OCENA SZYBKOŚCI MYŚLENIA DZIECI I MŁODZIEŻY W WIEKU 8-18 LAT W ZALEŻNOŚCI OD POZIOMU JODU W ORGANIZMIE

Transkrypt

1 S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e OCENA SZYBKOŚCI MYŚLENIA DZIECI I MŁODZIEŻY W WIEKU 8-18 LAT W ZALEŻNOŚCI OD POZIOMU JODU W ORGANIZMIE ASSESSMENT OF SPEED OF MENTAL PROCESS AMONG CHILDREN AND YOUNG PEOPLE AGED 8-18 YEARS DEPENDING ON IODINE LEVEL IN ORGANISM Halyna Tkachenko Katarzyna Żółcińska Natalia Kurhaluk Akademia Pomorska w Słupsku Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Zakład Zoologii i Fizjologii Zwierząt ul. Arciszewskiego 22b, Słupsk tkachenko@apsl.edu.pl kurhaluk@apsl.edu.pl ABSTRACT An insufficient dietary supply of iodine results in the development of a variety of disorders of thyroid function and development of the young infants, grouped under the general heading of Iodine Deficiency Disorders, IDD (Delange 1990). Brain damage resulting in irreversible mental retardation is the consequence of thyroid failure occurring during pregnancy, fetal, and early postnatal life (Delange 1994). We aimed to ascertain whether iodine level of children from Pomeranian region would affect their mentally parameters. The study was done in 8 primary schools (244 girls and 166 boys) in villages and towns in Pomeranian voivodeship, located near the Baltic Sea (i.e., Koczała, Reda, Siemianice, Sławno, Słupsk, Stołczno, Włynkówko). Urine samples were aliquoted. Urine iodine concentrations were measured by using a modification of Sandell-Kolthoff reaction (Dunn et al. 1993). ICCIDD/WHO/UNICEF proposed the following classification of iodine nutrition, based on urinary iodine concentration. Severe deficiency (median urinary iodine concentration) < 20 µg/l, moderate deficiency µg/l, mild deficiency µg/l, optimal level µg/l, more than adequate µg/l, possible excess >299 µg/l. It has been divided all respondents to the groups with severe deficiency, with optimal level, the level of more than adequate, as well as possible excess iodine intake. Rapid sentence writing test is designed to measure the speed at 207

2 which a child is able to write a sentence during 360 seconds as quickly as possible (in the first stage all lower case letters, the second stage all capital letters, then once lower case letters, once capital letters, and in the fourth stage repeating each letter twice). The score is the time taken. An adjustment is made for errors. The sum of letters from each stage was used for calculation of the ratio of mental speed (Kr). Our research has shown that in both girls and boys groups majority of the individuals (93.56% and 93.62%, respectively) possess a possible excess of iodine level. It was observed a small percentage of girls with optimal level and level more than adequate (1.38% and 1.84%, respectively). We observed 2.13% with the optimal iodine level among the males. Among the respondents, 3.22% girls and 4.25% boys were characterized with severe iodine deficiency. Correlative analysis between urine iodine level and speed of mental process showed that increasing iodine levels could increase the speed of tasks in rapid sentence writing test among group of boys with a possible iodine excess, which was not observed in the group of girls. Iodine excess and iodine deficiency has a greater extent affect on mental processes among boys compared to the girls. Słowa kluczowe: jod, procesy myślenia, dzieci, młodzież, Pomorze Key words: iodine, mental processes, children, young people, Pomeranian region WSTĘP Jod jest pierwiastkiem śladowym, którego prawidłowa dzienna podaż powinna wynosić od 90 do 250 µg w zależności od wieku i stanu fizjologicznego organizmu (Delange 1990, 1994, Delange i in. 2001, American Thyroid Association 2003). Mimo tak niewielkiego zapotrzebowania znaczenie tego mikroelementu jest bardzo istotne, ponieważ uczestniczy on w syntezie hormonów tarczycy trijodotyroniny (T 3 ) i tyroksyny (T 4 ). Hormony te odgrywają rolę w dojrzewaniu tkanek i organów, m.in. układu nerwowego, sercowo-naczyniowego, pokarmowego, mięśni szkieletowych, itd. Mają również znaczenie w produkcji energii cieplnej, uczestniczą w tworzeniu czerwonych komórek krwi, regulują perystaltykę jelit (Socha i in. 2004). Tyroksyna i trijodotyronina regulują ilość wytwarzanego ciepła, ponieważ przyczyniają się do wzrostu zużycia tlenu w tkankach, z wyjątkiem mózgowia dorosłych, jąder, macicy, węzłów chłonnych, śledziony i przedniego płata przysadki. Znaczenie ma również udział w przemianach lipidów w tkance tłuszczowej oraz w zwiększaniu liczby pomp jodkowych (Ganong 2007). Hormony tarczycy uczestniczą w przemianach lipidów w tkance tłuszczowej przez przyspieszanie rozpadu tłuszczu w adipocytach (komórkach tłuszczowych) oraz wzmacniając w tych przemianach udział adrenaliny (Górowski 1989). Hormony T 3 i T 4 biorą udział w metabolizmie białek. Przyczynia się do prawidłowej kurczliwości mięśni. Gdy jest nadmiar hormonów tarczycy, dochodzi do słabnięcia mięśni szkieletowych, prawdopodobnie wskutek wzmożonej przemiany białek. W stanie niedoboru hormonów natomiast obserwuje się osłabienie, kurcze oraz drętwienie mięśni (Ganong 2007). Hormony te regulują przemiany węglowodanów przez przyspieszanie wchłanianie cukru w jelitach, uczestniczą w wytwarzaniu glikogenu i przemianach heksoz (Korman 208

3 1999), regulują transport wody i jonów (utrzymują prawidłową gospodarkę wodno- -elektrolitową), biorą udział w przemianach karotenów w witaminę A (Socha i in. 2004). Trijodotyronina i tyroksyna odpowiadają również za prawidłowe wzrastanie i rozwój płciowy. Ponadto hormony te pełnią ważną funkcję w rozwoju mózgu płodu oraz dziecka przez pierwsze miesiące życia. Hormony tarczycy warunkują procesy myślowe, stan emocjonalny, nastrój (American Thyroid Association 2003). Nieprawidłowe funkcjonowanie tarczycy, którego jednym z powodów jest niewystarczająca podaż jodu, przyczynia się zaburzeń wielu procesów fizjologicznych. Badania osób z zaburzeniami pracy gruczołu tarczowego wskazują, że odczuwają one zły stan zdrowia psychicznego, senność, zmęczenie, osłabienie koncentracji (Sonino i in. 2007, Basińska 2009, Lewko i in. 2010). Według danych literatury 1,5 mld ludzi na Ziemi dotkniętych jest deficytem jodu w różnym stopniu. Badacze zajmujący się tym problemem zgodnie twierdzą, że niedobór tego pierwiastka występuje również u mieszkańców Polski (Delange i in. 2001, Zimmerman 2010). Jod przyswajany jest głównie przez organizm z pożywieniem, wodą, jak również drogą oddechową oraz przez skórę (Krawczyńska 1992, Górowski 1989, 1997, Miller 2008). Badania polskich dzieci w przedziale wiekowym 6-13 lat wykazały, że znaczne obszary naszego kraju objęte są umiarkowanym deficytem jodu (Szybiński 2009). Oddalając się od Morza Bałtyckiego i przemieszczając się w głąb kraju dostrzec można poważniejsze konsekwencje niedoboru jodu. Najbardziej na niedostateczną podaż jodu narażone są osoby zamieszkujące obszary górzyste. W Polsce do terenów szczególnie niebezpiecznych ze względu na niedobór jodu należą Karpaty i Sudety, a na świecie Himalaje, Andy oraz rozległe obszary centralnej Afryki i Azji (Studzińska 2011). Do działań mających wyeliminować deficyt jodu w organizmie należy profilaktyka jodowa, w ramach której jodowana jest sól kuchenna (30±10 mg KJ/kg) oraz pokarm dla niemowląt (10 µg/100 ml). Jodowana sól stanowi ważne źródło jodu, jednak jej nadmierne spożywanie przyczynia się do nadciśnienia i miażdżycy. W Polsce sól jodowana jest od 1996 roku (3-19 mg jodu/kg soli) (Program ). Naturalnym źródłem jodu są ryby morskie (m.in. dorsz, łosoś, płastuga) oraz owoce morza. Mikroelement ten jest również w mleku, produktach mlecznych, warzywach, Tabela 1 Dzienne zapotrzebowanie na jod (w µg/osobę/dzień) (ICCIDD, WHO, UNICEF 2001) Table 1 Daily iodine requirement (in mg/person/day) (ICCIDD, WHO, UNICEF 2001) Dzieci przedszkolne (0-59 miesięcy) 90 Dzieci szkolne (6-12 lat) 120 Dorośli i dzieci (>12 lat) 150 Kobiety w ciąży i kobiety karmiące 250 Źródło: ICCIDD, WHO, UNICEF 2001, Szybiński

4 owocach, ale jego zawartość zależy w dużej mierze od obecności jodu w paszy będącej pokarmem bydła oraz od zasobności gleby w ten składnik mineralny. Omawiany pierwiastek wchodzi w skład niektórych wód mineralnych (Program ). Prawidłowa dzienna podaż jodu zmienia się w zależności od wieku i fizjologii człowieka (tabela 1). Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) uznała deficyt jodu za bezpośredni czynnik niekorzystnie oddziaływujący na populacje (ICCIDD, WHO, UNICEF 2001). Osoby najbardziej narażone na niedobór jodu to kobiety ciężarne, noworodki oraz młodzież na etapie dojrzewania. Nieodpowiednia podaż tego mikroelementu jest powodem uszkodzenia struktury mózgu w okresie płodowym, zaburzeń rozwoju psychofizycznego, obniżenia płodności oraz niekorzystnie wpływa na poziom intelektualny społeczeństwa (Program ). Niedobór jodu powoduje zaburzenia produkcji hormonów przez tarczycę, przyczyniając się do niedoczynności tego gruczołu (Górowski 1989, Zgliczyński 1998, Gietka-Czernel i Jastrzębska 2002, Łącka 2001, Lewiński i in. 2002). Konsekwencjami tego schorzenia jest spowolnienie metabolizmu, co powoduje nagłe przybieranie masy ciała, odczuwanie zimna, przemęczenie, zaburzenia depresyjne (American Thyroid Association 2003). Badania na licznych populacjach wskazują na wyższy wskaźnik depresji u osób ze zdiagnozowaną hipotyreozą (Zach i Ackerman 1988, Kuszczak 2007, Basińska 2009). Badania duńskich naukowców, trwające przez 22 lata, ukazują, że pacjenci opuszczający szpital, u których rozpoznano niedoczynność tarczycy, częściej zapadają na zaburzenia depresyjne niż badani kończący hospitalizację, których tarczyca funkcjonuje prawidłowo (Thomsen i in. 2005). Badania dotyczące osób chorych endokrynologicznie doprowadziły do szerszego spojrzenia na związek psychiki z ciałem. Nie tylko opisywano stan psychiczny badanych, ale zaczęto sprawdzać jego zależność od różnych parametrów biochemicznych, które są wskaźnikami stanu somatycznego (Basińska 2009). Cechy osobowości wykazują związek z hormonami tarczycy w grupie kobiet z chorobą Gravesa- -Basedowa. Im wyższy jest poziom TSH, a niższy poziom stężenia ft 3 i ft 4, tym niższy jest poziom neurotyzmu, zaś im niższy jest poziom ft 3, tym wyższy jest poziom ugodowości. Wynika z tego, że wraz ze wzrostem nadczynności w zachowaniu współwystępuje neurotyczność, kłótliwość i konfliktowość. Cechy osobowości nie wykazują związku z hormonami tarczycy w grupie kobiet z chorobą Hashimoto (Basińska 2009). Bardzo wiele badań wskazuje na występowanie podwyższonego poziomu ft 4 i ft 3 u osób ze zdiagnozowana depresją (Zach i Ackerman 1988). Poziom ft 4 wpływa modyfikująco na kontrolę emocjonalną. Nie zauważono zależności tej kontroli od poziomu TSH (Kuszczak 2007). Wraz ze wzrostem nadczynności tarczycy (ft 4 ) kobiety stają się bardziej pobudliwe emocjonalnie i gorzej kontrolują zewnętrzne przejawy przeżywanych emocji. Ich emocjonalność staje się bardziej rozchwiana. Nadczynność tarczycy (ft 4 ) ułatwia ujawnianie się drażliwości czy zniecierpliwienia oraz trudności w panowaniu nad sobą. Z badań nad nadczynnością tarczycy, funkcją tarczycy i jej hormonów wynika, że hormon ft 4 (prezentujący w stanie nadczynności wysoki poziom) jest odpowiedzialny za występowanie niepokoju, ogólnej drażliwości i labilności emocjonalnej (Górowski 1989). W badaniach wykazano również pozytywny związek pomiędzy niższą sprawnością pamięci a stężeniem TSH we krwi (Gunnarsson i in. 2001). 210

5 W poprzednich naszych badaniach przeanalizowaliśmy wpływ zawartości jodu w organizmie na intelektualne cechy osobowości oraz poziom samopoczucia, nastroju i aktywności u osób w różnym przedziale wiekowym. Jak wykazały ich wyniki, stan emocjonalny oraz intelektualne cechy osobowości w dużym stopniu zależą od dostarczania jodu w organizmie, a także od wieku i płci (Tkachenko i in. 2010). Biorąc pod uwagę aktualność istniejącego problemu, celem naszej pracy było zbadanie wpływu poziomu jodu w organizmie na szybkość myślenia dzieci i młodzieży w wieku 8-18 lat. Analizując uzyskane wyniki badań, postanowiliśmy odpowiedzieć na następujące pytania: 1) Czy osoby różnej płci zamieszkujące tereny Pomorza Środkowego różnią się między sobą pod względem zawartości jodu w organizmie? 2) Czy poziom jodu w organizmie wpływa na parametry intelektualne szybkość wykonywanych testów u osób w różnym wieku? 3) Czy istnieją statystycznie istotne korelacje między poziomem jodu w organizmie a mierzonymi parametrami? MATERIAŁ I METODY BADAŃ Badania odbyły się w 2010, 2011 i 2012 roku. Wzięło w nich udział 244 dziewcząt i 166 chłopców uczniów ze szkół w Koczale, Redzie, Siemianicach, Sławnie, Słupsku, Stołcznie, Włynkówku (woj. pomorskie). Wydalanie jodu z moczem (urinary iodine concentration) wydaje się najlepszym wskaźnikiem dla aktualnej oceny zapotrzebowania na jod (Zimmerman i in. 2003, 2006, Zimmerman 2008). U wszystkich badanych dzieci określiliśmy poziom jodu za pomocą metody pomiaru jodu w moczu z nadsiarczanem amonu, opracowaną przez Dunn i in. (1993). Zawartość jodu została przeliczona na µg/l moczu. Badane osoby podzieliliśmy według skali na grupy z różną zawartością jodu w organizmie: z ostrym niedoborem jodu, optymalnym poziomem jodu, poziomem jodu większym od dostatecznego oraz dopuszczalnym nadmiarem jodu (ICCIDD, WHO, UNICEF 2001) (tab. 2). Wskaźnik szybkości myślenia Kr oznaczyliśmy za pomocą testu, w którym badany miał za zadanie w czterech etapach, trwających po 90 sekund, napisać jak najwięcej zdań Na polu stopniał już śnieg według wskazówek prowadzącego (w pierwszym etapie testu literami pisanymi, w drugim drukowanymi, następnie raz pisaną literą, raz drukowaną, a w czwartym etapie powtarzanie każdej litery). Po zsumowaniu liter z czterech etapów testu (M 1, M 2, M 3, M 4 ) wyliczamy wskaźnik Ms (średnia z M 2, M 3, M 4 ). Na podstawie stosunku Ms do M 1 określamy wskaźnik szybkości myślenia Kr. Wartości wskaźnika Kr powyżej 0,5 świadczą o szybkim poziomie myślenia, a poniżej 0,5 o słabym poziomie myślenia (Kabashniuk i Havrylkievich 2006). Otrzymane wyniki badań poddaliśmy analizie statystycznej przy pomocy programu STATISTICA 8.0 (StatSoft, Polska) w celu określenia istotności różnic pomiędzy parametrami jodurii a szybkością myślenia dzieci i młodzieży. Do określenia rozkładu normalności posłużyliśmy się testem Shapiro-Wilka. Średnią, odchylenie i błąd standardowy średniej określiliśmy przy użyciu statystyk opisowych ze zmien- 211

6 Tabela 2 Grupy osób z różną zawartością jodu w organizmie (ICCIDD, WHO, UNICEF 2001) Table 2 A group of people with different iodine concentration in urea (ICCIDD, WHO, UNICEF 2001) µg jodu/l moczu Grupy z różną zawartością jodu w organizmie <20 Ostry niedobór jodu Umiarkowany niedobór jodu Łagodny stopień niedoboru Optymalny poziom jodu Większy od dostatecznego poziom jodu >299 Dopuszczalny nadmiar jodu ną grupującą. Test Kruskala-Wallisa użyliśmy do porównań wielokrotnych (dwustronnych) danych, aby określić istotność różnic pomiędzy szybkością myślenia w grupach chłopców i dziewcząt z różną zawartością jodu w organizmie. Wykonaliśmy również analizę korelacyjną według rang Spearmana pomiędzy poziomem jodurii a wskaźnikami szybkości myślenia. WYNIKI BADAŃ I ICH OMÓWIENIE Pierwszy etap naszych badań stanowiło określenie poziomu jodu w organizmie dziewcząt i chłopców. Materiałem biologicznym wykorzystanym przez nas był mocz, w którym określiliśmy zawartość omawianego pierwiastka od razu po dostarczeniu próbek do laboratorium. Badane dziewczęta i chłopców podzieliliśmy według skali na grupy z różną zawartością jodu w organizmie (tab. 2). Rycina 1 przedstawia procentowy udział osób z różnym poziomem jodu w organizmie z uwzględnieniem płci. Nasze badania wykazały, że zarówno w grupie dziewcząt, jak i chłopców zdecydowaną większość (93,56% i 93,62%) stanowiły osoby z dopuszczalnym nadmiarem jodu w organizmie (230 dziewcząt i 160 chłopców). Wśród dziewcząt zaobserwowano grupy z małym procentowym ujęciem osób z poziomem jodu większym od dostatecznego oraz optymalnym poziomem jodu (odpowiednio 1,38 i 1,84%). W grupie chłopców zaobserwowaliśmy 2,13% osób z optymalnym poziomem jodu. Wśród badanych 3,22% dziewcząt oraz 4,25% chłopców charakteryzowało się ostrym niedoborem omawianego pierwiastka w organizmie (7 dziewcząt i 6 chłopców). Wszystkie badane osoby to mieszkańcy Pomorza, a więc żyjący na terenach zlokalizowanych blisko Morza Bałtyckiego. Z literatury wiadomo (Delange i in. 1994), że najwięcej jodu trafia do organizmu człowieka przez układ oddechowy z wdychanym powietrzem. Jod przenika również przez skórę podczas kąpieli morskich. Bardzo prawdopodobne, że to właśnie bliskość Bałtyku odzwierciedla znaczną grupę 212

7 Ryc. 1. Procentowe ujęcie osób z różnym poziomem jodu w organizmie w grupie dziewcząt i chłopców w wieku 7-18 lat (n=410) Fig. 1. Percentage distribution of people with different iodine levels among group of girls and boys aged 7-18 years (n=410) osób z dopuszczalnym nadmiarem jodu w organizmie (Tkachenko i in. 2010). Przemawia za tym również fakt, że mieszkańcy innych obszarów Polski, których dzieli wiele kilometrów od Morza Bałtyckiego południowa część kraju (województwa małopolskie, świętokrzyskie, podkarpackie) oraz części centralne (województwo wielkopolskie), charakteryzują się łagodnym niedoborem jodu (Studzińska 2011). W wyniku zaburzenia dostarczania jodu może dojść do nadczynności (hipertyreozy) lub niedoczynności (hipotyreozy) tarczycy. W nadczynności tarczycy na orga- 213

8 nizm działa nadmiar hormonów tarczycowych, prowadzący do przyspieszenia metabolizmu. Nadczynność tarczycy dotyczy około 2% populacji i jest wynikiem przede wszystkim czterech chorób, a jej występowanie w dużej mierze zależy także od podaży jodu. Dwie z tych chorób są najczęstsze choroba Gravesa-Basedowa oraz wole guzkowate nadczynne. Ponad 2/3 przypadków nadczynności to zachorowania na chorobę Gravesa-Basedowa. Trzecia postać choroby to zatrucie organizmu hormonami tarczycy, natomiast czwarta wynika z podawania preparatów jodowych (Hartwig 1991, Choroby tarczycy , Gietka-Czernel i Jastrzębska 2002, Basińska 2009). Nadmiar hormonów tarczycy może prowadzić do zmian funkcjonalnych wielu narządów, a nawet układów organizmu. Nadczynności tarczycy towarzyszy przyspieszenie metabolizmu i wzrost produkcji ciepła. Organizm pozbywa się jego nadmiaru poprzez skórę, rozszerzając naczynia krwionośne i zwiększając jej potliwość. Nadmiar hormonów tarczycy może prowadzić do wypadania włosów (dotyczy % chorych), łamliwości paznokci oraz zmian pigmentacji skóry. Chorzy skarżą się na uczucie duszności spowodowane zwiększonym zapotrzebowaniem na tlen, wynikającym z przyspieszenia metabolizmu, lub będące następstwem powiększonego wola uciskającego tchawicę. Nadczynność tarczycy może prowadzić również do zaburzeń w układzie krążenia, które określa się jako zespół tarczycowo-sercowy, obejmujący zaburzenia rytmu serca, niewydolność zastoinową krążenia, niewydolność wieńcową, a także nadciśnienie tętnicze, zaburzenia wchłaniania jelitowego i przyspieszony metabolizm, co wpływa na utratę masy ciała (mimo zwiększonego łaknienia) oraz osłabienie siły mięśniowej. Długotrwały nadmiar hormonów tarczycowych może też być przyczyną osteoporozy (Gietka-Czernel i Jastrzębska 2002, Basińska 2009). W chorobach tarczycy pojawiają się różnorodne objawy psychopatologiczne i zaburzenia psychiczne. Pacjenci z nadczynnością tarczycy najczęściej skarżą się na zaburzenia snu, apetytu, libido i aktywności psychomotorycznej. Rzadziej niż chorzy z niedoczynnością tarczycy cierpią na zaburzenia poznawcze, częściej jednak występują u nich problemy z koncentracją uwagi. Niepokój odnotowuje się u około jednej czwartej chorych. Pojawiający się lęk może przybrać postać zarówno lęku napadowego, jak i zespołu lęku uogólnionego (Gietka-Czernel i Jastrzębska 2002, Basińska 2009). Nadmiar hormonów przez oddziaływanie na ośrodkowy układ nerwowy może doprowadzić do encefalopatii tarczycowej, która objawia się zaburzeniami świadomości, pobudzeniem i zaburzeniami spostrzegania. Psychoza występuje bardzo rzadko jako powikłanie tyreotoksykozy i dotyka około 2% chorych (Suwalska i Łojko 2004). Myślenie to procesy zachodzące w umyśle, których celem jest stwarzanie nowych pojęć, rozwiązywanie trudnych spraw związanych z zapamiętywaniem, zdobywaniem wiedzy, przetwarzaniem informacji. To proces intelektualny, którego nie możemy obserwować. Dostrzegamy jedynie jego efekty. Przejawem myślenia są wypowiedzi oraz zachowania, na podstawie których widzimy obecność tego procesu, np. skuteczne rozwiązanie sytuacji problemowych, zarówno słowne, jak i wymagające aktywnego działania. Z powodu wielu znaczeń myślenia zdefiniowano różne formy tego procesu w postaci specjalistycznych pojęć (Reber 2002). Jod to mikroelement niezbędny do kształtowania się struktur mózgu we wczesnych etapach życia 214

9 oraz do prawidłowego funkcjonowania umysłu przez całe życie. Celem tego etapu badań było sprawdzenie powiązań pomiędzy poziomem tego pierwiastka w organizmie a sprawnością myślenia. Ryciny 2-5 przedstawiają średnią liczbę liter, którą badany zdołał napisać w czasie 90 sekund według wskazówek prowadzącego przez pierwsze 1,5 minuty pisanie zdania tylko literami pisanymi (liczbę liter w tym etapie testu określa wskaźnik M 1 ), przez kolejne 90 sekund tylko literami drukowanymi (liczbę liter w tym etapie testu określa wskaźnik M 2 ), następnie na przemian dużą i małą literą (liczbę liter w tym etapie testu określa wskaźnik M 3 ), ostatnie 1,5 minuty podwójne powtarzanie każdej litery zdania (liczbę liter w tym etapie testu określa wskaźnik M 4 ). Zsumowanie liter w drugim, trzecim i czwartym etapie testu umożliwiło obliczenie średniej Ms. Na podstawie wskaźnika Ms został wyliczony wskaźnik szybkości myślenia Kr. Gdy wskaźnik szybkości myślenia ma wartość powyżej 0,5, świadczy o tym, że badany odznacza się bardzo szybkim myśleniem, natomiast niższe wartości Kr charakteryzują słaby poziom myślenia. Rycina 2 przedstawia średnią liczbę liter pisanych przez pierwsze 90 sekund w trakcie wykonania testu oceny szybkości myślenia przez dziewczęta i chłopców, Ryc. 2. Średnia liczba liter pisanych przez pierwsze 90 sekund (wskaźnik M 1 ) w trakcie wykonania testu oceny szybkości myślenia przez dziewczęta i chłopców podzielonych na grupy z różnym poziomem jodu w organizmie (n=410) * istotnie statystyczna różnica pomiędzy wynikami w grupach dziewcząt i chłopców z dopuszczalnym nadmiarem jodu w organizmie (p=0,010) Fig. 2. Average number of letters written by the first 90 seconds during performing of rapid sentence writing test (M 1 ratio) among girls and boys divided into groups with different iodine levels (n=410) * statistically significant differences between girls and boys with iodine level more than adequate (p=0.010) 215

10 podzielonych na grupy, z różnym poziomem jodu w organizmie. W grupie dziewcząt najwięcej liter zdołały napisać osoby z ostrym niedoborem jodu w organizmie (214,14±11) liter. Płeć żeńska z dopuszczalnym nadmiarem oraz optymalnym poziomem tego pierwiastka w organizmie odznaczała się podobną wartością M 1, wynoszącą odpowiednio (180,07±3,48) oraz (174±9,24) liter. Wśród chłopców, tak jak u dziewcząt, najwyższą wartością M 1 charakteryzowali się badani z ostrym niedoborem (217,66±25,04), a najniższą z dopuszczalnym nadmiarem jodu w organizmie (166±4,68) (ryc. 2). W drugim etapie oceny szybkości myślenia naszym celem było określenie liczby liter drukowanych, napisanych przez 90 sekund przez dziewczęta i chłopców podzielonych na grupy, z różnym poziomem jodu w organizmie (ryc. 3). Nasze badania wskazują, że wśród dziewcząt najwyższą wartość M 2 miały osoby z ostrym niedoborem jodu (171,71±9,24) liter, a zdecydowanie mniejszą (o 96,6%) osoby z poziomem jodu w organizmie większym od dostatecznego (87,33±26,7) liter. Wśród chłopców najwyższą wartość M 2 osiągnęli badani z ostrym niedoborem jodu Ryc. 3. Średnia liczba drukowanych liter napisanych przez 90 sekund (wskaźnik M 2 ) w trakcie wykonania testu oceny szybkości myślenia przez dziewczęta i chłopców podzielonych na grupy z różnym poziomem jodu w organizmie (n=410) * istotnie statystyczna różnica w wynikach między grupami dziewcząt i chłopców z dopuszczalnym poziomem jodu w organizmie (p=0,000) # istotnie statystyczna różnica w wynikach między grupą dziewcząt z poziomem jodu większym od dostatecznego a grupą dziewcząt z ostrym niedoborem jodu (p=0,045) Fig. 3. Average number of printed letters written by the subsequent 90 seconds during performing of rapid sentence writing test (M 2 ratio) among girls and boys divided into groups with different iodine levels (n=410) * statistically significant differences between girls and boys with iodine level more than adequate (p=0.000) # statistically significant differences between girls with iodine level more than adequate and girls with severe deficiency (p=0.045) 216

11 (144,33±20) liter, a najniższą zaobserwowano w grupie osób z dopuszczalnym nadmiarem jodu w organizmie (108,08±4,14) liter. W trzecim etapie testu oceny szybkości myślenia naszym celem było określenie wskaźnika M 3 (liczba napisanych liter na przemian raz literą pisaną, raz drukowaną) przez dziewczęta i chłopców, podzielonych na grupy, z różnym poziomem jodu w organizmie. Rycina 4 ukazuje średnie wartości wskaźnika M 3. Z naszych badań wyni- ka, że wśród dziewcząt, podobnie jak w poprzednich dwóch etapach testu oceny szybkości myślenia, najwyższą wartość M 3 miały osoby z ostrym niedoborem jodu (100,71±10,4) liter, a najniższa wartość M 3 charakteryzowała badane z poziomem jodu w organizmie większym od dostatecznego (50,33±12,2) liter. U chłopców najwyższy wskaźnik M 3, tak jak w grupie dziewcząt, zaobserwowano u osób z ostrym niedoborem jodu w organizmie (99,67±18,13) liter, a najniższy z optymalnym poziomem tego mikroelementu w organizmie (56±4,58). W kolejnym etapie naszych badań określiliśmy liczbę liter powtarzanych podwójnie (wskaźnik M 4 ), napisanych w trakcie wykonania testu oceny szybkości my- Ryc. 4. Średnia ilość liter pisanych na przemian przez 90 sekund (wskaźnik M 3 ) w trakcie wykonania testu oceny szybkości myślenia przez dziewczęta i chłopców podzielonych na grupy z różnym poziomem jodu w organizmie (n=410) * istotnie statystyczna różnica w wynikach między grupami dziewcząt i chłopców z dopuszczalnym poziomem jodu w organizmie (p=0,018) ** istotnie statystyczna różnica w wynikach między grupami dziewcząt i chłopców z optymalnym poziomem jodu w organizmie (p=0,033) Fig. 4. Average number of letters written alternately (once small letters, once printed letters) written by subsequent 90 seconds during performing of rapid sentence writing test (M 3 ratio) among girls and boys divided into groups with different iodine levels (n=410) * statistically significant differences between girls and boys with iodine level more than adequate (p=0.018) ** statistically significant differences between girls and boys with optimal iodine level (p=0.033) 217

12 ślenia przez dziewczęta i chłopców podzielonych na grupy, z różnym poziomem jodu w organizmie. Rycina 5 przedstawia średnie wartości wskaźnika M 4. Na tym etapie badań w grupie dziewcząt zaobserwowaliśmy podobną tendencję rozkładu najwyższych i najniższych wartości pisanych liter w trakcie wykonywania testu. Mianowicie najwyższe wartości M 4 osiągnęły badane z ostrym niedoborem jodu w organizmie (149,43±10,34) liter, a najniższe wartości M 4 miały badane z poziomem jodu w organizmie większym od dostatecznego (73±29) liter. U chłopców było podobnie. Największe wartości M 4 osiągnęli badani z ostrym niedoborem jodu (139,5±17,17) liter, a najniższe z dopuszczalnym nadmiarem jodu w organizmie (103,3±3,61) liter. Kolejnym elementem badań było określenie przez nas średniej z trzech ostatnich etapów testu oceny szybkości myślenia (wskaźnik Ms). Rycina 6 przedstawia średnią wartość Ms w poszczególnych grupach z różnym poziomem jodu z uwzględnieniem płci. Wśród dziewcząt najwyższą wartość średniej z trzech ostatnich etapów testu oceny szybkości myślenia zanotowaliśmy w grupie z ostrym niedoborem jodu (140±7,94) liter, a najmniejszą u osób z poziomem jodu w organizmie większym od dostatecznego (70,22±20,4) liter. Badane z dopuszczalnym nadmiarem jodu i poziomem jodu większym od dostatecznego charakteryzowały się równą wartością Ms, wynoszącą odpowiednio (109,45±2,47) oraz (109,33±13,3) liter. U chłopców, Ryc. 5. Średnia liczba liter powtarzanych, pisanych przez 90 sekund (wskaźnik M 4 ) w trakcie wykonania testu oceny szybkości myślenia przez dziewczęta i chłopców podzielonych na grupy, z różnym poziomem jodu w organizmie (n=410) * istotnie statystyczna różnica w wynikach między grupami dziewcząt i chłopców z dopuszczalnym poziomem jodu w organizmie (p=0,000) Fig. 5. Average number of letters repeating each twice written by subsequent 90 seconds during performing of rapid sentence writing test (M 4 ratio) among girls and boys divided into groups with different iodine levels (n=410) * statistically significant differences between girls and boys with iodine level more than adequate (p=0.000) 218

13 tak jak u dziewcząt, największą wartość Ms zaobserwowaliśmy u badanych z ostrym niedoborem jodu w organizmie (127,83±18) liter. Chłopcy z dopuszczalnym nadmiarem i optymalnym poziomem jodu w organizmie cechowali się zbliżoną wartością Ms, wynoszącą odpowiednio (92,12±3,25) oraz (96,78±15,23) liter. Po przeanalizowaniu wszystkich opisanych etapów testu oceny szybkości myślenia stwierdzamy, że wśród chłopców wraz ze wzrostem poziomu jodu w organizmie obniża się wartość średniej liczby pisanych liter (z wyjątkiem trzeciego etapu testu). Natomiast wśród dziewcząt wykazaliśmy najwyższe wartości Ms w grupie z ostrym niedoborem jodu w organizmie, przy różnym rozkładzie w pozostałych grupach. W kolejnym etapie badań naszym celem było wyznaczenie wskaźnika szybkiego myślenia Kr na podstawie danych z poprzednich etapów testu wśród dziewcząt i chłopców, podzielonych na grupy, z różnym poziomem jodu w organizmie. Średnie wartości wskaźnika szybkiego myślenia ukazuje rycina 7. Z naszych badań wynika, że niezależnie od płci średnia wartość Kr wynosiła powyżej 0,5, co świadczy, że średnio każdy badany odznaczał się szybkim myśleniem. Wśród dziewcząt najwyższą wartość wskaźnika szybkości myślenia miały badane z ostrym niedoborem jodu Ryc. 6. Średnia liczba liter z trzech ostatnich etapów testu (wskaźnik Ms) oceny szybkości myślenia, napisanych przez dziewczęta i chłopców podzielonych na grupy, z różnym poziomem jodu w organizmie (n=410) * istotnie statystyczna różnica w wynikach między grupami dziewcząt i chłopców z dopuszczalnym poziomem jodu w organizmie (p=0,000) # istotnie statystyczna różnica w wynikach między grupą dziewcząt z poziomem jodu większym od dostatecznego a grupą z ostrym niedoborem jodu (p=0,031) Fig. 6. Average number of letters of the last three stages of rapid sentence writing test (Ms ratio) among girls and boys divided into groups with different iodine levels (n=410) * statistically significant differences between girls and boys with iodine level more than adequate (p=0.000) # statistically significant differences between girls with iodine level more than adequate and girls with severe deficiency (p=0.031) 219

14 w organizmie (0,67±0,04). Nieco niższą wartością Kr odznaczały się badane z optymalnym poziomem jodu i dopuszczalnym nadmiarem tego pierwiastka w organizmie, wynoszącą odpowiednio (0,63±0,09) oraz (0,61±0,008). W grupie osób z poziomem jodu większym od dostatecznego średnia wartość wskaźnika Kr była najniższa (0,56±0,05). U chłopców, tak jak wśród dziewcząt, najwyższy wskaźnik szybkości myślenia zanotowaliśmy w grupie z ostrym niedoborem jodu w organizmie (0,58±0,03). Niższe wartości Kr zaobserwowaliśmy w grupie badanych z dopuszczalnym nadmiarem jodu i optymalnym poziomem tego mikroelementu w organizmie, odpowiednio (0,56±0,01) oraz (0,51±0,02) (ryc. 7). Analiza korelacyjna pomiędzy poziomem jodu w organizmie a wskaźnikami szybkości myślenia wykazała, że w grupie chłopców z dopuszczalnym nadmiarem jodu w organizmie wraz ze wzrostem poziomu jodu również zwiększa się szybkość wykonywania zadań (średnia trzech etapów testu), czego nie zaobserwowano u dziewcząt. Nadmiar, jak i niedobór jodu w organizmie chłopców różnego wieku w większym stopniu wpływa na przebieg procesów intelektualnych w porównaniu z grupą dziewcząt (ryc. 8). Niedostateczne spożycie jodu prowadzi do zaburzeń ogólnie określanych jako zaburzenia z niedoboru jodu (iodine deficiency disorders, IDD). Objawy niedoboru tego pierwiastka mogą pojawić się w każdym wieku, lecz najbardziej poważne jego konsekwencje występują w okresie życia płodowego oraz dzieciństwa (Wiernicka Ryc. 7. Średnia wartość wskaźnika szybkości myślenia (Kr) dla dziewcząt i chłopców, podzielonych na grupy, z różnym poziomem jodu w organizmie (n=410) * istotnie statystyczna różnica w wynikach oceny szybkości myślenia między grupami dziewcząt i chłopców z dopuszczalnym poziomem jodu w organizmie (p=0,000) Fig. 7. The mean of mental speed ratio (Kr) among girls and boys divided into groups with different iodine levels (n=410) * statistically significant differences between girls and boys with iodine level more than adequate (p=0.000) 220

15 i in. 2011). Umiarkowane deficyty jodu są odpowiedzialne za 5-20% woli u dzieci szkolnych. Niedobory tego pierwiastka prowadzą do obniżenia IQ (ilorazu inteligencji) o około 13,5 pkt (Socha i in. 2004). Ponadto w jednym badaniu z Sycylii wykazano odległe skutki niedoboru jodu w życiu płodowym. Stwierdzono, iż u dzieci matek z umiarkowanym niedoborem jodu podczas ciąży w 9 przypadkach na 16 urodzeń rozpoznano zespół nadpobudliwości ruchowej (ADHD) w wieku 8-10 lat, zaś nie zdiagnozowano tego schorzenia u żadnego dziecka, którego matka podczas ciąży nie miała niedoboru jodu (Zimmerman 2010, Melse-Boonstra i Jaiswal 2010). Również wiele badań klinicznych potwierdza znaczną rolę stresowych czynników psychospołecznych w wystąpieniu zaburzeń tarczycy. Badania na ten temat (Harris i in. 1992, Sonino i in. 1993, Radosavljevic i in. 1996, Sonino i in. 2007) wskazują, że doświadczanie wydarzeń traumatycznych ma istotne znaczenie dla patogenezy chorób tarczycy, ponieważ przyczynia się do rozwoju osobowości nieod- Ryc. 8. Korelacyjne zależności między liczbą liter powtarzanych, pisanych przez 90 sekund (M 4 ), średnią liczbą liter z trzech ostatnich etapów testu (Ms) oceny szybkości myślenia oraz poziomem jodu w grupie chłopców z dopuszczalnym nadmiarem jodu w organizmie (n=160) Fig. 8. Correlations between the number of repeated letters written by last 90 seconds (M 4 ), the average number of letters from the last three stages of rapid sentence writing test and the iodine level in group of boys with a possible iodine excess (n=160) 221

16 pornej, co z kolei sprzyja uaktywnianiu się różnych, szeroko rozumianych, nieprawidłowości. Od dawna lekarze zwracali uwagę na małą stabilność emocjonalną, łatwość irytowania się, problemy ze snem czy obniżoną kontrolę zachowań emocjonalnych tych chorych. Badania pokazały, że obraz psychologiczny jest podobny u osób z nadczynnością tarczycy, niezależnie od jej przyczyny (Wallestein i in. 1965). Uważa się na przykład, że hipertyreoza może wystąpić w odpowiedzi na doświadczoną traumę emocjonalną. Stwierdzono, że różne trudne zdarzenia psychospołeczne mogą aktywować stresową oś tarczycową i doprowadzić do wzrostu aktywności tarczycy. Badania pokazują, że stanowi ona raczej przedłużenie reakcji depresyjnej niż chwilowego smutku (Basińska 2009), co jest zgodne z tempem, w jakim przebiegają reakcje stresowe osią wewnątrzwydzielniczą. Eksperymentalnie wykazano (Alexander i in. 1961), że chorzy z hipertyreozą mają charakterystyczny sposób reagowania w sytuacji lękowej (nie stosują wyparcia). Obserwacje kliniczne wskazują, że stres psychologiczny powoduje nadaktywność tarczycy (Bard 1956). Badania 228 osób z chorobą Gravesa-Basedowa pokazały, że kłopoty dnia codziennego oraz palenie papierosów w dużym stopniu wiążą się z ryzykiem jej wystąpienia, ale tylko w grupie kobiet. Nie były to znaczące czynniki dla mężczyzn (Yoshiuchi i in. 1998a, b). W grupie 65 kombatantów wietnamskich otrzymano pozytywny związek pomiędzy posttraumatycznym zaburzeniem stanu emocjonalnego (przeżyte doświadczenia traumatyczne) a hormonami tarczycy (T 3, ft 3 i T 4 ). Ujawnił się także pozytywny związek pomiędzy objawami PTSD a poziomem T 3 i ft 3 (dochodzi do nadczynności). Jest to tzw. tarczycowa oś stresu (Wang i Mason 1999). Szczególnie istotną zależność stwierdzono wobec skali mierzącej nadpobudliwość, która wyrażała się w trudnościach w spaniu i koncentracji uwagi, łatwości w irytowaniu się i gniewaniu, nasilonej podejrzliwości i fizjologicznej reaktywności (Wang i in. 1995). Badania polskich kobiet z chorobą Gravesa-Basedowa wykazują u większości z nich udział czynników psychologicznych w etiopatogenezie choroby (Warmuz-Stangierska i in. 1991). Stwierdzono związek przyczynowo- -skutkowy między trudnymi sytuacjami emocjonalnymi występującymi przed chorobą a jej początkiem (Basińska 2009). Ogólnie wiele badań przeprowadzonych w różnych częściach świata potwierdza tezę, że osoby z chorobą Gravesa-Basedowa zgłaszają występowanie negatywnych zdarzeń życiowych i kłopotów dnia codziennego zdecydowanie częściej niż osoby zdrowe (Winsa i in. 1991, Kung 1995, Lee i in. 2003). Z tego powodu w powstawaniu choroby Gravesa-Basedowa uwzględnia się także aktywność wewnątrzwydzielniczej tarczycowej osi stresowej (Basińska 2009). Szczególną rolę w etiologii nadczynności tarczycy przypisano emocjonalnemu wyparciu (Pilowsky i in. 1973). Oceniając kliniczne zachowanie pacjentów z nadczynnością tarczycy, opisano ich jako nadaktywnych, łatwo się irytujących, niemiejących odpoczywać i reagujących nadmiernie na stymulujące działanie środowiska. Podjęto więc próbę eksperymentalnego sprawdzenia, jaki jest związek trijodotyroniny z procesami uwagi. Okazało się, że T 3 wpływa zaburzająco na jej funkcje. Podanie trijodotyroniny zdrowym osobom powodowało zwiększenie odpowiedzi korowej na mało znaczące informacje i zarazem brak reakcji na te znaczące (Kopell i in. 1970). Podczas oceny klinicznej kobiet z nadczynnością okazały się one, w porównaniu ze zdrowymi kobietami, zdecydowanie bardziej neurotyczne, zgłaszały wiele skarg somatycznych, miały sta- 222

17 ny depresyjne i lękowe oraz przyjmowały postawę obronną. W wyniku leczenia nadczynności liczba zachorowań i reakcji neurotycznych zmniejszyła się. Potwierdzono istnienie subtelnego związku pomiędzy poziomem tyroksyny (w początkowym czasie, gdy poziom T 4 był wysoki) a funkcjonowaniem poznawczym 19 chorych kobiet (MacCrimmon i in. 1979, Basińska 2009). Współczesne badania wskazują, że w obrazie psychologicznym osób z chorobą Gravesa-Basedowa w nadczynności dominuje nastawienie hipochondryczno- -histeryczne wraz z niepokojem, niewielką aktywnością i łagodnie nasilonymi objawami depresji (Warmuz-Stangierska i in. 1991, 2006). Badania japońskie pokazują dużo istotnych różnic w osobowości osób z tą chorobą w zależności od tego, czy jest to jej nawrót, czy stan remisji. Gdy dochodzi do nawrotu choroby, chorzy stają się bardziej hipochondryczni, depresyjni, paranoiczni i psychasteniczni (psychicznie zmęczeni). Zauważają także więcej problemów dnia codziennego (Fukao i in. 2003). Wśród pacjentów chorych endokrynologicznie znajduje się wiele osób (koło 80%) z zaburzeniami psychicznymi (Sonino i in. 2004, Basińska 2009). Autoimmunizacyjne choroby tarczycy, sklasyfikowane jako przewlekłe, są przede wszystkim źródłem lęku, a ponadto istotnie wpływają na funkcjonowanie człowieka, zmieniając jego przyzwyczajenia i nawyki. Niewątpliwie bardzo istotna grupa symptomów w przebiegu tej choroby to objawy psychiczne, ujawniające się zarówno na poziomie funkcji poznawczych, jak i osobowościowych. U chorych występuje ociężałość psychiczna, osłabienie pamięci, senność, zwolnienie reakcji na bodźce oraz znaczne spowolnienie mowy. Może towarzyszyć im również brak ambicji w podejmowanych działaniach, niepokój, a także depresja czy objawy psychotyczne (Górowski 1997, Łącka 2001). Mimo że subkliniczna niedoczynność tarczycy nie daje tak dużego upośledzenia w funkcjonowaniu jak inne przewlekłe choroby, to w percepcji pacjentów powoduje znaczne pogorszenie ich stanu zdrowia w porównaniu z populacją ludzi zdrowych (Razvi i in. 2005). Objawy psychiczne w postaci depresji, drażliwości czy zakłopotania często poprzedzają ujawnienie się choroby w pełnym obrazie klinicznym (Hall i in. 1982, Degner i in. 2001, Basińska 2009). WNIOSKI 1. Badane osoby różnej płci, zamieszkujące tereny Pomorza Środkowego, mianowicie dzieci i młodzież w wieku 8-18 lat, różnią się między sobą pod względem zawartości jodu w organizmie. Ten fakt pozwolił nam wytypować 4 podstawowe grupy osób: z dopuszczalnym nadmiarem jodu, poziomem jodu większym od dostatecznego, optymalnym poziomem oraz z ostrym niedoborem tego pierwiastka. 2. Nasze badania wykazują, że poziom jodu w organizmie wpływa na przebieg procesów intelektualnych w grupach dziewcząt i chłopców, mianowicie ma wpływ na dokładność i szybkość wykonywanych testów mierzących poziom koncentracji uwagi i szybkości myślenia. 3. Analiza korelacyjna pomiędzy poziomem jodu w organizmie a wskaźnikami szybkości myślenia wykazała, że zarówno nadmiar, jak i niedobór jodu w organizmie chłopców różnego wieku w większym stopniu wpływa na przebieg procesów intelektualnych w porównaniu z grupą dziewcząt. 223

18 4. Jod to mikroelement odgrywający znaczną rolę w przebiegu procesów myślenia. Prawidłowa podaż tego pierwiastka jest potrzebna do właściwego przebiegu procesów intelektualnych. LITERATURA Alexander F., Flag G.W., Poster S., Clemens T., Blahd W Experimental studies of emotional stress: I. Hyperthyroidism. Psychosomatic Medicine, 23(2): American Thyroid Association ATA Hypothyroidism Booklet, s. 3. Bard P A diencephalic mechanism for the expression of rage with special reference to the endocrine function: Blood levels of adrenocortical and thyroid hormones in acutely disturbed patients. Psychosomatic Medicine, 18: Basińska M.A Funkcjonowanie psychologiczne pacjentów w wybranych chorobach endokrynologicznych. Uwarunkowania somatyczne i osobowościowe. Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz. Choroby tarczycy. Zarys endokrynologii klinicznej J. Zieleniewski, M. Pawlikowski (red.). Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa: Degner D., Meller J., Bleich S., Schlaumann V., Rüther E Affective disorders associated with autoimmune thyroiditis. Journal of Neuropsychiatry and Clinical Neurosciencis, 13(4): Delange F Disorders due to iodine deficiency. Acta Clin. Belg., 45(6): Delange F The disorders induced by iodine deficiency. Thyroid, 4(1): Delange F., de Benoist B., Pretell E., Dunn J.T Iodine deficiency in the world: where do we stand at the turn of the century? Thyroid, 11: Dunn J.T., Crutchfield H.E., Gutekunst R., Dunn A.D Methods for measuring iodine in urine. The Netherlands: International Council for Control of Iodine Deficiency Disorders. Fukao A., Takamtsu J., Marakami Y., Sakane S., Mivauchi A., Kuma K., Hayashi S., Hanafusa T The relationship of psychological factors to the prognosis of hyperthyroidism in antithyroid drug-treated patients with Graves disease. Clinical Endocrinology, 58(5): Ganong W.F Fizjologia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. Gietka-Czernel M., Jastrzębska H Rozpoznanie i leczenie chorób tarczycy. Ośrodek Informacji Naukowej Polfa, Warszawa. Górowski T Choroby tarczycy. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. Górowski T Czy mam zdrową tarczycę? Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. Gunnarsson T., Sjöberg S., Eriksson M., Nordin C Depressive symptoms in hypothyroid disorder with some observations on biochemical correlates. Neuropsychobiology, 43(2): Hall R.C.W., Popkin M.K., Devaul R., Hall A.K., Gardner E.R., Beresford T.P Psychiatric manifestations of Hashimoto s thyroiditis. Psychosomatics, 23(4): Harris T., Creed F., Brugha T.S Stressful life events and Graves disease. British Journal of Psychiatry, 161(4): Hartwig W Endokrynologia. W: Choroby wewnętrzne. F. Kokot (red.). Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa: ICCIDD, WHO, UNICEF. Assessment of Iodine Deficiency Disorders and Monitoring their Elimination. A guide for programme managers, 2 nd ed. World Health Organization, Kabashniuk V.O., Havrylkievich V.K Psychofizjologia. Wydawnictwo Novy Svit 2000, Lwów. Kopell B.S., Wittner W.K., Lunde D., Warrick G., Edwards D Influence of triio- 224

19 dothyronine on selective attention in man as measured by the visual averaged evoked potential. Psychosomatic Medicine, 3(5): Korman E Podstawy endokrynologii wieku rozwojowego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. Krawczyńska H Tyreologia wieku rozwojowego, Warszawa. Kung A.W Life events, daily stresses and coping in patients with Graves disease. Clin. Endocrin., 42(3): Kuszczak A.J Kontrola emocjonalna w grupie kobiet z chorobą Gravesa-Basedowa. Niepublikowana praca magisterska. Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz. Lee I.T., Sheu W.H., Liau Y.J., Lin S.Y., Lin W.J., Lin C.C Relationship of stressful life events, anxiety and depression to hyperthyroidism in an Asian population. Hormone Reaearch, 60(5): Lewiński A., Hilczer M., Smyczyńska J Nadczynność i niedoczynność tarczycy przyczyny, rozpoznawanie i leczenie, Przew. Lek., 10: Lewko J., Łagoda K., Sierżantowicz R Pielęgnowanie pacjentów w wybranych chorobach układu endokrynologicznego. Repetytorium z pielęgniarstwa. Podręcznik dla studiów medycznych. K. Kędziora-Kornatowska, M. Muszalik, E. Krajewska-Kułak, I. Wrońska (red.). Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa: Łącka K Choroby tarczycy. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. MacCrimmon D.J., Wallace J.E., Goldberg W.M., Streiner D.L Emotional disturbance and cognitive deficits in hyperthyroidism. Psychosomatic Medicine, 41(4): Melse-Boonstra A., Jaiswal N Iodine deficiency in pregnancy, infancy and childhood and its consequences for brain development. Best practice, Research clinical endocrinology & Metaboilsm, 24: Miller D.W Znaczenie jodu dla zachowania dobrego stanu zdrowia, Nexus, 2(58): Program eliminacji niedoboru jodu w Polsce na lata Rozporządzenia Ministra Zdrowia, Warszawa: 3. Pilowsky I., Spalding D., Shaw J., Korner P.I Hypertension and personality. Psychosomatic Medicine, 35(1): Radosavljevic V.R, Jankowic S.M., Marinkovic J.M Stressful life events in the pathogenesis of Graves disease. Eur. J. Endocrin., 134(6): Razvi S., Ingoe L.E., McMillan C.V., Weaver J.U Health status in patients with subclinical hypothyroidism. Eur. J. Endocrinol., 152(5): Reber A Słownik psychologii, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR Sp. z o.o., Warszawa. Socha J., Piotrowska-Jastrzębska J., Socha P Niedobory żywieniowe jodu konsekwencje kliniczne. Borgis Nowa Pediatria, 1: Sonino N., Mirelli M.E., Boscaro M., Fallo F., Busnardo B., Fava G.A Life events in the pathogenesis of Graves disease. A controlled study. Acta Endocrinologica, 128(4): Sonino N., Navarrini C., Ruini C., Ottolini F., Paoletta A., Fallo F., Boscaro M., Fava G.A Persistent psychological distress in patients treated for endocrine disease. Psychotherapy and Psychosomatics, 73(1): Sonino N., Tomba E., Fava G.A Psychological approach to endocrine disease. Advanced of Psychosomatic Medicine, 28(1): Studzińska D Poradnia informacyjna: niedobór jodu przyczyny [dostęp ]. Suwalska A., Łojko D Zaburzenia psychiczne u chorych endogennych i ich leczenie. Terapia, 12: Szybiński Z Iodine prophylaxis in Poland in light of the WHO recommendation on reduction of the daily salt intake. Pediatr. Endocrinol. Diabetes Metab., 15(2):

20 Thomsen A.F., Kvist T.K., Andersen P.K. i in Increasing risk of developing affective disorder in patients with hypothyroidism: a register based study. Thyroid, 15: Tkachenko H., Kurhalyuk N., Pałczyńska K., Szornak M Intelektualne cechy osobowości a funkcjonowanie tarczycy u osób różnego wieku. W: Ekofizjologiczne uwarunkowania zdrowia człowieka, I Konferencja Naukowa. N. Kurhaluk, P. Kamiński (red.). Słupski Uniwersytet Trzeciego Wieku, Słupsk. Wallestein R.S., Holzman P.S., Voth H.M., Uhr N Thyroid hot spots : a psychophysiological study. Psychosomatic Medicine, 27(6): Wang P.S., Mason J Elevations of serum T 3 levels and their association with symptoms in World War II veterans with combat-related posttraumatic stress disorder: replication of findings in Vietnam Combat Veterans. Psychosomatic Medicine, 61(2): Wang P.S., Mason J., Southwick S., Johnson D., Lubin H., Harney D Relationships between thyroid hormones and symptoms in combat-related posttraumatic stress disorder. Psychosomatic Medicine, 57(4): Warmuz-Stangierska I., Czarnywojtek A., Ziemnicka K., Stangierski R., Sowiński J Porównawcze badania psychologiczne chorych z rakiem tarczycy oraz z nadczynnością tarczycy w przebiegu choroby Gravesa-Basedowa. Endokrynologia Polska, 57(6): Warmuz-Stangierska I., Sowiński J., Pietz L., Gembicki M Ocena psychologiczna chorych z chorobą Gravesa-Basedowa. Endokrynologia Polska, 42(1): Winsa B., Adami H.O., Bergström R., Gamstedt A., Dahlberg P.A., Adamson U., Jansson R., Karlsson A Stressful life events and Graves disease. Lancet, 14(338): Wiernicka A., Socha J., Socha P Rola jodu w żywieniu dzieci. Standardy Medyczne, Pediatria, 8: Yoshiuchi K., Kumano H., Nomura S., Yoshimura H., Ito K., Kanaji Y., Ohashi Y., Kuboki T., Suematsu H. 1998a. Stressful life events and smoking were associated with Graves disease in women, but not in men. Psychosomatic Medicine, 60(2): Yoshiuchi K., Kumano H., Nomura S., Yoshimura H., Ito K., Kanaji Y., Kuboki T., Suematsu H. 1998b. Psychosocial factors, influencing the short-term outcome of antithyroid drug therapy in Graves disease. Psychosomatic Medicine, 60(5): Zach J., Ackerman S.H Thyroid function, metabolic regulation, and depression. Psychosomatic Medicine, 50(5): Zgliczyński S Choroby tarczycy. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław. Zimmerman M.B Methods to assess iron and iodine status. British Journal of Medicine, 99: 2-9. Zimmerman M.B Symposium on Geographical and geological influence on nutrition. Iodine deficiency in industrialized countries. Proceeding of the Nutrition Society, 69: Zimmerman M.B., de Benoist B., Corigliano S., Jooste P.L., Molinari L., Moosa K., Pretell E.A., Al-Dallal Z.S., Wei Y., Zu-Pei C., Torresani T Assessment of iodine status using dried blood spot thyroglobulin: development of reference material and establishment of an international reference range in iodine-sufficient children. J. Clin. Endocrinol. Metab., 91(12): Zimmerman M.B., Moretti D., Chaouki N., Torresani T Development of a dried wholeblood spot thyroglobulin assay and its evaluation as an indicator of thyroid status in goitrous children receiving iodized salt. Am. J. Clin. Nutr., 77: