, umożliwia podłączenie kilku telefoniczny od 70 zł + urządzeń do linii jednocześnie; Dość szybki maksymalny transfer (128 kbit/s) od 0,05+0,22 gr/ min + opłata instalacyjna 3 SDI Stały 4-krotnie szybsze niż modem łącze 115 kbit/s; Abonament 125 zł (z TP S.A. Dostęp do Dostepne tylko w dużych miastach, VAT) + jednorazowa internetu opłata instalacyjna 5 Neostrada Wygodne, szybkie łącze (od 128do 1024 kbit/s), dostepna w większości miast i w niewielkim zakresie na obszarach wiejskich (zasięg neostrady to 5 km od centrali telefonicznej). (ok. 400 zł) Abonament od 59 zł + opłata instalacyjna TP S.A. Dialog Netia Telnet Fundusz Współpracy, BPW jsaloni@cofund.org.pl, bmragol@cofund.org.pl 5

6 6 Internet przez telewizję kablową 7 Internet przez satelitę - DSS (Digital Satelite System) 8 połączenie drogą radiową 9 Dostęp przez sieć energetyczną poza tym działają już usługi innych operatorów, DOALNET, NET24, Emil Wygodne, szybkie łącze, dostępne tylko w większych miastach Szybkie łącze dla ściągania danych (download), prędkość modemy dla wysyłania danych (upload); bez ograniczeń lokalizacyjnych, jednak bardzo wysokie koszty. Szybkie łącze - od 128 kbp/s i wyżej, duży zasięg, dostępny również na terenach wiejskich, ale wyłącznie przy pewnym skupieniu odbiorców Szybkie łącze, szerokie zakrojone badania trwały w Polsce od 2001 roku (m.in. warszawski STOEN), obecnie z powodzeniem działa w zasadzie tylko w Krakowie 10 Wi-Fi Szybkie łącze (jak np. Neostrada), zasięg większy niż Neostrada, ale wciąż ograniczony głównie do miast (zasięg anteny WiFi to kilkadziesiąt metrów) Abonament ok. 100 zł + opłata instalacyjna dwukierunkowe łącze to ponad 2000 USD za antenę i 320 USD miesięcznego abonamentu Instalacja ok. 300 zł, abonament od 60 zł Instalacja kilkaset zł, abonament od 50 zł Aster City, Chello Globit Technologie Internetowe wielu niewielkich dostawców Pattern Communications Wiele podmiotów oferujących taką usługę, m.in. operatorzy sieci komórkowych W zestawieniu zwraca przede wszystkim uwagę pozycja Zasięg niemal wszystkie dostępne dziś nowe lub efektywne sposoby dostępu do sieci osiągalne są jedynie w dużych miastach. Każde kolejne projekty w sposób naturalny pogłębiają ten trend. Naturalny, bo są to niemal wyłącznie projekty komercyjne, zostają więc skierowane tam, gdzie koszt zaoferowania usługi jest najmniejszy, a ilość klientów, których stać na usługę największa. W ten sposób ciągle powiększa się dystans technologiczny miasta i wsi, a duże centra stają się swoistymi laboratoriami, które wyznaczają przyszłe kierunki rozwoju dla peryferii i mniejszych miast. Ale znacznie mniejszym stopniu wsi, gdzie problem ostatniej mili jest największy (problem kosztu dotarcia bezpośrednio do indywidualnego klienta, na ostatnim odcinku, gdzie infrastruktura musiałaby być tworzona dla tylko jednego odbiorcy). Czy można przewidywać jaka będzie globalna sieć w przyszłości? Jest jasne, że dostęp do sieci przez łącze telefoniczne to już dziś technologia przestarzała i defensywna. W przyszłości rozwijać się będą w różnej formie technologie dostępu szerokopasmowego, czyli takiego, który wykorzystuje nieużywane, wyższe pasma częstotliwości np. na linii telefonicznej. Po raczej nieudanych eksperymentach nie należy spodziewać się szybkiego rozwoju Internetu w gniazdku elektrycznym.(technologii testowanej m.in. przez warszawski STOEN, a obecnie funkcjonującej w praktyce w jednej z dzielnic Krakowa). W przypadku wsi odpada raczej również połączenie satelitarne jako zbyt drogie i nieefektywne. Radiowy dostęp może dziś wydawać się atrakcyjny ze względu na obiecujący zasięg i możliwość podłączenia na wsi. Ale to również technologia opóźniona nawet dziś. Przyszłość należy zdecydowanie do linii szerokopasmowych, czyli światłowodów oraz technologii, które będą w stanie przenosić sygnał z co najmniej taką prędkością, jak np. dzisiejsza neostrada. Bardzo prawdopodobne są modele Internetu modalnego, opartego na tzw. sieci szkieletowej oraz sieciach lokalnych. W praktyce oznacza to połączenie możliwości sieci światłowodowej oraz technologii WiFI/WiMax, która będzie obsługiwała sieć na poziomie lokalnym. Dziś WiFi to zasięg zaledwie kilkunastu, a WiMax kilkudziesięciu metrów, ale w perspektywie kilkunastu lat można być pewnym ogromnych zmian w tym zakresie. Rozważanie to obarczone jest dużym prawdopodobieństwem błędu wobec możliwości przełomu w perspektywie ćwierćwiecza - w dowolnej z wyżej opisywanych technologii, albo pojawienie się technologii przesyłania cyfrowej informacji, która w tej chwili nie przychodzi nam do głowy. Jedno natomiast wydaje się niemal pewne: znaczenie Fundusz Współpracy, BPW jsaloni@cofund.org.pl, bmragol@cofund.org.pl 6

7 sieci będzie stale rosło, w miarę jak dostęp do niej będzie stawał się szybszy, a przez to wygodniejszy. Natomiast pozbawienie dostępu do internetu lub jego przyszłej postaci albo następcy stanie się czynnikiem społecznego wykluczenia porównywalnym z analfabetyzmem. Realizacji wizji internetu dla wszystkich w sposób oczywisty jest zadaniem stojącym przed państwem. We wrześniu 2004 roku Ministerstwo Nauki i Informatyzacji opublikowało więc dokument Proponowane kierunki rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce do 2020 r. Jego autorzy zakładają szereg działań zarówno w perspektywie roku 2006, jak i 2013 i później. Daty nie bez przyczyny nakładają się na daty realizacji kolejnych Narodowych Planów Rozwoju (NPR) wszak za główne źródło finansowania infrastruktury internetowej w Polsce uważa się fundusze unijne. Środki te w połączeniu z odpowiednimi działaniami legislacyjnymi mają nie tylko zapewnić przygotowanie odpowiedniej infrastruktury, ale i wyedukować społeczeństwo i zapewnić odpowiednie warunki rozwoju konkurencji wśród inwestorów, telekomów i innych firm, a w efekcie doprowadzić do końca 2006 do: wyposażenia wszystkich jednostek administracji publicznej w komputery, szerokopasmowy dostęp do internetu, na poziomie co najmniej 128 kbps, utworzenia publicznych punktów dostępu do internetu w każdej gminie, udostępnienia szerokopasmowego dostęp do internetu w znacznej większości szkół (chociaż wciąż jeszcze nie wszystkie szkoły podstawowe), oraz do końca 2013 do: pełnego dostępu do usług o standardzie poziomu I (łącza kbit/s) wszędzie i dla każdego dzięki rozwojowi sieci lokalnych opartych o światłowody, WiFi i WiMax, a także rozwojowi sieci mobilnych (komórkowych), szerokiego dostępu do usług o standardzie poziomu II (1-10 Mbit/s) o zasięgu porównywalnym z obecnym zasięgiem sieci telewizji kablowych obejmującym ośrodki miejskie, w zurbanizowanych centrach dostęp do usług o standardzie poziomu III (ponad 10 Mbit/s) Obszarów wiejskich w opisywanym planie dotyczy w zasadzie tylko poziom I, czyli powszechność łączy o szybkości kbit/s. Ale nawet realizacja takiego celu oznacza skok cywilizacyjny, a wcale nie jest zadaniem, którego zrealizowanie wydaje się pewne. Tymczasem nie wydaje się możliwe przynajmniej w najbliższej perspektywie pojawienie się realnych pomysłów na alternatywne wobec źródeł publicznych finansowanie udostępniania nowoczesnych technologii mieszkańcom wsi. Jedną z takich idei jest realizowany obecnie program "Wieś Aktywna, budowanie społeczeństwa informacyjnego - e-vita" realizowany przez Polsko Amerykańską Fundację Wolności, Cisco Systems i Fundację Wspomagania Wsi. Działania w ramach programu zakrojono wszechstronnie obejmują one zarówno edukację, ale też internetowy system wsparcia oraz - co bardzo ważne - inwestycje. W sześciu spośród uczestniczących w programie gmin wdrożone zostaną modelowe projekty instalacji najnowocześniejszej infrastruktury informatycznej o łącznej wartości ponad 2 miliony złotych (w pięciu gminach pilotażowe wdrożenia wybranych elementów infrastruktury, a w jednej gminie pełne, wielofunkcyjne wdrożenie pozwalające na wykorzystywanie różnych narzędzi IT przez różne grupy odbiorców programu, obejmujące między innymi Urząd Gminy). Program e-vita jest rozwiązaniem w Polsce unikatowym, angażuje pracę wielu ludzi i dużych instytucji, a przecież to tylko kropla w morzu potrzeb i pokazuje raczej nierealność kalkulacji związanych z alternatywnym finansowaniem rozwoju technologii informacyjnych na wsi, niż stwarza nadzieję na mobilizację znajdujących się gdzieś na wsi lub jej otoczeniu zasobów. Inne, bardziej komercyjne przykłady realizowanych częściowo z powodzeniem projektów Fundusz Współpracy, BPW jsaloni@cofund.org.pl, bmragol@cofund.org.pl 7

8 związanych z wykorzystywaniem internetu na wsi również tylko potwierdzają tę regułę. W sieci działa duża giełda produktów rolnych( na której wartość notowanych na bieżąco towarów już dziś przekracza 100 mln zł i z której korzystają wielcy przedsiębiorcy, ale i pojedyncze a wielkotowarowe dysponujące nadwyżką produkcji. Międzynarodowy koncern mleczarski (Danone) stworzył dla swoich dostawców internetowy system informacji o stanie dostaw. W ciągu kilku dni od dostarczeniu mleka rolnik może sprawdzić jak oceniona została jakości jego dostawy i jaką uzyskał cenę (zamiast listów wysyłanych wcześniej raz na miesiąc). Jednak nadal z oferty giełdy towarowej korzystają nieliczni rolnicy, a mleczarze korzystają tylko z podstawowych funkcji stworzonego dla nich i nie rozwijanego dalej systemu przytłaczająca większość użytkowników obu systemów uzyskuje dostęp do internetu przy pomocy modemu, co jest na tyle nieefektywne i uciążliwe, że skutecznie zniechęca do tej drogi komunikacji i załatwiania interesów. Pokazuje to dysonans pomiędzy potrzebami, a realnymi możliwościami ich zaspokojenia. Pokazuje też, że marksowskie uświadomienie interesu nie powoduje żadnej jakościowej zmiany. Nowoczesne technologie tworzą niebezpiecznie złudne poczucie łatwej możliwości nadrobienia dystansu cywilizacyjnego i ekonomicznego pomiędzy miastem i wsią. Niebezpiecznie złudne, bo w istocie naturalna i rzeczywista tendencja jest właśnie odwrotna, a nowe technologie zmierzają raczej do pogłębienia różnic i podziałów na biedniejszych i słabszych oraz bogatszych i dających sobie dobrze, samodzielnie radę. Można się natomiast spodziewać silnego wzmacniania się nowego zjawiska, w postaci coraz silniejszego zróżnicowania wewnątrz wsi. Możliwość korzystania z nowoczesnych technologii uwarunkowana jest w istocie trzema podstawowymi czynnikami: po pierwsze umiejętnościami i wiedzą indywidualnego potencjalnego użytkownika, dostępem do niezbędnego sprzętu oraz dostępnością (istnieniem) niezbędnej infrastruktury. Część mieszkańców wsi będzie posiadać lub łatwo zdobędzie niezbędną wiedzę dotyczy to osób przenoszących się na wieś z wyboru oraz przedsiębiorców, w tym rolników wielkotowarowych. Niezbędność sprzętu nie będzie dla nich stanowiła praktycznie żadnej bariery, a dostęp do infrastruktury uzyskają na zasadzie konieczności niezależnie od kosztu i pozornej nieracjonalności. Jednocześnie sytuacja pozostałej części mieszkańców wsi może stawać się coraz gorsza. Dystans braków wiedzy i umiejętności będzie stopniowo rósł i to nie ze względu na coraz większe skomplikowanie technologii bo proces jest odwrotny urządzenia i programy są coraz prostsze w obsłudze ale ze względu na coraz większe ich bogactwo i różnorodność. Tymczasem przy tym scenariuszu zerwana zostanie solidarność mieszkańców wsi w walce i wysiłkach na rzecz inwestycji w dostęp do sieciowej infrastruktury. W ramach tego, jak część mieszkańców wsi będzie go uzyskiwać, problem pozostałej części będzie przestawał ich dotyczyć. Dodatkowym aspektem, wpływającym na potęgowanie omawianego efektu, jest dotychczasowa polityka państwa nastawiona na wprowadzanie nowoczesnych technologii w dziedzinach, gdzie działają silne podmioty, natomiast praktycznie ignorowane są obszary istotne dla małych przedsiębiorców lub osób fizycznych. Ilustracją niech będzie Ministerstwo Finansów, dumnie przygotowujące się do wprowadzania obrotu elektronicznego w dziedzinie ceł czy podatku VAT, podczas gdy formularze związane z podatkiem dochodowym od osób fizycznych niezmiennie prezentuje w postaci obrazków (nieedytowalnych plików w formacie PDF, które można tylko wydrukować i wypełnić długopisem). Przyjęcie założeń dotyczących możliwego rozwoju sytuacji w omawianej dziedzinie jest być może najtrudniejsze spośród wszystkich tematów wchodzących w skład tego opracowania. Nie sposób zakładać, czy w ciągu najbliższego ćwierćwiecza wydarzy się kolejna rewolucja technologiczna, a jeżeli tak, w jaki sposób zmieni sposób funkcjonowania współczesnego świata. Oczywiście zupełnie inna, niż wcześniej opisywana będzie sytuacja w Fundusz Współpracy, BPW jsaloni@cofund.org.pl, bmragol@cofund.org.pl 8

9 przypadku nastąpienia jakieś kolejnego, trudnego w tej chwili do wyobrażenia przełomu (dostęp do cyfrowych nośników informacji bezpośrednio w powietrzu, emitowany z systemu balonów stratosferycznych, a możliwy do odbierania telefonem i dowodem osobistym; technika modulowania prądu wysokiego napięcia, pozwalająca dystrybuować sygnał siecią energetyczną bez jakichkolwiek inwestycji infrastrukturalnych i możliwy do odbierania w typowym telewizorze, itp.). Jednak nawet w przypadku tego typu rewolucji, która zmieniłaby całkowicie dzisiejszy obraz nowoczesnych technologii, nie nastąpiłaby ona z dnia na dzień, ani tym bardziej nie jutro. Tymczasem problem wiedzy i umiejętności pozostanie w mocy, a zasadnicze pytanie brzmi: na ile do tego czasu może się powiększyć dystans wiedzy, doświadczenia i umiejętności pomiędzy przeciętnym użytkownikiem, a przedstawicielem klasy społecznej osób nie mających dostępu do nowoczesnych metod przekazywania informacji? Nowoczesne technologie, z jednej strony nie przynoszące bezpośredniego, wymiernego skutku, a wymagające spełnienia dość poważnych warunków wstępnych, by naprawdę móc odnieść z nich korzyść, a z drugiej strony często wydające się rodzajem kosztu, który beneficjent powinien ponosić sam w jak największej części zawsze będą na słabszej pozycji przetargowej niż innego typu projekty możliwe do sfinansowania w ramach różnego typu programów pomocowych. Przegrywać będą zarówno z tzw. działaniami twardymi jak budowy obiektów infrastrukturalnych jak i miękkimi szkoleniami czy działaniami promocyjnymi. Wszak nawet od tych drugich przynoszą mniejsze efekty bezpośrednie, podczas gdy ich koszty są bliższe tym pierwszym. Muszą więc na przykład otrzymywać niższą liczbę punków w ocenie projektów, których formularze wymagają podania liczby bezpośrednio stworzonych miejsc pracy. Tymczasem ocena projektów infrastruktury nowych technologii powinna być dokonywana bardziej według metodologii oceny projektów edukacyjnych, których efekty widoczne są w najlepszym wypadku po kilku latach. Wydaje się wiec, że chcąc zwiększyć szanse polskiej wsi na rozwój i zmniejszanie dystansu technologicznego wobec miast możliwy jest i potrzeby szereg działań. Nie wydaje się realne, a prawdopodobnie też racjonalne, proponowanie działań typu pojedynczego infrastrukturalnego projektu polegającego na stworzeniu faktycznego dostępu do szerokopasmowego internetu wszystkim mieszkańcom Polski. Projekt byłby z jednej strony szalenie drogi trudny zarówno inwestycyjnie, technologicznie, ale w dużej części organizacyjnie a z drugiej, wiązałby się z ryzykiem błędów w założeniach. Rozwiązaniem jest prawdopodobnie podejście dokładnie odwrotne, tzw. mainstreamingowanie społeczeństwa informacyjnego. Postanowienie, że budowanie społeczeństwa informacyjnego jest zagadnieniem potencjalnie dotyczącym wszystkich projektów realizowanych przez administrację publiczną. Wtedy każdy podmiot przygotowujący jakikolwiek projekt realizowany ze środków publicznych ma obowiązek wykazania, w jaki sposób jego projekt ma się do nowych technologii, społeczeństwa informacyjnego i na ile możliwe włączenie do projektu tych zagadnień, ale i zainteresowanych nimi społecznych lub publicznych partnerów. Oczywiście włączenie tego zagadnienia powinno odpowiednio poprawiać ocenę projektu w rankingu lub powodować możliwość uzyskania dodatkowych środków z innego źródła. Dotyczy to zarówno projektów infrastrukturalnych budowy sieci kanalizacyjnych, dróg, przesyłowych linii energetycznych i ciepłowniczych, masztów radiowych i telefonii bezprzewodowej jak i wszelkiego typu innych projektów włącznie z tworzonymi przepisami prawa. Te ostatnie powinny przede wszystkim nawet nie tyle stwarzać możliwości rozwoju nowoczesnych technologii, co same z nich maksymalnym stopniu korzystać. Te pierwsze szczególnie lokalne projekty infrastrukturalne powinny między innymi zawierać w swojej fazie przygotowawczej element społecznych konsultacji, podczas których potencjalni współuczestnicy (przedstawiciele mieszkańców, dystrybutorzy telewizji kablowej, Fundusz Współpracy, BPW jsaloni@cofund.org.pl, bmragol@cofund.org.pl 9

10 providerzy internetowi) mieliby szanse ocenić i zaproponować udział elementu infrastruktury przesyłu danych. Po wtóre, wszelkie działania administracji powinny być realizowane z uwzględnieniem możliwości wykorzystania nowoczesnych technologii. Czyli ponownie podejście mainstreamingowe włączanie technologii do realizowanych działań, a nie traktowanie ich jako oddzielnych, samodzielnych projektów. Za negatywny przykład może tu służyć Biuletyn Informacji Publicznej dodatkowy obowiązek dla urzędników administracji, dodatkowe miejsce publikowania, najczęściej już udostępnianych informacji zwiększenie szumu informacyjnego, nakładu pracy i w sumie obniżenie jakości udostępnianej informacji. Promowanie wybranych przykładów działań realizowanych z wykorzystaniem nowoczesnych technologii. Przykładem dzisiaj mogłyby być działania wymagające podpisu elektronicznego, którego powolne upowszechnianie stanowi barierę w rozwoju obrotu elektronicznego. Niezbędny certyfikowany podpis dla pierwszych zamierzających skorzystać z tej formy wykonywania czynności stanowi niepewną inwestycję, której koszt, przynajmniej w pierwszym okresie, prawdopodobnie się nie zwróci, ze względu minimalną liczbę potencjalnych odbiorców podpisanych elektronicznie dokumentów. Dotowani więc mogliby zostać zarówno korzystający z podpisu w kontakcie z administracją (np. udostępnienie bezpłatne kwalifikowanego certyfikatu uczestnikom wybranych postępowań o zamówienia publiczne) lub instytucje certyfikujące mogłyby otrzymać dotacje, w wyniku których mogły znacząco obniżyć cenę pierwszego roku korzystania z certyfikatu. Uwzględnianie nowoczesnych technologii przy wszelkich działaniach administracji, ze szczególnym uwzględnieniem drobnych i na lokalnym poziomie, a nie tylko dużych i prestiżowych projektów. Ponadto należy rozważyć wprowadzenie systemu weryfikacji ex-ante jakości merytorycznej podejmowanych działań. W omawianej dziedzinie łatwo o nawet proste a poważne w skutkach błędy lub jeszcze częściej pozorne efekty. Proste zadeklarowanie dostępności w internecie lub nałożenie tego typu obowiązku pozornie rozwiązuje sprawę w sposób światły i postępowy, faktycznie pozostając rozwiązaniem w istocie pozornym. Przykładem może być wspomniany Biuletyn Informacji Publicznej lub ciągle nie mogący faktycznie zafunkcjonować podpis elektroniczny. Powinien zostać wyznaczony i przestrzegany standard jakości funkcjonowania administracji w wirtualnej rzeczywistość. Proste zasady w istocie odpowiadające ogólnym zasadom często po prostu przyzwoitości i kultury powinny mówić, że udostępniane dokumenty nie powinny być wymieniane(podmieniane) na nowe wersje bez informowania przynajmniej o fakcie i dacie wymiany, a najlepiej wraz z prezentacją poprzednich wersji i ich dat; dokumenty publikowane w sieci i udostępniane w postaci fizycznej, powinny na oba sposoby być udostępniane jednocześnie; adresy poczty elektronicznej powinny mieć czytelnie określonego odbiorcę i odpowiadającego, a adresy martwe i uśpione powinny być likwidowane lub odpowiadać stosownym komunikatem, strony powinny zwierać czytelne i aktualne minimum podstawowe informacje o instytucji dane teleadresowe, oddział organizacyjny i osoby kontaktowe w jednostkach, wraz z adresami poczty elektronicznej. Polityka tworzenie punktów dostępowych do internetu na wsi powinna zostać przyjęta za cel na poziomie państwowym. Niezależnie od programów udostępniania internetu dla szkół, celem powinno być stworzenie możliwości bezpłatnego dostępu do internetu dla mieszkańców każdej z gmin i z wyraźnym określeniem standardu oferty. W każdej z polskich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich powinien się znaleźć przynajmniej jeden, czynny minimum 40 godzin w tygodniu, punkt bezpłatnego dla jej mieszkańców dostępu do internetu, zapewniający możliwość dokonywania wydruków za symboliczną opłatą. W urzędzie gminy, wiejskiej szkole, placówce pocztowej operatora publicznego. Taki cel jako będący w wyraźnym interesie społecznym, a nie przynoszący bezpośrednich efektów powinien być wspierany ze środków budżetu państwa lub środków wspólnotowych, a nie Fundusz Współpracy, BPW jsaloni@cofund.org.pl, bmragol@cofund.org.pl 10

11 obciążać przede wszystkim budżety samorządów lokalnych. Cel taki powinien być jednocześnie traktowany jako rozwiązanie przejściowe, służące celom edukacyjnym oraz wsparciu tworzenia infrastruktury, której ostatecznym skutkiem powinna być powszechna dostępność internetu na wsi. Powinny zostać uruchomione specjalne programy, a jednocześnie mainstreamingowane tworzenie i udostępnianie bezpłatnego oprogramowania szczególnie prywatnym użytkownikom komputerów i Internetu. Dotyczy to zarówno wspierania powstawania i rozwoju oprogramowania typu open source 6, tworzenia i posługiwania się przez administrację standardami i platformami nie zmuszającymi użytkowników do nabywania oprogramowani chronionego prawem autorskim (lub dodatkowo skłaniającym ich do łamania prawa przez posługiwanie się oprogramowaniem pirackim), a także zamawiania i bezpłatnego udostępniania wybranego oprogramowania. To ostatnie powinno być absolutnym standardem w przypadku udostępniania przez instytucje publiczne danych lub instrumentów o powszechnej użyteczności, z których korzystanie wymaga instalacji u użytkownika konkretnego oprogramowania, powinno być ono udostępnione wszystkim potencjalnym użytkownikom bezpłatnie. Rozważać również można zamówienie i odstępnie obywatelom ogólnie przydatnego oprogramowania wszak o ile niewyobrażalne jest zamówienie dla wszystkich mieszkańców Polski instalacji internetowego łącza, do wyobrażenia jest zorganizowanie przetargu i nabyć dla wszystkich obywateli systemu operacyjnego np. Windows lub odpowiednika. W tym wypadku ograniczenie rynku ze względu na barierę językową obrócone zostałoby na korzyść i zwiększyło szanse realizacji tego typu zamówienia (projekt: darmowy Windows w polskiej). Analogicznie traktowane, a przynajmniej rozważane, mogłyby być adresy poczty lub elektronicznej lub certyfikowane elektroniczne podpisy, a do pewnego stopnia również programy antywirusowe (rozpowszechnienie programu antywirusowego zmniejsza jego niezawodność). Konsekwentna i monitorowana polityka udostępniania internetu w szkołach. Projekty tworzenie szkołom dostępu do internetu powinny być połączone z racjonalnymi miernikami jakościowymi: szybkość dostępu dla indywidualnego komputera, stan komputerów, możliwość drukowania, dostępność pracowni komputerowej godziny otwarcia i dostępność dla osób nie będących uczniami. Powinny zostać przygotowane programy udostępniania istniejących informacji i danych. Z założenia wszelkie dane będące własnością administracji publicznej powinny być bezpłatnie udostępniane obywatelem w dogodnej dla nich formie. Oznacza to więc nie tylko udostępnianie w internecie, ale udostępnianie w sposób łatwy do korzystania: katalogowany, dający się wyszukiwać przy pomocy wyszukiwarek tekstowych, a zaopatrzony w skanowane oryginały dokumentów, zaopatrzone w odsyłacze do dokumentów i informacji związanych. Dotyczy to zarówno całego zbioru polskiego prawa, jak i informacji lokalnych, decyzji administracyjnych, standardów jakościowych, ale także choćby narodowych zbiorów bibliotecznych. Aktywny udział Polski w programach i działaniach międzynarodowych, związanych z promowaniem nowoczesnych technologii (zwalczanie przestępczości w sieci, zarówno widowiskowych ataków hakerskich, jak i przemysłowych działań spamerskich[rozsyłania niechcianej poczty], publikowania materiałów stanowiących przestępstwo[rasistowskich, pedofilskich, służących wyłudzeniom lub kradzieży] lub poważnie dezinformujących, tworzenie i umieszczanie w sieci wirusów). 6 Open source filozofia, a także ruch programistów i użytkowników komputerów zaangażowanych w działania na rzecz swobodnego dostępu do oprogramowania przez ogół użytkowników. Każdy użytkownik ma prawa do dowolnego użytku, modyfikacji, redystrybucji kodu i stworzonych na jego podstawie programów. Przykładami programów open source są m.in. OpenOffice, Mozilla. Fundusz Współpracy, BPW jsaloni@cofund.org.pl, bmragol@cofund.org.pl 11

12 Wymienione rekomendacje nie są oczywiście niezawodną ani jedyną receptą na stworzenie mieszkańcom wsi szansy, którą wielkim grzechem byłoby stracić. Są jednak drogą w kierunku wsi, której mieszkańcy dzięki nowoczesnym metodom komunikacji i przekazywania informacji mają zbliżone do mieszkańców miast szanse uczestniczenia w życiu publicznym, ekonomicznym, kulturalnym oraz edukacji. I dla których wybór zamieszkania lub pozostania na wsi nie jest skazywaniem własnych dzieci na trudniejszy los. Fundusz Współpracy, BPW jsaloni@cofund.org.pl, bmragol@cofund.org.pl 12