MASTER OF BUSINESS ADMINISTRATION

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "MASTER OF BUSINESS ADMINISTRATION"

Transkrypt

1 4 (96) LIPIEC-SIERPIEŃ 2009 ISSN MASTER OF BUSINESS ADMINISTRATION Grzegorz W. Kołodko Światowy kryzys i jego implikacje dla Polski Łukasz Sułkowski O potrzebie rozwoju epistemologii zarządzania Wojciech Gasparski Znaczenie i istota epistemologii oraz metodologii nauki o zarządzaniu

2 Master of Business Administration jest czasopismem naukowym, punktowanym przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (4 punkty). Redaktor Naczelny Stefan Kwiatkowski Akademia Leona Koźmińskiego, Warszawa Redaktorzy Honorowi Bogdan Wawrzyniak Akademia Leona Koźmińskiego, Warszawa Sten Jönsson Goeteborg University Rada Programowa Józef Boroń Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Józefa Kramer Akademia Ekonomiczna im. Karola Adamieckiego w Katowicach Henryk Mruk Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Bogdan Nogalski Uniwersytet Gdański Narcyz Roztocki State University of New York, New Patlz, USA Kolegium Redakcyjne Zbigniew Bochniarz University of Washington, USA Dorota Dobija Akademia Leona Koźmińskiego, Warszawa Ilona Hunek Univeristy College Dublin, Ireland Krzysztof Jackowicz Akademia Leona Koźmińskiego, Warszawa Eugeniusz Kąciak Brock University, Ontario, Canada Izabela Koładkiewicz Akademia Leona Koźmińskiego, Warszawa Oskar Kowalewski Szkoła Główna Handlowa, Warszawa Czesław Mesjasz Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Henryk Mruk Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Alojzy Nowak Uniwersytet Warszawski Jacek Tomkiewicz Akademia Leona Koźmińskiego, Warszawa Jan Saykiewicz Duquesne University, Pittsburgh Sekretarz Redakcji Anna Goryńska Akademia Leona Koźmińskiego, Warszawa Spis treści ArtykuŁy Grzegorz W. Kołodko Światowy kryzys i jego implikacje dla Polski 3 Łukasz Sułkowski O potrzebie rozwoju epistemologii zarządzania 12 Wojciech Gasparski Znaczenie i istota epistemologii oraz metodologii nauki o zarządzaniu 20 Mieczysław Dobija Zarządzanie transakcjami walutowymi w warunkach fluktuacji kursu 27 Tomasz Zalega Praca zdalna obraz przemian w Polsce i wybranych krajach Unii Europejskiej 35 Waldemar Walczak Orientacja na cele w zarządzaniu projektami 46 Piotr Tarka Specyfika rynku młodzieżowego jako obszaru celowych i ukierunkowanych oddziaływań w strategiach firm fonograficznych 56 Bogusław Balza Nieprawidłowości w wydatkowaniu środków Zakładowego Funduszu Świadczeń Socjalnych 63 MiscellAneA Krzysztof Jackowicz, Svetlana Gudkova Przegląd Czasopism 75 issue summary 80 Prof. dr hab. Grzegorz W. Kołodko Akademia Leona Koźmińskiego, Warszawa Ambicje trzeba mieć, chociaż nie przerost ambicji. Polska nie jest pępkiem świata wytwarzamy raptem 0,97 procent światowej produkcji, licząc jedynie 0,55 procent populacji globu ale zważywszy na dobrodziejstwa ustrojowej transformacji Polska powinna mieć ambicje szybkiego tempa rozwoju: zrównoważonego gospodarczo, społecznie, środowiskowo. Tym bardziej, że z punktu widzenia potencjału wzrostu kraj nasz ma obecnie jedną z najlepszych pozycji geopolitycznych na świecie. I na tym można i trzeba budować długofalową strategię szybkiego i harmonijnego rozwoju. To, co było przekleństwem przez całe millenium lokalizacja w środku Europy, gdzie destrukcyjnie ścierały się rozmaite, często wrogie nam interesy jest dzisiaj wielką pokojową szansą. Niestety, nie wykorzystujemy należycie tak dogodnego położenia, na styku Zachodu z Wschodem, głównie wskutek politycznie motywowanego złego układania stosunków ze wschodnimi sąsiadami, zwłaszcza z Rosją. Podczas niektórych epizodów posocjalistycznej transformacji, zwłaszcza na początku A rtykuły Światowy kryzys i jego implikacje dla Polski Abstrakt Współczesny kryzys najczęściej jest analizowany jako kryzys finansowany, który przeniósł się do sfery realnej (kryzys gospodarczy) i rozprzestrzenił wskutek współzależności typowych dla globalizacji. W istocie to fundamentalny kryzys systemowy, kryzys neoliberalnego modelu kapitalizmu. Jego przezwyciężenie wymaga tak re-regulacji rynków finansowych i zwiększonego interwencjonizmu, jak przeorientowania wartości, zmian instytucjonalnych i odmiennej polityki. Dotychczasowy sposób funkcjonowania gospodarki musi być zastąpiony nowym pragmatyzmem w oparciu o koincydencji teorię rozwoju. i w końcu minionej dekady, w rezultacie zbyt wielu niepotrzebnych szoków i niedostatecznej terapii w latach oraz w trakcie niepotrzebnego przechłodzenia gospodarki w okresie , a także ostatnio, w latach , nastąpiło w Polsce znaczne rozwarstwienie dochodów, co obraca się przeciwko wzrostowi gospodarczemu. Warto uzmysłowić sobie, że w sumie podczas tych dziesięciu lat zagregowany wzrost PKB sięgnął zaledwie 7 procent Prawie cały przyrost produkcji uzyskany podczas minionego dwudziestolecia, w okresie , jest efektem skoku lat , kiedy to w wyniku Strategii dla Polski PKB na mieszkańca zwiększył się aż o 28 procent, oraz realizacji Programu Naprawy Finansów Rzeczypospolitej w latach Do tego dochodzą także lata szybkiego wzrostu Narastanie nierówności dochodowych i majątkowych odzwierciedla od pewnego czasu ponownie rosnący wskaźnik Giniego i zwiększające się relacje między skrajnymi decylami dochodowymi. O ile podczas prób budowy 3

3 społecznej gospodarki rynkowej, chociażby w latach , udawało się powstrzymywać narastanie ekonomicznego rozwarstwiania społeczeństwa, o tyle w okresach dominacji neoliberalnej doktryny wzrost wydajności pracy nie był opłacany w sposób ekwiwalentny wzrostem płac realnych. System gospodarczy lansowany przez neoliberalizm jest bowiem podporządkowany interesom zamożniejszych warstw i to do nich, w sposób nieekwiwalentny z punktu widzenia wkładu do dochodu narodowego, przesuwana jest jego rosnąca część. W długofalowej strategii społecznie zrównoważonego rozwoju potrzebna jest natomiast harmonia między obowiązkami i beneficjami tzw. pracodawców i pracobiorców, czyli, nazywając rzecz po imieniu, między kapitałem (w dużej mierze zagranicznym) i pracą (prawie całkowicie krajową). Neoliberalizm także ten nadwiślański taką harmonię wyklucza, co musi skutkować perturbacjami nie tylko gospodarczymi, ale także społecznymi i politycznymi. Będą się one nasilać. Coraz częściej pada pytanie: Czy obecny kryzys jest kryzysem systemowym?. Niewątpliwie tak. Jest to kryzys systemowy, o znaczeniu fundamentalnym. Choć nie jest to kryzys systemu kapitalistycznego jako takiego, bo dla niego we współczesnym świecie nie mamy alternatywy (we współczesnym, bo kiedyś i to się zmieni), to jest to głęboki kryzys, bez mała upadek neoliberalnego modelu gospodarki rynkowej. Nieuchronność tego upadku, uwarunkowania i nieuniknioność współczesnego kryzysu szeroko opisuję na kartach Wędrującego świata ( 2. Trzeba, niestety, zgodzić się z obserwacją, że przejawem działania na modłę neoliberalną jest postępowanie polskiego banku centralnego i Rady Polityki Pieniężnej. Będąc jedną z najbardziej niezależnych instytucji tego typu na świecie, działa on zgodnie z oczekiwaniami rynku, a faktycznie pozwala rynkom finansowym na grę w ich własnym interesie, wbrew długofalowym interesom gospodarki narodowej. Wskazuje na to wiele symptomów. Załamanie polskiego eksportu w czwartym kwartale 2008 roku wynikło z przewartościowania złotego, do czego prowadziła całkowicie swobodna spekulacja jego kursem. NBP nie tylko temu nie przeciwdziałał (a powinien!), ale funkcjonując pod doktrynerskimi hasłami totalnie wolnych przepływów kapitałowych i wadliwie ustawiając stopy procentowe, sprzyjał wręcz szkodliwej dla funkcjonowania gospodarki wpierw aprecjacji, a potem lawinowemu załamaniu się kursu. Przewartościowanie kursu złotego było w sposób oczywisty spekulacyjne, tak samo jak jego ewidentne niedowartościowanie w pierwszym kwartale 2009 roku. Niezależnie od potrzeby zmniejszenia skali wahań kursowych i ustabilizowania oczekiwań podmiotów gospodarczych w tej materii, co jest bardzo pożądane z punktu widzenia nie tylko konsumentów i producentów, lecz także rządu, najważniejsza decyzja polityczno-gospodarcza, przed jaką stoimy, dotyczy konwergencji walutowej. Zasadnicze pytanie wszakże to nie: Kiedy wejść do strefy euro? (acz i ono jest bardzo ważne i zapowiedź stosunkowo bliskiej daty, roku 2012 jako roku wejścia do obszaru wspólnej waluty, jest istotna; trzeba od rządu wymagać, aby tej daty dotrzymał, choć wątpliwe, czy potrafi), tylko pytanie: Przy jakim kursie wejść do tej strefy?. Kurs ten można już ustalić. Od dłuższego czasu argumentuję, że powinien on wynosić około 4 złotych za euro, bo to jest, mniej więcej, kurs długookresowej równowagi zewnętrznej, co powinno wyrażać się w kontrolowanym i dającym się bezkonfliktowo sfinansować deficycie obrotów bieżących. To jest kryzys systemowy, to kryzys fundamentalny. Przesuwa się on nie tylko geograficznie po coraz bardziej współzależnej gospodarce światowej wychodząc z USA wpierw przelał się przez dwa oceany, a teraz już rozprzestrzenia się po całym świecie ale także przeniósł się ze sfery finansowej, gdzie neoliberalizm go zrodził, do sfery realnej. Teraz przenosi się z kolei na sferę społeczną, a stamtąd rozpościerał się będzie na obszar polityczny, by wreszcie rozlać się w całej rozciągłości także w sferze ideologicznej. To czas zamętu, z którego wyłaniać będą się nowe wartości, zmodyfikowane instytucje, nowe metody polityki. Współczesny kryzys systemowy trzeba postrzegać jednakże szerzej, w kontekście dwunastu Wielkich Spraw Przyszłości, o których piszę w ostatnim rozdziale Wędrującego świata. Ten tuzin fundamentalnych dla długiej fali cywilizacji Wielkich Spraw Przyszłości to: 1) tempo i granice wzrostu gospodarczego, 2) ewolucja wartości i ich kulturowe implikacje dla procesów rozwojowych, 3) instytucjonalizacja globalizacji versus narastający brak koordynacji i chaos, 4) integracja regionalna i jej sprzężenie z globalizacją, 5) pozycja i rola organizacji pozarządowych, 6) środowisko przyrodnicze i konkurencja o wyczerpujące się zasoby naturalne, 7) procesy demograficzne i migracje ludności, 8) bieda, nędza i nierówności społeczne, 9) gospodarka i społeczeństwo oparte na wiedzy, 10) postęp naukowo-techniczny, 11) ewolucja sieci i jej gospodarcze konsekwencje, 12) konflikty i bezpieczeństwo, wojna i pokój. Inne zasadnicze pytanie odnosi się do źródeł współczesnego kryzysu. Bynajmniej nie wziął się on z tąpnięcia na rynku poniżej standardowych kredytów hipotecznych, tzw. subprime, w Stanach Zjednoczonych. Załamanie nadętego rynku subprime to tylko impuls bezpośredni, lont, który odpalił gromadzoną przez lata mieszankę wybuchową. Nie byłoby tąpnięcie subprime, to coś innego byłoby tym impulsem. Zawalenie się segmentu nadymanego balonu spekulacyjnego, jakim był amerykański rynek poniżej standardowych kredytów hipotecznych, to nadużywana dzisiaj wymówka. Służy ona zwłaszcza rzecznikom grup interesów i ideologii związanych z odpowiedzialnym za kryzys neoliberalizmem. Widać to także w dyskusjach toczących się w Polsce. Tymczasem problem jest głębszy i dużo poważniejszy. Otóż system oparty na wartościach neoliberalnych jest niespójny. Jest on do tego stopnia konfliktogenny, że rozdęte ad absurdum acz dające do czasu krocie niewielu kosztem wielu spekulacyjne rynki pochodnych instrumentów finansowych (można je szacować w przedziale 600 do 700 bilionów dolarów, a więc na poziomie dziesięciokrotnie większym niż wartość produkcji całego świata wynosząca w roku 2008 prawie 70 bilionów dolarów, licząc parytetem siły nabywczej) musiały runąć. To, że ten lot ćmy do ognia nie został zawczasu zatrzymany, jest niewybaczalnym błędem neoliberalizmu. W tej sprawie jego przewinienia 4 5

4 nie podlegają przedawnieniu, gdyż negatywne skutki tej dewiacji gospodarki kapitalistycznej są ogromne. Co gorsza, istota kryzysu jest taka, że obarcza on swymi narastającymi wciąż ciężarami przede wszystkim nie tych, których idee i polityka zwłaszcza krótkowzroczność i zachłanność doń doprowadzili. Zgodzić się trzeba przy tym wszystkim z supozycją, że jest to również kwestia systemu wartości i szeroko pojętej kultury. Odnoszę się do tego w książce Wędrujący świat, wskazując na kulturowe uwarunkowania funkcjonowania gospodarki i społeczeństwa oraz procesów ich rozwoju. Kultura wyjaśnia wiele. Dużo więcej niż skłonni są to dostrzegać tradycyjnie (czyli wąsko) myślący ekonomiści. Neoliberalna doktryna ekonomiczna pod tym kątem jest szczególnie prymitywna. Tym bardziej, skoro ten model neoliberalny tak się rozpętał okresowo także w Polsce trzeba zapytać: Dlaczego?. Wędrujący świat na te wszystkie pytania odpowiada w ujęciu interdyscyplinarnym, gdyż tylko taki charakter może mieć poprawna, czyli kompleksowa odpowiedź na pytania o źródła, mechanizm i konsekwencje kryzysu. Zdecydowanie nie można zgodzić się z neoliberalnym de facto podejściem do polityki typu wait and see, za którą on się opowiada. Rząd polski przyjmuje taką właśnie, nader pasywną politykę. Niejako otworzył drzwi na oścież i mówi kryzysowi: Welcome to Poland! Rząd, z definicji, jest do tego, by rządzić, a nie przyglądać się i biernie czekać na rozwój sytuacji. Rząd ma rządzić, z nie grać z rynkami i z ludźmi (postrzeganymi zbyt często jako li tylko elektorat). No to rząd patrzy i czeka... I szybko doczeka się dużo gorszej sytuacji, niż ta nie do uniknięcia, no bo przecież przed skutkami kryzysu w ogóle uciec nie sposób. Jak natomiast je zmniejszać i przezwyciężać, o tym konkretnie piszę, proponując pakiet antykryzysowy w Liście otwartym do Premiera Rzeczypospolitej 3. Niezbędna jest aktywna polityka i umiejętne posługiwanie się ukierunkowanymi na efekty mnożnikowe wydatkami publicznymi oraz gwarancje rządowe na kredyty bankowe dla przedsiębiorstw. To zdumiewające, jak dalece odmiennie od innych rządów zachowuje się polski rząd, który patrzy i czeka... W sposób oczywisty już niedługo zobaczy, jak zapłacimy za to zarówno większą skalą spowolnienia produkcji być może nawet obniżeniem się jej bezwzględnego poziomu, czyli przejściową recesją oraz szybko narastającym bezrobociem. Zobaczy także dużo większy deficyt budżetowy, niż to krótkowzrocznie zakłada. Problem w tym, że ten deficyt to skutek chaotycznego narastania tendencji stagnacyjnych czy recesyjnych, a nie inteligentnie zaplanowanej ex ante polityki fiskalnej. To zdumiewające, ale rząd Polski, wraz z jego usłużnym medialnym i analitycznym aparatem propagandowym, wciąż tkwi w gorsecie wydawałoby się już zupełnie skompromitowanego neoliberalizmu... To fakt, że kryzys przychodzi z zewnątrz. Ale faktem jest i to, że wewnętrzną polityką finansową tak budżetową, jak pieniężną można mu po części przeciwdziałać. Najgorsze jest tutaj złe wykorzystywanie szybko biegnącego kryzysowego czasu. Już jesienią zaczął się kryzys realny u naszych głównych partnerów handlowych. Do krajów OECD, przede wszystkim do Unii Europejskiej, kierujemy aż 80 procent polskiego eksportu (jego roczna wartość to około 120 miliardów euro, czyli jakieś 40 procent PKB). Są to w znacznej mierze komponenty do produktów wytwarzanych w krajów zaawansowanych, w których skala recesji w roku 2009 może sięgnąć nawet 4 procent. Skoro tam spada produkcja, trudno byśmy tego nie odczuli w postaci spadku poziomu zakupów importowych od naszych rodzimych producentów. Nie ma tutaj dostatecznej elastyczności asortymentowej i geograficznej, wobec czego spadek importu z Polski niekiedy nawet o kilkanaście procent w roku 2009 musi być dotkliwy. Już jest. W wielu branżach ta negatywna tendencja będzie trwała w następnych latach. Nasza produkcja od strony asortymentowej jest dość zdywersyfikowana, ale na przyszłość powinniśmy doprowadzić do znacznie większego geograficznego zróżnicowania eksportu. Przenoszenie się recesji od naszych partnerów handlowych to pierwszy z pięciu kanałów transferu światowego kryzysu gospodarczego do polskiej gospodarki. Inną drogą, którą docierają do nas jego skutki, jest sfera globalnych przepływów finansowych i transfery kapitału. Wśród europejskich państw posocjalistycznych udział sektora zagranicznego w sektorze bankowym wynosi od około 65 procent w Serbii do prawie 100 procent w Estonii. Polska z około 75 procentami jest gdzieś pośrodku. Jest oczywiste, że nawet w normalnych czasach a te normalne nie są ma to znaczenie dla finansowania, zwłaszcza inwestycji. Decyzje kredytowe powyżej kwoty 5 milionów euro są z reguły podejmowane nie w regionalnej filii, ale w centrali banku w kraju macierzystym. To wyjaśnia, dlaczego pewne projekty nie znajdują sfinansowania, pomimo ich racjonalności oraz ekonomicznej opłacalności. W warunkach kryzysu zaś istotna część nagromadzonego kapitału odpływa z krajów tzw. wyłaniających się rynków także z Polski do teraz akurat znajdujących się w poważnych tarapatach krajów, których rynki wyłoniły się już dawno temu. Po części kapitał ucieka z przyczyn irracjonalnych, pomimo w miarę dobrych tzw. fundamentów makroekonomicznych, a to ze względu na to, co analitycy bankowi z taką lubością nazywają sentymentami rynków, choć tak naprawdę, to one nie mają żadnych sentymentów, tylko interesy... Potem występują duże braki kapitałowe, no i wtedy rząd już nie czeka i patrzy, tylko musi pożyczać za granicą. Tym razem bywa, że także z Międzynarodowego Funduszu Walutowego, który z jednej strony ma zostać w związku z kryzysem dokapitalizowany na kwotę rzędu miliardów dolarów, z drugiej zaś nie potrafi ulokować sensownie wolnych środków, którymi dysponuje. Warto przy okazji zauważyć, że założenie o racjonalnym zachowaniu się podmiotów gospodarczych jest uproszczonym modelem intelektualnym. Jeśli przyjąć, że racjonalnie zachowuje się ten, kto działa na własną korzyść ekonomiczną, to dzieje gospodarcze ludzkości są pasmem irracjonalnych decyzji. Rzecz w tym, że decyzje zawsze podejmuje się w istniejących otoczeniu informacyjnym. Dlatego też tak wielkie znaczenie neoliberalizm przywiązuje do medialnego manipulowania opinią publiczną, wykorzystując w tym celu choć wolną, to nader usłużną prasę i telewizję, i choć fachowych, to nader dyspozycyjnych analityków i komentatorów ekonomicznych. A w obliczu szumów informacyjnych już dużo łatwiej o racjonalne decyzje, jak chociażby fatalne w skutkach dla kredytobiorców albo eksporterów opcje walutowe czy też powierza- 6 7

5 nie własnych uciułanych zasobów znakomitym jakoby funduszom inwestycyjnym. Warto też napomknąć o kwestii asymetrii informacyjnej. Otóż to nieprawda, że sprzedający zawsze wie więcej niż kupujący. Otóż nie zawsze. Profesjonalni spekulanci kupujący na rynkach finansowych niejednokrotnie wiedzą znacznie więcej niż sprzedający. Podobnie też było w przypadku procesu prywatyzacji, kiedy to wskutek szczególnego transferu informacji kupujący nierzadko wiedzieli dużo więcej od sprzedających o rzeczywistej wartości przedmiotu transakcji. Tak więc kluczowa dla racjonalnego zachowania podmiotów gospodarczych od rządu do indywidualnego konsumenta, od banku centralnego do małej rodzinnej firmy jest informacja, czyli znajomość faktów i umiejętność ich poprawnej interpretacji. Skoro zatem wtopione w interesy i uwikłane ideologicznie media przekazują więcej dezinformacji (bardziej w postaci fałszywych interpretacji niż zakłamanych faktów) niż informacji, wiele jest nieracjonalności w zachowaniach podmiotów gospodarczych. Trzeci kanał wpływu kryzysu na Polskę to kurs walutowy. Kraje, które zachowały kontrolowany kurs walutowy, wyjdą lepiej z kryzysu niż Polska, która od kursu regulowanego przeszła jednostronną decyzją NBP na kompletnie płynny kurs złotego na samym początku bieżącej dekady. Wskutek powodowanych spekulacją finansową wahań kursu złotego wiele podmiotów w tym także Państwo, czyli wszyscy podatnicy ponoszą dodatkowe koszty, a niekiedy wręcz bezpośrednie straty finansowe. Straty jednych, co oczywiste, jawią się w innych miejscach współzależnego układu jako korzyści innych. I o to w neoliberalnym kapitalizmie chodzi. Polscy przedsiębiorcy dali się wpuścić w zgubne opcje walutowe, a przyczyną było neoliberalne przekonanie, że im silniejszy złoty, tym lepiej. Wmawiano (czytaj: celowo dezinformowano), że wzmacnianie się złotego to wielkie osiągnięcie całego społeczeństwa i gospodarki, ale nade wszystko rozszerzającej się klasy średniej, no bo oto jakże tanio można wyjeżdżać za granicę, czy też kupować coraz to więcej towarów z importu (a więc dających zatrudnienie, zyski, dochody z podatków gdzie indziej). Odpowiedzmy też na pytanie, co oznacza prawidłowa albo poprawna teoria ekonomiczna. Na to pytanie można odpowiedzieć tylko w sensie aksjologicznym, precyzując najpierw cel, który mamy na myśli. Jeśli celem jest maksymalizacja zysków spekulacyjnych na rynkach finansowych, to do tego celu znajduje się adekwatną teorię. Uważam, że celem polityki gospodarczej winien być zrównoważony rozwój, co we współczesnym świecie także w Polsce wymaga zmniejszania skali narosłych nierówności społecznej. Trzeba przeto prowadzić taką politykę gospodarczą, która będzie zwiększała poziom autentycznej solidarności społecznej, zmniejszając nieakceptowane i antyefektywnościowej nierówności dochodowe. Innymi słowy, dochody ludności niżej uposażonej muszą wzrastać szybciej niż wyżej uposażonej. Ma to swoje jednoznaczne implikacje, tak dla polityki gospodarczej, jak dla polityki w ogóle. Oczywiste przy tym jest dla każdego światłego człowieka, że kroczenie taką ścieżką wymaga konsekwentnego odrzucenia neoliberalnej doktryny i praktyki. Czwartym elementem wpływu kryzysu jest kwestia migracji. Od roku 2004 z Polski wyjechało do Unii Europejskiej blisko 1,8 miliona osób, z czego 80 procent to ludzie młodzi i dobrze wykształceni, z co najmniej ukończoną szkołą zawodową, a bardzo często młodzież akademicka. Dokonujący się przy okazji drenaż mózgów jest olbrzymi. Odczuwa się też coraz bardziej konsekwencje kulturowe, na przykład w postaci drastycznego obniżania się w ciągu ostatnich kilku lat czytelnictwa książek. Z czasem jeśli strategia rozwoju nie odwróci tej tendencji długookresowe skutki społeczne i gospodarcze dają o sobie odczuć, erodując jeszcze bardziej ilość i jakość kapitału społecznego. od którego zależy rozwój. Warto w tym miejscu przypomnieć, że w latach saldo migracji było pozytywne, gdyż więcej ludzi do kraju wracało, niż z niego wyjeżdżało. Był to jeden z wielu, acz o kapitalnym znaczeniu, skutków skutecznej realizacji Strategii dla Polski, opierającej się na właściwym sformułowaniu celów i na poprawnej teorii ekonomicznej. Więcej ludzi przyjeżdżało, niż wyjeżdżało, nie dlatego, że kraj był bogaty bo przecież był biedniejszy ale dlatego, że na tle wysokiej dynamiki rozwojowej formułować można było optymistyczne indywidualne i grupowe strategie rozwoju. Brak takiego optymizmu obecnie jest szczególnie dewastujący dla długofalowych procesów wzrostu i rozwoju. Sprzężenia migracji z kryzysem są złożone i występuje tu wiele tendencji i kontrtendencji. Rzeczy dzieją się, tak jak się dzieją, ponieważ wiele czynników działa równocześnie, co wyjaśniam przez teorię koincydencji rozwoju. I tak, z jednej strony, polscy imigranci na zachodzie Europy są wypychani z tamtejszego rynku pracy przez spowolnienie gospodarcze i szybko narastające bezrobocie, z drugiej zaś strony zatrzymywani są tamże brakiem perspektyw znalezienia pracy w rodzimym kraju oraz przez deprecjację złotego. Skoro teraz za euro można mieć o kilkadziesiąt procent złotych więcej, bodziec, by nie wracać, jest dużo silniejszy niż rok temu. W konsekwencji inne niż dotychczas jest saldo przepływu siły roboczej, inne też są sumy transferowane w pieniądzu zagranicznym, a jeszcze inne docierające do adresatów w kraju w złotych. Piąty kanał przesiąkania globalnego kryzysu do Polski to oczekiwania. Czynnik ten, natury psychologicznej i społecznej, choć o daleko idących konsekwencjach ekonomicznych, w zasadniczy sposób wpływa na podejmowane przez podmioty gospodarcze decyzje. Wyjechać czy zostać? Konsumować czy inwestować? Wydawać czy oszczędzać? Kształcić się dalej czy brać pierwszą lepszą pracę? Obniżać stopy procentowe czy nie? Zwiększać czy zmniejszać wydatki publiczne? Oto są pytania, na które odpowiedzi udzielane są zawsze przez pryzmat oczekiwań. Raz mają one charakter adaptacyjny, innym razem inercyjny. Raz optymistyczny, kiedy indziej pesymistyczny. Nie ulega przy tym wątpliwości, że do dominacji tych drugich w szczególności przyczyniają się media, tym, co i jak piszą i mówią. A także rząd, choć ten akurat nie tyle tym, co mówi (bo tryska nieracjonalnym optymizmem), ale tym, co czyni. A dokładniej tym, czego nie robi. Wracając do ekonomicznych aspektów kryzysu; obecnie dla dynamiki produkcji kluczowa jest coraz ostrzej odczuwana bariera popytu wewnętrznego. Decydująca o jej przezwyciężeniu jest polityka, która powinna na- 8 9

6 kręcać popyt wewnętrzny, zwłaszcza lokalny. Nie można zatem zakładać rąk i czekać, co się stanie na świecie. Rząd musi rządzić w kraju. Chodzi o to, aby jego działania były inteligentnie ukształtowane, aby przez nie naoliwić stronę popytową mechanizmu reprodukcji. Nie trzeba przeznaczać dodatkowych pieniędzy na nowe rakiety naszej armii czy amerykańskie tarcze przeciwko wyimaginowanym rakietom armii innych, bo takie wydatki znowu nakręcają import dóbr i usług, pogarszając, a nie poprawiając stan zewnętrznego niezrównoważenia polskiej gospodarki. Jeśli już łożyć publiczny grosz, to na takie przezbrojenie armii, które wzmocni gospodarkę wewnętrzną i popyt lokalny, chociaż wolałbym, aby te środki przeznaczone były na edukację i szkoły, na ochronę zdrowia i szpitale, na drogi i szeroko rozumiane budownictwo infrastrukturalne, na przyjazne przyrodzie technologie i ochronę naturalnego środowiska człowieka. I to nie tylko z oczywistych względów społecznych, ale przede wszystkim dlatego, że tego rodzaju nakłady przynoszą długofalowe efekty w postaci poprawy konkurencyjności całej gospodarki. A na tym trzeba budować lepszą przyszłość, a nie na neoliberalnych mrzonkach o cudownej sile sprawczej niewidzialnej ręki rynku. Rząd powinien przeto rozumnie ex ante zwiększyć właściwie ukierunkowane nakłady publiczne, dające silne doraźne efekty mnożnikowe i strategiczne długookresowe korzyści społeczne, a nie czekać, aż brutalna rzeczywistość i tak wymusi wzrost deficytu budżetowego. W szczególności dodatkowe transfery budżetowe należy przeznaczyć na zwiększenie efektywnego popytu lokalnego w gminach, zapewniając przy okazji dodatkową pracę (i dochody) grupom relatywnie mniej zarabiającym. Ostatnie modyfikacje systemu podatkowego, a zwłaszcza źle pomyślana likwidacja górnego progu podatkowego, dały oszczędności grupom bogatszym, które przeznaczają dodatkowy strumień dyspozycyjnego dochodu na import dóbr wyższego rzędu lub też na wyjazdy zagraniczne. A to kreuje popyt za granicą, a nie w kraju. Kontrolowana ekspansja sensownie strukturalnie ukierunkowanych dodatkowych wydatków bynajmniej nie grozi wymykaniem się spod kontroli zadłużenia Państwa. Wręcz odwrotnie; akurat tym grozi chaotyczne zwiększanie się deficytu wskutek kryzysowego zawężania się bazy podatkowej. Dług publiczny w Polsce wynosi niespełna 50 procent rocznego dochodu narodowego. W przypadku krajów wysoko rozwiniętych, do których aspirujemy w długim okresie, jest to aż 70 procent. I mimo to, kraje te zwiększają w ramach pakietów działań antykryzysowych deficyt budżetowy średnio niemal trzykrotnie. Tam od Wielkiej Brytanii po USA już nawet neoliberałowie rozumieją, że to się makroekonomicznie opłaca. Oczywiście, nie chodzi tu o proste zwiększenie długu publicznego, rzecz bowiem w rozsądnym przemieszczeniu efektywnego popytu z przyszłości na popyt w teraźniejszości. Nic zatem dziwnego, że na tle nieumiejętności dostosowania się do kryzysu Polska traci z dynamiki gospodarczej więcej więcej, nie mniej niż inne kraje Unii Europejskiej. Trzeba bowiem pamiętać, że jeszcze dwa lata temu w pierwszym kwartale 2007 roku tempo wzrostu PKB wynosiło 7,4 procent, a obecnie ociera się o stagnacyjne zero. Utraciliśmy więc z górą 7 punktów z przedkryzysowej dynamiki, podczas gdy w większości krajów UE jest to wyraźnie mniej; na przykład w Niemczech skala spadku tempa wzrostu produkcji oscyluje w granicach 4 5 punktów procentowych. Kończąc, raz jeszcze bardzo wyraźnie chciałbym odróżnić neoliberalizm od liberalizmu, za którym warto się opowiadać. Neoliberalizm w cyniczny sposób posługuje się nośnymi ideami liberalizmu, takimi jak demokracja, wolność, konkurencja, prywatna własność. Wykorzystuje je dla dalszego zwiększenia dochodów mniejszościowych grup, które i tak już się nieźle wysforowały do przodu w historycznym procesie reprodukcji, kosztem większości ludzi średnio zamożnych, a zwłaszcza warstw uboższych. Tak działo się w czasach boomu, tak też ma dziać się podczas kryzysu. Tym bardziej trzeba wskazywać na sposoby racjonalizacji gospodarki od układów lokalnych poprzez narodowy do globalnego. Chodzi o to, aby świat był bardziej racjonalny, aby działalność gospodarcza była bardziej koncyliacyjna i w większej niż dotychczas mierze podporządkowana ewoluującemu w pożądanym kierunku systemowi wartości. Temu właśnie służy proponowany w Wędrującym świecie nowy pragmatyzm. W im większej mierze na nim opierać będzie się długofalowa strategia rozwoju Polski, tym więcej w przyszłości tegoż rozwoju będzie owoców 4. 1 Szerzej zob. Kołodko, G.W. (2007) Polska z globalizacją w tle. Instytucjonalne i polityczne aspekty rozwoju gospodarczego. Toruń: TNOiK, oraz Kołodko, G.W. (2009) Wielka transformacja Uwarunkowania, przebieg, przyszłość. Ekonomista, nr 3. 2 Kołodko, G.W. (2008) Wędrujący świat. Warszawa: Prószyński i S-ka, p Kołodko, G.W. (2009) List otwarty do Premiera Rzeczypospolitej. Gazeta Finansowa, lutego 2009, p. 7 (zob. też p , wpis 55 z dnia 6 lutego 2009). 4 Uwagi końcowe wygłoszone przez autora na specjalnym, poświęconym książce Wędrujący świat ( pl), posiedzeniu Komitetu Polska 2000-Plus Polskiej Akademii Nauk. Dyskusja na temat Współczesny kryzys gospodarki światowej i jego implikacje dla długofalowego rozwoju Polski odbyła się w Warszawie w dniu 25 lutego 2009 roku

7 Prof. dr hab. Łukasz Sułkowski Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania, Łódź lsulkowski@swspiz.pl O potrzebie rozwoju epistemologii zarządzania Abstrakt Przedmiotem artykułu jest uzasadnienie potrzeby podejmowania rozważań epistemologicznych w naukach o zarządzaniu, diagnoza kryzysu poznawczego oraz wskazanie na postulaty refleksyjnego uprawiania naszej dyscypliny Wstęp Zarządzanie jest nauką młodą. W roku 2003 obchodziło rocznicę stulecia, jeśli za cezurę przyjąć pierwsze publiczne prezentacje wyników badań Fredericka Winslowa Taylora w Stanach Zjednoczonych oraz Karola Adamieckiego w Rosji. Ta nieco arbitralnie ustalona data narodzin pozwala stwierdzić, że zarządzanie jest uprawiane przez ponad wiek, co zobowiązuje badaczy do postawienia podstawowych pytań dotyczących jej funkcjonowania. W Polsce refleksja poznawcza nad istotą organizacji i zarządzania ma bogatą tradycję związaną prawie wyłącznie ze szkołą prakseologiczną (Auspitz 1992). Przedmiotem niniejszego artykułu są: uzasadnienie potrzeby podejmowania rozważań epistemologicznych w naukach o zarządzaniu, diagnoza kryzysu poznawczego oraz wskazanie na postulaty refleksyjnego uprawiania naszej dyscypliny (więcej: Sułkowski 2005). epistemologia zarządzania Fundamentalne kwestie epistemologiczne dotyczące istoty i wartości poznawania rzeczywistości, pod wpływem rozwoju nurtu krytycznego filozofii nauki, przestały być wyłączną domeną dyskursu filozoficznego (Auroux, Weil 1991, p. 74). R. Rorty, formułując stanowisko neopragmatyczne, obwieszcza ruinę epistemologii. Sugeruje on, że sama koncepcja teorii poznania jest pozbawiona sensu. Opiera się bowiem na przyjmowaniu zakwestionowanego założenia, że poznawanie jest odzwierciedlaniem rzeczywistości (Rorty 1999). T.S. Kuhn (1968), lokując paradygmat na poziomie dyscypliny, sprowadził najważniejsze dyskusje poznawcze do nauk szczegółowych, przenosząc zarówno do humanistyki i nauk społecznych, jak i do przyrodoznawstwa, problemy wcześniej zastrzeżone dla epistemologii rozumianej jako dział filozofii. Niepowodzenia w poszukiwaniu fundamentów kognitywnych uniwersaliów poznania i nauki skłaniają do przeniesienia dyskursu epistemologicznego na poziom dyscyplin szczegółowych 1. Jeżeli obszar problemów epistemologicznych nie nadaje się do tworzenia uniwersalnej teorii poznania, to jest miejsce na refleksję o założeniach poznawczych leżących u podstaw rozwoju różnych dyscyplin. Epistemologia traci walor metateorii poznania, a staje się samorefleksją poznawczą danej dyscypliny. Ciężar analizy i dociekania przerzucony zostaje na specjalistów w konkretnej dziedzinie. To oni, tworząc własny dyskurs, powinni potrafić ująć go w nawias, skrytykować, zakwestionować, odkryć założenia poznawcze. Odpowiedzialność za ocenę wartości poznania spoczywa zatem na badaczach z danej dziedziny. Takie postawienie sprawy sprowadza epistemologię na grunt każdej z dyscyplin szczegółowych, co stawia zupełnie nowe wyzwania. Prowadzi do przemieszania dyskursów filozofii poznania z podejściami lokalnymi, charakterystycznymi dla nauk empirycznych. Stawia zupełnie nowe wymagania przed badaczami, którzy nie dość, że są empirykami, to jeszcze muszą być po części filozofami. Czy rozważania epistemologii zarządzania nie są jedynie czczymi dywagacjami? Czy obszar ten nie stanowi jałowej terra incognita? Epistemologia stanowi samorefleksję dyscypliny naukowej dotyczącą jej podstaw poznawczych. Stanowić może ona podstawę rozwoju metodologicznego nauk społecznych. W tym sensie epistemologia zarządzania leży na skrzyżowaniu dyskursu filozofii poznania z koncepcjami organizacji i zarządzania. Ta interdyscyplinarność wzmaga trudności z konstruowaniem nowego dyskursu metazarządzania. W epistemologii zarządzania mowa będzie bowiem z jednej strony o kierowaniu, organizacji, jej strategii, strukturze czy kulturze, z drugiej zaś o paradygmatach, progach epistemicznych, teoriach i weryfikacji. Jednak warto podejmować taki dyskurs, ponieważ pozwala on postawić kluczowe pytania, na które odpowiedzi wcale nie są oczywiste. Zakorzenienie określonego sposobu myślenia w danej dyscyplinie tworzy wrażenie pewności w odniesieniu do podstawowych kwestii poznawczych, a dopiero kryzys dyscypliny ujawnia potrzebę refleksji na temat bazy epistemologicznej. Przyjęcie, że epistemologię należy ulokować na poziomie dyscyplin szczegółowych nie przekłada się na postulat hermetyzacji i izolacji dyskursów różnych nauk. Wręcz przeciwnie, przykłady i wzory rozwiązywania problemów mogą być pożyteczne w różnych dyskursach naukowych, przenoszone nie zawsze w postaci rygorystycznej, ale jako inspiracja, metafora czy analogia. Wchodząc jednak na teren epistemologii zarządzania, warto zdać sobie sprawę z niebezpieczeństw dyskursu prowadzonego na pograniczu różnych dyscyplin. Problemem łączenia jest częsta transpozycja pojęć i koncepcji, które nie są używane w innej dyscyplinie zgodnie z pierwotnym znaczeniem. A. Sokal i J. Bricmont (1998) opisali przykłady nadużyć naukowych oraz językowych w naukach społecznych, płynących z nieuprawnionego i niewłaściwego wykorzystania pojęć zaczerpniętych z matematyki oraz nauk przyrodniczych do dyskursu nauk społecznych. Jednocześnie wyraźnie zaznaczyli, że nie są przeciwni przenoszeniu koncepcji z jednej dziedziny do innych, a jedynie ich nieuzasadnionym ekstrapolacjom (Sokal, Bricmont 1998, p. 10). Refleksja epistemologiczna jest potrzebna w naukach o zarządzaniu, ponieważ stanowi element samorefleksji tej dyscypliny mogący przyczynić się do wzbogacenia koncepcji i źródeł wiedzy. Proponowane jest tutaj ukonstytuowanie refleksji epistemologicznej w naukach o zarządzaniu jako rozwiązanie mogące przynieść twórcze efekty poznawcze i pragmatyczne. Oznaczać to będzie podjęcie podstawowych rozważań na temat istoty, metod badań i kondycji badacza z wykorzystaniem ram koncepcyjnych czerpanych z innych nauk, takich 12 13

8 jak: filozofia poznania, nauki kognitywne, socjologia, antropologia kulturowa oraz ekonomia. Niebezpieczeństwem takiej ścieżki jest nadmierne komplikowanie obrazu organizacji, utrudniające praktyczne zastosowania i mogące doprowadzić do teoretycznego autyzmu. Doświadczenia takie są nieobce wielu naukom społecznym (Andreski 2002). Za podjęciem wysiłku w zakresie rozwoju epistemologii zarządzania jako subdyscypliny ugruntowującej poznanie organizacji przemawia potrzeba wypracowania narzędzi intelektualnych wspomagających ocenę wartości poznania, wzmacniających możliwość rozdziału tworów naukowych od pseudonaukowych. Mnożące się koncepcje guru zarządzania, pretendujące do roli kamienia filozoficznego dla menedżerów, nie zawsze niosą nowe treści naukowe. Dlatego jeżeli zarządzanie ma utrzymać i rozwijać status nauki, lub chociażby nauki i sztuki jednocześnie, powinno zostać ugruntowane podstawami poznawczymi i wypracowaniem kryteriów wiedzy wartościowej (Krzyżanowski 1999). Oczywiście w naukach o zarządzaniu nie powinno się ignorować lekcji wyciągniętej z rozwoju nurtu filozofii poznania wskazującej, że kryteria racjonalności i naukowości nie mają ani uniwersalnego, ani obiektywnego oraz pewnego charakteru (Laurie, Cherry 2003). Poziomy refleksji poznawczej w zarządzaniu Filozofia poznania przeniesiona na grunt nauk o zarządzaniu obejmuje: ontologię, epistemologię oraz metodologię organizacji (Fontrodona, Melé 2002). Ontologia definiuje podstawy funkcjonowania organizacji, która może być postrzegana w kategoriach realistycznych lub konwencjonalistycznych. Epistemologia bada sposoby poznania organizacji. Z rysunek 1. Ontologia, epistemologia oraz metodologia organizacji i zarządzania Metody zarządzania organizacją Metody poznania organizacji i zarządzania Epistemologia organizacji i zarządzania Ontologia organizacji i zarządzania Źródło: opracowanie własne. poznawczego punktu widzenia przyjąć można zróżnicowane sposoby postrzegania organizacji. Elementarny punkt widzenia przeciwstawia stanowisko obiektywistyczne podejściu subiektywistycznemu. Metodologia skupia się na wypracowaniu skutecznych metod poznawania i doskonalenia zarządzania. Można zatem dostrzec podział na metody poznawcze i pragmatyczne. Dodatkowo w obrębie filozofii nauk o zarządzaniu znaleźć można zagadnienia etyki biznesu (rysunek 1). Ontologia organizacji i zarządzania obejmuje zagadnienie rzeczywistego istnienia organizacji, procesów zarządzania, a także ich składników. Wśród elementarnych problemów ontologicznych znajdą się pytania: Czym jest organizacja? Jakie są składniki organizacji? Co to jest zarządzanie? Epistemologia nauk o zarządzaniu rozpatruje sposób poznania organizacji i zarządzania. Wśród kluczowych problemów epistemologii zarządzania wymienić można kilka kwestii. Jaki jest przedmiot badań zarządzania? Czy jest możliwa wiedza pewna o organizacji i zarządzaniu? W jaki sposób dochodzi się do prawdy w naukach o zarządzaniu? Jakie są relacje między teorią a praktyką? Jaki jest podmiot poznania? Jakie są granice nauk o zarządzaniu? Metodologia nauk o zarządzaniu służy wypracowaniu systematycznych i efektywnych procedur poznawania i doskonalenia organizacji i zarządzania. Podstawowe kwestie metodologiczne odnoszą się zarówno do aspektów epistemologicznych, jak i pragmatycznych. Czy istnieje metoda naukowa zarządzania? Jakimi drogami poznawać organizację? Jakimi drogami kształtować organizację? W jaki sposób zarządzać? Jakie metody poznawcze i pragmatyczne wykorzystuje zarządzanie? Zarządzanie zaliczane jest do nauk empirycznych, społecznych i praktycznych. Stanowi wpływową dyscyplinę społeczną i łączy wszystkie aspekty funkcjonowania współczesnych organizacji. A jednak nauka ta boryka się z problemami podstawowymi, takimi jak: zdefiniowanie podstawowego przedmiotu badań, wypracowanie metodologii czy zbudowanie paradygmatu. syndromy kryzysu poznawczego w zarządzaniu Można postawić tezę, że szybkiemu rozwojowi instytucjonalnemu i społecznemu tej nauki towarzyszy jednocześnie kryzys poznawczy. Ów kryzys zepchnięty został na margines, a badacze pochłonięci szczegółowymi przedmiotami swoich analiz, zdają się często nie zauważać, że w ich dziedzinie narastają problemy poznawcze. Jakie są przejawy tego kryzysu? Kontrowersyjne są podstawowe pojęcia organizacji i zarządzania. Co do organizacji, to nie wiadomo, czy traktować je w sposób rzeczowy, atrybutowy, czy czynnościowy. Mnożą się różne podejścia, modele, schematy, metafory i paradoksy organizacji, które jednak nie poddają się żadnej weryfikacji empirycznej. Są jedynie swoistą zabawą poznawczą. Pojawia się fundamentalne pytanie, czy organizacja albo też organizowanie istnieje. Absurdalność i prowokacyjność tego problemu są pozorne, ponieważ albo zarządzanie źle stawia pytania poznawcze, albo przedmiot poznania jest znacznie bardziej złożony niż w innych naukach, albo przedmiot poznania nie istnieje. Zarządzanie nie dopracowało się teorii, ani o dużym, ani też średnim zasięgu, która miałaby uniwersalny, a chociażby nawet ahistoryczny charakter. Nie oznacza to, że w zarządzaniu nie ma żadnych danych pochodzących z badań, które są wartościowe poznawczo. Wręcz przeciwnie, jest ich prawdopodobnie wiele, jednak nie dysponujemy kryteriami porównania i oceny ich wartości poznawczej. Problemem zarządzania jest również brak jednoznacznego odniesienia do relacji uogólnienia teoretyczne a praktyka. Właściwie zarządzanie ma z jednej strony normatywny, z drugiej zaś deskryptywny charakter. Status normatywny będzie wiązał się z tworzeniem reguł skutecznego działania podmiotu w danej sytuacji społeczno-gospodarczej. Mniej istotne jest wskazanie wszystkich uwarunkowań sytuacji, a bardziej istotne znalezienie efektywnych reguł. Z kolei podejście deskryptywne wskazuje, że badacz dąży do obiektywnego opisu i wyjaśnienia rzeczywistych zmiennych tworzących rzeczywistość organizacyjną. Pozostaje on zatem poza przedmiotem poznania, nie ingeruje w badaną rzeczywistość i nie wchodzi w rolę organizatora

9 Kwestią otwartą pozostaje, jaki będzie skutek podjęcia autokrytycznej refleksji poznawczej w obrębie zarządzania. Porównując doświadczenia nauk społecznych i filozofii, można zauważyć, że tego rodzaju wstrząs może zadziałać ożywczo. Zakwestionowanie milcząco przyjmowanych dogmatów dotyczących trwałości podstaw zarządzania może prowadzić do zastąpienia dotychczasowych fundamentów przez coś innego. Wstrząs autokrytyczny jest w zarządzaniu potrzebny, ponieważ może posłużyć on do wypracowania kryteriów wiedzy wartościowej, które pozwolą oddzielić poznanie od poznawczego kuglarstwa. Mnożące się pseudoteorie, złote recepty i uniwersalne prawdy poradników zarządzania budują wizerunek nauki pozornej, w której aspekty poznawcze schodzą na plan dalszy, przyćmione przez sfery komercyjne. Oczywiście, nie można generalizować i podważać wartości wielu rzetelnych projektów badawczych, jednak niewątpliwie zarządzanie potrzebuje poważnej i krytycznej dyskusji własnego środowiska, nad podstawami rozwoju tej nauki. refleksja poznawcza w zarządzaniu Diagnoza kryzysu poznawczego nauk o zarządzaniu prowadzi do pytania o możliwości jego przezwyciężenia. Wydaje się, że rozwiązaniem może być przyjęcie postulatów pluralizmu epistemologicznego, zakładającego jednak wyraziste kryteria wartości poznawczej. Nauki o zarządzaniu stanowią rodzaj refleksyjnej działalności poznawczej i praktycznej. W odniesieniu do tej dyscypliny można za zasadne przyjmować założenia racjonalności naukowej, jednak nie w wersji ortodoksyjnej postulowanej przez neopozytywizm, lecz umiarkowanej czerpiącej z krytyki epistemologicznej filozofii nauki 2. Racjonalizm nauk społecznych wiąże się w zarządzaniu z poszukiwaniem czasowo akceptowalnych przez wspólnotę komunikacyjną badaczy i praktyków rozwiązań problemów poznawczych i praktycznych, które nie roszczą pretensji do uniwersalności i pewności. Dochodzenie do konsensu poznawczego, pozwalającego przyjąć pragmatyczną płaszczyznę wspólnych działań, prowadzi do dialogicznej wizji nauki, dopuszczającej różne sposoby komunikowania i negocjowania znaczeń. Korespondencyjna koncepcja prawdy jako odzwierciedlania rzeczywistości powinna być uzupełniona o kryteria koherencyjności i użyteczności (Laudan 1990). Poznanie ma znaczące aspekty społeczne i kognitywne, które oznaczają, że nie jest ono procesem czystego odzwierciedlania rzeczywistości, ale stanowi rodzaj konstruowania świata społecznego. W konsekwencji podmiot poznający uwikłany w sieć zależności każdym swym działaniem współtworzy rzeczywistość 3. Ważną cechą działania owego podmiotu pozostają złożone relacje z innymi podmiotami, które budują refleksyjną, ale zarazem intersubiektywną perspektywę poznania i kształtowania świata organizacji i zarządzania. W naukach o zarządzaniu obok nurtu ściśle związanego z ekonomią powinien rozwijać się również nurt czerpiący z nauk humanistycznych. Zarządzanie widziane z perspektywy nauk humanistycznych może opierać się na założeniach epistemologicznych podejścia interpretatywnego. Cel, wizja i metody tak rozumianej nauki nie są niezmienne, lecz zmieniają się kulturowo. Ten brak spójnej teleologii nie oznacza jednak, że nauka ta nie ewoluuje (Kuhn 1970, p. 4). Ewolucja może być rozumiana jako mechanizm niecelowy, ale samorzutny, samoorganizujący, a jednak prowadzący do lepszego dostosowania do otoczenia, do wzmocnienia reprodukcji. W tym znaczeniu idee nauk o zarządzaniu rozwijają się, umożliwiając coraz lepsze dostosowanie się do rzeczywistości albo dostosowanie rzeczywistości społecznej do swoich celów. Zarządzanie powinno otworzyć się na inspiracje z innych dyscyplin naukowych. Wydaje się, że zarówno w naukach społecznych i humanistycznych, jak i przyrodoznawstwie pojawia się wiele koncepcji mogących znaleźć zastosowanie jako teorie podstawowe lub źródła teorii średniego zasięgu dla wyjaśniania procesów organizacji i zarządzania. Przykładowo, zaczerpnięty z biologii, psychologii ewolucyjnej i socjobiologii, paradygmat neoewolucyjny może stać się źródłem wyjaśnień ludzkiego zachowania w organizacjach. Rozwój badań z zakresu kognitywistyki i memetyki może doprowadzić do stworzenia teorii replikacji i informacji pozwalającej wyjaśnić procesy kulturowe w organizacjach. Z drugiej strony jednak, transfer wiedzy pomiędzy dyscyplinami, musi być poddany analizie epistemologicznej, np. pojęcie ewolucji może być wykorzystywane w zarządzaniu dosłownie (biologia natury ludzkiej w organizacji) lub tylko metaforycznie ( ewolucja firm i sektorów). W naukach społecznych powinno przyjmować się ostrożnie analogie do nauk przyrodniczych, ponieważ świat przyrody ma charakter obiektywny, zaś świat człowieka i organizacji intersubiektywny. Teorie, koncepcje, paradygmaty nauk społecznych jak na razie są dalekie od uniwersalizmu i być może takie są z założenia. Podsumowanie Reasumując przedstawione w artykule rozważania, można wysunąć kilka postulatów epistemologicznych dotyczących refleksyjnego sposobu uprawiania nauk o zarządzaniu. 1. Nauki o zarządzaniu powinny ograniczać, zaczerpniętą wprost z neopozytywizmu, orientację scjentystyczną, nakładającą na dyscyplinę społeczną sztywny gorset metodologiczny, którego ideał stanowiły nauki przyrodnicze przed przełomem relatywistycznym i rozwojem mechaniki kwantowej. Proces poznania w zarządzaniu nie opiera się na odzwierciedlaniu obiektywnie istniejącej rzeczywistości, ale jej współtworzeniu w intersubiektywnych procesach negocjacji znaczeń (Romm 2002). Refleksyjność poznania oznacza, że ludzie tworzący i uzgadniający znaczenia odznaczają się samoświadomością i interpretując wiedzę o świecie, zmieniają własne zachowania. 2. Nauki o zarządzaniu są szerokim polem zróżnicowanych problemów badawczych, co wiąże się z brakiem ścisłej demarkacji między dyscyplinami pokrewnymi, takimi jak: ekonomia, socjologia, psychologia, antropologia kulturowa. Bardzo wiele istotnych problemów badawczych powstaje na pograniczu zarządzania i innych dyscyplin naukowych, stąd twórczym podejściem wydaje się otwartość na inspiracje poznawcze czerpane z innych nauk. 3. Wiedza nauk o zarządzaniu ma charakter nieuniwersalny, przybliżony i niepewny. Nauki o zarządzaniu ulegają znacznym wpływom kontekstu społecznego i kulturowego, który przejawia się kognitywną rolą języka, nieredukowalnym oddziaływaniem wartości na poznanie oraz historycznymi kryteriami racjonalności naukowej (rela

10 tywizm kulturowy). Zarządzanie, podobnie jak inne nauki społeczne, znajduje się w kole hermeneutycznym. Sposoby interpretacji rzeczywistości uzależnione są od kulturowo nabytego aparatu kognitywnego i językowego, który to z kolei zmienia się pod wpływem tych interpretacji. 4. Nauki o zarządzaniu są uwikłane w praktykę, co oznacza, że współtworzą badaną rzeczywistość. Pierwotne w rozumieniu organizacji i zarządzania są kategorie potoczne i intuicyjne. Język nauk o zarządzaniu jest interpretacją tych prymarnych konstruktów. 5. Nauki o zarządzaniu tworzą i podtrzymują organizacyjny światopogląd, który wiąże racjonalizację i dążenie do efektywności z wzmocnieniem władzy ekspertów oraz technokratów (Scott 1987, p. 5). Menedżeryzm jest ideologią kontroli (Deetz 1995, p. 4). Krytyczna analiza kontekstu poznania powinna stać się jednym ze źródeł refleksji zarządzania. 6. Nauki o zarządzaniu mogą łączyć różne względy badawcze. Podejście techniczne, zaczerpnięte z nauk inżynierskich i ekonomicznych, pozwala dokonywać manipulacji przedmiotami i technologiami prowadzącymi do wzrostu efektywności działalności człowieka. Podejście pragmatyczne koncentruje się na doskonaleniu komunikacji, tworzeniu kultury i struktur władzy pozwalających na doskonalenie możliwości współdziałania ludzi. Nurt refleksyjny umożliwia analizę krytyczną skutków rozwoju podejścia technicznego i pragmatycznego (por. Habermas 1999). Przyjmowanie zróżnicowanych perspektyw epistemologicznych przyczynia się do wzbogacenia nauk społecznych. Na obecnym etapie rozwoju nauk o zarządzaniu najbardziej owocnym stanowiskiem epistemologicznym wydaje się eklektyzm, który dopuszcza łączenie różnych, nawet niespójnych podejść poznawczych i epistemologicznych. 7. Nauki o zarządzaniu na obecnym etapie rozwoju powinny wyzbyć się uniwersalistycznych ambicji. Rozumiane jako dyskurs lokalny niosą aspekty twórcze, podczas gdy wielkie działania, systemy, teorie są nieskuteczne poznawczo. Konieczne jest również zwrócenie uwagi na historyczność i relatywizm kulturowy tworzonych koncepcji. Tworzone koncepcje w naukach o zarządzaniu, podobnie jak w innych naukach społecznych, nie są wolne od ryzyka etnocentryzmu. 8. Wskazanie na kulturowe uwarunkowania tworzonej przez zarządzanie wiedzy nie oznacza postulatu całkowitego odrzucenia pozakulturowych źródeł wiedzy. Aby uniknąć przesocjologizowanej wizji nauk o zarządzaniu, trzeba dostrzec możliwości tworzenia wiedzy międzykulturowej, która choć nie może rościć pretensji do uniwersalizmu, stanowi rodzaj konsensusu, który buduje wspólnotę komunikacyjną. 1 Znaleźć można również podejście wskazujące na historyczną jedność nauki ideał nauki S. Amsterdamskiego. 2 Por. rodzaje racjonalności za Bratnicki 2000, p Jednak współtworzenie nie oznacza skrajnego konstruktywizmu i solipsyzmu rzeczywistość jest i ma określone cechy (Norris 2001, s. XV). Bibliografia Andreski, S. (2002) Czarnoksięstwo w naukach społecznych. Warszawa: Oficyna Naukowa. Auroux, S., Weil, Y. (1991) Dictionnaire des auteurs et dess themes de la philosophie. Paris: Hachette. Auspitz, J.L., Gasparski, W.W., Mlicki, M.K., Szaniawski, K. (red.) (1992) Praxiologies and the Philosophy of Economics. Austrian Cultural Institute of Warsaw, Transaction Publishers. Krzyżanowski, L.J. (1999) O podstawach kierowania organizacjami inaczej: paradygmaty, filozofia, dylematy. Warszawa: WN PWN. Bratnicki, M. (2000) Kompetencje przedsiębiorstwa. Od określenia kompetencji do zbudowania strategii. Warszawa: Placet. Deetz, S. (1995) Transforming Communication, Transforming Business: Building Responsive and Responsible Workplaces. Hapton: Cresskill. Fontrodona, J., Melé, D. (2002) Philosophy as a Base for Management: An Aristotelian Integrative Proposal. Philosophy of Management. Formerly Reason in Practice, Vol. 2, No. 2. Habermas, J. (1999)Teoria działania komunikacyjnego. WN PWN: Warszawa. Kuhn, T. (1970) Logic of Discovery or Psychology of Research. W: Lakatos, I., Musgrave, A. (red.) Criticism and the Growth of Knowledge. Kuhn, T.S. (1968) Struktura rewolucji naukowych. W: Amsterdamski, S. (red.). Warszawa: PWN. Laudan, L. (1990) Demystyfying Undetermination. Minnesota Studies in the Philosophy of Science, No. 14, pp Laurie, N., Cherry, C. (2003) Wanted: Philosophy of Management. Philosophy of Management. Formerly Reason in Practice, Vol. 3, No. 1. Norris, C. (2001) Dekonstrukcja przeciw postmodernizmowi. Kraków: Universitas. Romm, N. (2002) Responsible Knowing: A Better Basis for Management Science. Philosophy of Management. Formerly Reason in Practice, Vol. 2, No. 1. Rorty, R. (1999) Filozofia a zwierciadło natury. Aletheia. Scott, W.R. (1987) Organisations. Rational, Natural and Open Systems. Englewood Cliffs. Sokal, A., Bricmont, J. (1998) Modne bzdury. O nadużywaniu pojęć z zakresu nauk ścisłych przez postmodernistycznych intelektualistów. Warszawa: Prószyński i S-ka. Sułkowski, Ł. (2005) Epistemologia w naukach o zarządzaniu. Warszawa: PWE

11 Prof. dr hab. Wojciech Gasparski Akademia Leona Koźmińskiego, Warszawa Znaczenie i istota epistemologii oraz metodologii nauki o zarządzaniu Abstrakt Epistemologia wraz z metodologią nauk praktycznych zawiera więcej treści dla nich wspólnych, aniżeli tego, co je dzieli. W związku z tym epistemologia/metodologia nauki o organizacji i zarządzaniu, jak nauki praktycznej, korzystać powinna z dorobku epistemologii/metodologii nauk praktycznych ściśle związanej z prakseologią. Dotyczy to w szczególności projektowania, będącego wyróżnikiem metodologicznym nauk praktycznych zwanych też naukami o artefaktach, oraz jego metodologii. Znaczenie wiedzy z nauki o organizacji i zarządzaniu wynika nie tylko z faktu dostarczania przez nią poznawczego ugruntowania rozwiązaniom (projektom) prowadzącym do zmian organizacyjnych. Wiedza o zarządzaniu potrzebna jest współcześnie licznym specjalistom z niemal wszystkich dziedzin praktyki. Dobrym wstępem do epistemologii, dostępnym jej adeptom, jest wydana w przekładzie na język polski książka Adama Mortona Przewodnik po teorii poznania. Do lektury tej książki, wprowadzającej w główne zagadnienia teorii poznania, wydawca zachęca następującymi słowami: Epistemologię interesują stosunki zachodzące między naszymi przekonaniami a światem; warunki, jakie muszą być spełnione, by nasze przekonania zawierały wiedzę, a nie przesądy czy urojenia; wartości, które przypisujemy naszej wiedzy, czyli zdaniom takie wartości zdań, jak prawdziwość, zasadność, prawdopodobieństwo, moc wyjaśniająca, zdolność prognozowania oraz racje pozwalające te wartości im przypisywać; funkcje, które pełni wiedza w działaniu. Są dwa pożytki z epistemologii: poznawczy wiedza ludzka to jeden z najważniejszych i najbardziej zastanawiających problemów poznania, a uprawiana odpowiedzialnie i nowocześnie epistemologia ma o nim sporo do powiedzenia, oraz praktyczny znajomość ogólnych własności wiedzy, sposobów jej osiągania, reguł odróżniania wiedzy rzetelnej od pozornej ułatwia działanie, szczególnie takie, w którym wiele zależy od zdolności krytycznego poznawania świata, a więc takie, jak na przykład uprawianie nauki, prowadzenie interesów, kierowanie ludźmi. Wykorzystując te słowa, jako szablon argumentacyjny zachęcam zainteresowanych poznawczymi aspektami nauk o zarządzaniu słowami dostosowanymi do problematyki wiedzy o organizacji i zarządzaniu. Epistemologię zarządzania interesują stosunki zachodzące między naszymi przekonaniami a światem działalności zorganizowanej; warunki, jakie muszą być spełnione, by nasze przekonania zawierały wiedzę o działaniach ludzi i zarządzaniu tą działalnością, a nie przesądy czy urojenia; wartości, które przypisujemy naszej wiedzy, czyli zdaniom takie wartości zdań z nauki o zarządzaniu, jak prawdziwość, zasadność, prawdopodobieństwo, moc wyjaśniająca, zdolność prognozowania oraz racje pozwalające te wartości im przypisywać; funkcje, które pełni wiedza z nauki o zarządzaniu w działaniu. Są dwa pożytki z epistemologii zarządzania: poznawczy wiedza ludzka, w tym wiedza o organizacji i zarządzaniu, to jeden z najważniejszych i najbardziej zastanawiających problemów poznania, a uprawiana odpowiedzialnie i nowocześnie epistemologia zarządzania może mieć o nim sporo do powiedzenia, oraz praktyczny znajomość ogólnych własności wiedzy o organizacji i zarządzaniu, sposobów jej osiągania, reguł odróżniania wiedzy rzetelnej od pozornej ułatwia działanie, szczególnie takie, w którym wiele zależy od zdolności krytycznego poznawania świata, a więc takie jak na przykład uprawianie nauki o zarządzaniu, prowadzenie interesów, kierowanie ludźmi. Tak rozumiana i tak uprawiana epistemologia, czy to ogólna, czy szczegółowa, w naszym wypadku epistemologia nauki o zarządzaniu, ma się dobrze mimo hiobowych wieści rozpowiadanych o jej rzekomej śmierci. Wzorem Marka Twaina powiedzmy, że są to wieści przesadzone. Prawdziwe jest natomiast zdanie, że rzetelność wiedzy z nauki o zarządzaniu zależy od stopnia kompetencji epistemologicznych (Gasparski 2001) i metodologicznych 1 tej nauki. Lektura dzieł z zakresu interesującej nas nauki o zarządzaniu, a jeszcze bardziej rozwiązania praktyczne, których poznawcze ugruntowanie czerpane jest, przynajmniej deklaratywnie, ze zdań zawartych w owych dziełach, nie nastrajają optymistycznie. Aktualny kryzys gospodarczy dobitnie o tym świadczy, mamy bowiem do czynienia ze skutkami oferowania swoistego finansowego perpetuum mobile. Gdyby inżynierowie projektowali mosty, budynki, samoloty i inne maszyny, urządzenia oraz budowle w sposób, w jaki projektowano tzw. produkty finansowe, to nie byłoby dnia ani godziny bez licznych katastrof budowlanych i transportowych. Tymczasem kompetencje epistemologiczne i metodologiczne nauk technicznych oraz opartej na nich praktyki inżynierskiej są znacznie wyższe aniżeli nauki o zarządzaniu 2. Te pierwsze darzy się zaufaniem (por. Airaksinen 2008; 2009; Gasparski), zaufanie do tych drugich jest poważnie nadwerężone. Świadczą o tym przykłady, których dostarczają liczne źródła (Dharan 2004); opisane przypadki spowodowane są ignorowaniem, a nawet lekceważeniem podstaw poznania i poznawania wspieranego współcześnie przyzwoleniem na odstępstwa od zasad epistemicznych i metodologicznych legitymizowanych (z nieskrywaną hipokryzją) tzw. postmodernizmem 3. Nauka o zarządzaniu, lub szerzej nauka o organizacji i zarządzaniu jest nauką praktyczną w sensie, jaki temu terminowi nadawał Tadeusz Kotarbiński (1971), albo nauką o artefaktach jak rodzinę nauk o tworach umiejętności, ergo sztuki, człowieka nazywał Herbert A. Simon (1981). Obaj uczeni wskazywali projektowanie jako wyróżnik metodologiczny tak określonych nauk 4. Oto 20 21

12 fragmenty zaczerpnięte ze wskazanych powyżej prac warte zacytowania, bowiem odnoszą się do interesującej nas dziedziny zarządzania: W artykule Kotarbińskiego (1971, s. 20) czytamy: Rzecz godna uwagi: staje się coraz lepiej widoczne, że najogólniejsze zalecenia i ostrzeżenia odnoszące się do sposobów projektowania i uruchamiania nowych przyrządów i urządzeń nie tylko w dziedzinie inżynierii, lecz także w medycynie, w technikach zarządzania i w ogólności w umiejętnościach praktycznych muszą z konieczności opierać się na najogólniejszych zależnościach, które zachowują moc zarówno w obszarze zjawisk przyrody, jak i w sferze społecznej i kulturalnej. (...) Coraz szerzej nadaje się jej nazwę ogólnej teorii systemów. Simon pisał, że liczne obserwowane przez nas zjawiska są «sztuczne» w bardzo szczególnym znaczeniu tego słowa. Są one takie właśnie, jakimi są, dlatego, że systemy te po to, aby osiągnąć określone cele, muszą dostosować się do wymagań środowiska zewnętrznego, w jakim funkcjonują. I jeśli w zjawiskach naturalnych wszystko czyni wrażenie «nieuniknionego» ze względu na niepodważalne prawa przyrody, to na zjawiskach sztucznych wyciśnięte jest piętno «swobody wyboru» i podporządkowania wpływom zewnętrznym. (...) problem sztuczności nie stanowi osobliwości jedynie administracji i organizacji, ale dotyczy szerszego zakresu spraw, (które) mają do czynienia nie z tym, co dane, lecz z tym, co umowne i zależne od okoliczności nie z rzeczami, jakimi one są, a z takimi, jakich się wymaga, by rzeczy były mówiąc krótko z projektowaniem (Kotarbiński 1971, s. xi). Projektowanie jest koncepcyjnym przygotowaniem działań, ogólniej zmian, w konglomeracie sytuacji praktycznych podmiotów działań zorganizowanych. Projekty tych zmian powinny być trafne 5, tj. jednocześnie stanowić: (a) zmiany zamierzone, a nie przypadkowe; (b) zmiany rzeczywiste, a nie mniemane; (c) zmiany poznawczo ugruntowane, a nie irracjonalne; (d) zmiany dodatnie pod względem utylitarnym, a nie niesprawne; (e) zmiany dodatnie pod względem etycznym, a nie niemoralne; (f) zmiany dodatnie pod względem estetycznym, a nie o wizerunku zniechęcającym (Gasparski 1999, p. 17). Epistemologia i metodologia, jakimi się tu zajmujemy, dotyczą poznawczego ugruntowania dostarczanego projektom przez naukę o organizacji i zarządzaniu. Projektowanie, o którym jest mowa, to z jednej strony projektowanie sensu stricto, z drugiej zaś projektowanie projektowania, czyli metaprojektowanie (projektowanie sensu largo). Tym pierwszym zajmują się profesjonalni projektanci (planiści), kształtujący rozwiązania jednostkowe dla danych warunków (sytuacji praktycznych). Oferowane przez nich rozwiązania znajdują uzasadnienie poznawcze w rezultatach metaprojektowania, które jest domeną dociekań niejednostkowych. Te właśnie niejednostkowe dociekania stanowią teoretyczną wiedzę, na fundamencie której posadowione są (być powinny) jednostkowe rozwiązania praktyczne koncepcyjnie przygotowywane przez projektantów sensu stricto. Takiego teoretycznego fundamentu dostarczają projektantom terapii lekarzom nauki medyczne, projektantom maszyn i urządzeń inżynierom nauki techniczne, projektantom rozwiązań organizacyjnych menedżerom nauka o organizacji i zarządzaniu 6. Wszystkie te nauki i wiele innych to właśnie nauki praktyczne. Epistemologia wraz z metodologią nauk praktycznych zawiera więcej treści dla nich wspólnych, aniżeli tego, co je dzieli. W związku z tym epistemologia/metodologia nauki o organizacji i zarządzaniu korzystać powinna z dorobku epistemologii/metodologii nauk praktycznych ściśle związanej z prakseologią (Gasparski 1991), na co zwracał uwagę nie tylko Tadeusz Kotarbiński i jego uczniowie 7, ale także uczony z McGill University w Montrealu Mario Bunge (1985), jeden z nielicznych filozofów nauki podejmujących problematykę epistemologiczną i metodologiczną nauk praktycznych. Wedle zasady, że nowe to zapomniane stare, przytoczę poniżej w skróconej wersji elementarz poznawczego ugruntowania rozwiązań z nauk praktycznych (Gasparski 1993). Bungemu (1998, p ) zawdzięcza epistemologia nauk praktycznych klarowny opis łańcucha inferencyjnego (schematu wynikania) zdań od nauk teoretycznych podstawowych, przez nauki teoretyczne stosowane do nauk praktycznych. Te pierwsze formułują zdania nomologiczne (co jest?, co jest jakie?, co od czego jak zależy?), drugie formułują zadania nomopragmatyczne (są to zdania nomologiczne z predykatem pragmatycznym co uczynić? ), trzecie formułują zdania mające postać dyrektyw praktycznych (reguł). Między tymi zdaniami zachodzi relacja presupozycji ( ), czyli zakładania zdania wcześniejszego (poprzednika) w łańcuchu inferencyjnym jako zdania prawdziwego: ZADANIE NOMOLOGICZNE ZADANIE NOMOPRAGMATYCZNE {REGUŁA 1, REGUŁA 2} Zdania nomologiczne i nomopragmatyczne są implikacjami o schemacie A B ( jeżeli A, to B ), różniąc się predykatami A: w pierwszym wypadku jest to fakt obiektywny, w drugim czynność (predykat pragmatyczny). Reguły są dwojakiego rodzaju: (1) pierwsza ma postać aby osiągnąć D, uczyń C (D per C), gdzie D jest zamierzonym skutkiem, zaś C sposobem (środkiem); (2) reguła druga ma postać aby osiągnąć nied, uczyń niec (-D per -C). Relację między prawem a regułami wyraża symbol fund ( jest podstawą ): A B fund ( D per C vel -D per -C ). Zdania są prawdziwe (wartość logiczna 1) albo fałszywe (wartość logiczna 0), zaś reguły są efektywne (wartość prakseologiczna 1), nieefektywne (wartość prakseologiczna 0), albo nieokreślone (wartość prakseologiczna?). Relacja między formułą prawa (zdania nomologiczne, zdania nomopragmatyczne) a regułami nie ma charteru logicznego, lecz pragmatyczny, co wyraża metareguła: jeżeli «A B» jest prawem, to wypróbuj reguły «D per C» albo «-D per -C». Wprowadzenie mniej kategorycznego predykatu pragmatycznego wypróbuj (a nie np. stosuj ) wynika z tego, że prawa mogą ulec korekcie oraz, że idealizacja związana z formułowaniem praw może być zbyt odległa od warunków rzeczywistych, w których reguły mają być stosowane. Z prawdziwości prawa nie wynika gwarancja efektywności reguł, a jedynie obarczona ryzykiem szansa; stąd zalecanie, a nie polecanie posługiwania się nimi. W rozwiązaniach technicznych stosuje się współczynniki bezpieczeństwa, a czy w rozwiązaniach menedżerskich odwołujących się do nauki 22 23

13 zarządzania stosuje się współczynniki ryzyka? Czy brano je pod uwagę, proponując derywaty i inne tzw. toksyczne aktywa? Rzetelni projektanci rozwiązań projektowych, zarówno w projektowaniu sensu stricto (projektanci praktycy), jak i w metaprojektowaniu (badacze z nauk praktycznych), poszukują ugruntowania poznawczego w więcej aniżeli jednym i nadto jednorodnym dziedzinowo łańcuchu inferencyjnym. W projektowaniu poprawnym metodologicznie (designing proper) korzysta się z wiedzy z wielu dyscyplin (tj. wielu łańcuchów inferencyjnych), co opatrywane jest nazwami interdyscyplinarności i multidyscyplinarności 8. Znaczenie wiedzy z nauki o organizacji i zarządzaniu wynika nie tylko z faktu dostarczania przez nią poznawczego ugruntowania rozwiązaniom (projektom) prowadzącym do zmian organizacyjnych. Wiedza o zarządzaniu potrzebna jest współcześnie licznym specjalistom z niemal wszystkich dziedzin praktyki. Współczesne społeczeństwo, pisał Peter F. Drucker (1999, p )), jest zarówno społeczeństwem wiedzy, jak i społeczeństwem organizacji, a oba są nawzajem od siebie zależne, chociaż także różnią się swoimi pojęciami, poglądami, wartościami. Większość wykształconych osób, jeśli nie wszystkie, będzie (...) wykorzystywać swą wiedzę jako członkowie organizacji. Wykształcona osoba zatem będzie musiała być przygotowana do życia i pracy w dwu kulturach. Jedną z nich będzie kultura «intelektualna», koncentrująca się na abstrakcjach i pojęciach, a drugą «kultura osoby zarządzającej», skoncentrowana na ludziach i pracy. Łącznikiem między tymi kulturami może i powinna być wiedza z zakresu teorii poznania ogólnej oraz epistemologii szczegółowych: własnej dyscypliny i nauki o organizacji i zarządzaniu. W związku z tym przypomnieć należy postulat epistemologii praktyki sformułowany przez Donalda A. Schöna (1992) na warszawskiej międzynarodowej konferencji Prakseologie a filozofia ekonomii (Gasparski 2007, p ). W tym nurcie mieści się książka Łukasza Sułkowskiego (2005), będąca pierwszą w literaturze polskiej publikacją badacza specjalizującego się w nauce organizacji i zarządzania, poświęconą w całości teorio-poznawczemu oglądowi macierzystej nauki. Trafne są słowa tezy, że: szybkiemu rozwojowi instytucjonalnemu i społecznemu tej nauki towarzyszą napięcia epistemologiczne. Kryzys został zepchnięty na margines, a badacze, pochłonięci szczegółowymi przedmiotami swych analiz, często nie zauważają, że w ich dziedzinie narastają problemy poznawcze (Sułkowski 2005, p. 15). Niedostatek polskich prac z zakresu metodologii nauki o zarządzaniu 9, w porównaniu z dość licznymi pracami autorów zagranicznych 10, powinien być redukowany, a refleksja z zakresu filozofii, epistemologii i metodologii zarządzania stale towarzyszyć polskim badaczom nauk o zarządzaniu i praktykom korzystającym z ich dorobku. 1 Epistemologia jest nauką o poznaniu; metodologię (jedną z dziedzin epistemologii) można by nazwać nauką o dowiadywaniu się (Babbie 2007, p. 29). 2 Przykładu z rodzimego podwórka dostarcza choćby brak synchronizacji między licznymi spółkami, na jakie podzieliły się Polskie Koleje, wzajemnie nieuznającymi swych biletów (Kowanda 2009, p ). 3 Adam Grobler, autor uznanego za najlepsze współczesne polskie dzieło poświęcone metodologii nauk, pisze w związku z tzw. zasadą symetrii (zalecającą poszukiwanie społecznych przyczyn wiarygodności przekonań; w wydaniu radykalnym: nie to jest prawdziwe, co prawdziwe, lecz to, co za prawdziwe uchodzi według norm obowiązujących w danej kulturze ): Gdy jednak ta zasada (symetrii, przyp. W.G.) się autonomizuje, (to) staje się podstawą autentycznego relatywizmu, którego konsekwencje dosadnie artykułuje postmodernizm. (...) Amerykański filozof Richard Rorty (Filozofia a zwierciadło natury, tłum. M. Szczubiałka, Aletheia, Warszawa 1994; pierwodruk oryginału 1989) powiada, że wartości naukowe są wytworem naszej kultury, a pojęcie prawdy służy jedynie prawieniu pustych komplementów niektórym zdaniom. Tego rodzaju poglądy odzierają naukę z jej unikatowej (to jest poznawczej) funkcji w kulturze (...). Stąd zaś tylko krok do radykalnego relatywizmu późnego Fayerabenda, wedle którego roszczenia poznawcze wszelkich form kultury są równouprawnione, wobec czego należy zerwać z «tyranią nauki». To ostatnie hasło w różnych stylizacjach jest charakterystyczne dla bardzo niejednorodnej tak zwanej lewicy akademickiej (...) wysuwającej różnego typu roszczenia do emancypacji intelektualnej. (...) Rosnące wpływy lewicy akademickiej grożą rozregulowaniem rynku intelektualnego (...) Atrakcyjność lewicy polega na tym, że obnaża liczne bolączki status quo. (...) Jeżeli jednak lekarstwem na tego rodzaju utrapienia (zagrożenia ekologiczne rozwoju technologii, marnotrawstwo środków skierowanych na bezwartościowe badania, czy niedocenianie ideologicznych, w tym seksistowskich wpływów na wybór kierunków badań i ich wyniki) miałoby być obalenie «tyranii nauki», to skutki przypuszczalnie byłyby przeciwne do zamierzonych: kumulacja zagrożeń ekologicznych bez nadziei na ich oddalenie za pomocą nowych technologii, wzrost marnotrawstwa środków kierowanych na rozwijanie ewentualnych alternatywnych wobec nauki form kultury, wzrost wpływów ideologicznych wyemancypowanych ruchów i tym podobne. Na niedogodności spowodowane bieżącym stanem nauki jedynym lekarstwem jest dalsze jej rozwijanie (Grobler 2006, p ). 4 Nawet oponenci rozdzielania (ostrego) nauk na teoretyczne i praktyczne przyznają, że w jednych naukach dominuje funkcja poznawcza, a w innych funkcja projekcyjna (...) W naukach o zarządzaniu dominują wątki praktyczne (warstwa wiedzy praktycznej), polegające na konstruowaniu rekomendacji dyrektyw praktycznych, jak sprawiać, żeby zarządzanie było lepsze, bardziej racjonalne (Sudoł 2007, p. 4.). Cytowany autor sądzi, że podział nauk na teoretyczne i praktyczne (stosowane) jest współcześnie anachronizmem. Poglądowi temu przeciwstawiam argument metodologiczny odmienności kryteriów uznawania zdań z obu typów nauk za zasadne: (a) w naukach zwanych teoretycznymi jest to argument logiczny prawdziwość zdań, (b) w naukach zwanych praktycznymi dołącza doń argument prakseologiczny efektywność (skuteczność), (c) w rozwiązaniach projektowych argument relewancji trafność Ponadto, i jest to argument epistemologiczny, zdania nauk teoretycznych odnoszą się do idealizacji (ciała doskonale sprężyste w fizyce, gazy doskonałe w chemii, doskonała konkurencja w ekonomii itp.), zaś nauki praktyczne formułują zdania o tym, co rzeczywiste (wprowadzając współczynniki tarcia, sprężystości, bezpieczeństwa, stopień ryzyka itp.). Podział nauk nie oznacza nadawania im lepszego (nauki teoretyczne) lub gorszego (nauki praktyczne) statusu, ani koniecznego następstwa czasowego (najpierw teoretyczne, potem praktyczne), ale porządku inferencyjnego. W związku z tym współcześni naukoznawcy wskazują na dwa motywy podejmowania badań: jeden od teorii do praktyki (modus 1), drugi od potrzeb praktycznych do szukania fundamentów teoretycznych dla projektowanych rozwiązań (modus 2), o czym pisali Gibbons et al. (1994). 5 Inaczej: właściwe, relewantne (changes proper). 6 O znaczeniu projektowania dla zarządzania świadczy zorganizowanie The Second Global Forum for Business as an Agent of World Benefis (BAWB, Cleveland, 2 5 czerwca 2009) pod nazwą Managing as Designing in an Era of Massive Innovation. Pierwsza ścieżka tematyczna tego Forum to Management-as-Design: What Can Management Learn from the Field of Design and How Might the Design Attitude Help Us Turn Social and Global Issues into Bona-fide Business Opportunities?. BAWB jest organizowane pod auspicjami United Nations Global Compact, wespół z firm z całego świata oraz Academy of Management, jej profesorami ze szkół biznesu z ponad 90 krajów. Partnerem jest Case Western Reserve University. Jednym z referatów przyjętych przez organizatorów Forum jest referat autora tego artykułu pt. A Designing Human Society Revisited. 7 W latach ukazało się pod egidą Komitetu Naukoznawstwa PAN siedemnaście tomów wydawnictwa Projektowanie i Systemy: Zagadnienia metodologiczne nauk praktycznych, redaktorzy: W. Gasparski i D. Miller przy współpracy A. Strzałeckiego. 8 Interdyscyplinarność jest cechą badań naukowych. Charakteryzuje ona postawę badawczą skłaniającą do uwzględniania w badaniach z zakresu naukowej dyscypliny szczegółowej kontekstu, którym interesują się inne, niż dana dyscyplina, szczegółowe dyscypliny naukowe jako ich przedmiotem badań. Postawa taka prowadzi do współpracy specjalistów z dyscyplin wzajemnie kontekstowych prowadzonej według programu badawczego umożliwiającego i/albo ułatwiającego uwzględnianie wiedzy i kompetencji metodologicznych z tych dyscyplin. Tak rozumiana interdyscyplinarność jest nie tyle zorientowana na tworzenie nowej dyscypliny tj. hybrydyzacji owocującej międzynaukami ile na lepsze, w znaczeniu epistemologicznym, wyjaśnianie badanego zagadnienia na gruncie teoretycznym i/albo na trafniejsze projektowanie rozwiązania na gruncie nauk stosowanych (praktycznych). W pierwszym przypadku spotyka się określenie «transdyscyplinarność» (np. stosowanie wzbogaconej metody etnograficznej, powstałej w antropologii, z uwzględnieniem wiedzy psychologicznej, socjologicznej, filozoficznej i in.), podczas gdy w tym drugim przypadku mówi się niekiedy o multidyscyplinarnosci (np. analizowanie złożonego przedsięwzięcia z wielu punktów widzenia charakterystycznych dla różnych dyscyplin). Interwencje jednych dyscyplin w przedmiot badania innych dyscyplin dokonywane bez intencji kooperacyjnej (np. fizyka muzyki) opatrywane są nazwą dyscyplinarności krzyżowej (crossdisciplinarity). (...) Interdyscyplinarne programy badawcze są ściśle związane z teorio-systemowym ujmowaniem przedmiotu badania. Tendencja ta zapoczątkowana została w połowie XX wieku, gdy różne nauki społeczne, jak pisze Bunge (1985, p ), zaczęły wiązać się jedne z drugimi, stawały się przy tym w coraz większym stopniu skwantyfikowane oraz teoretyczne w sensie poszukiwania praw społecznych, tendencji i reguł (Gasparski 2008, p )

14 9 Świadczą o tym słowa Andrzeja K. Koźmińskiego (2007, p. 9): Na przeszkodzie (...) rozwiązaniu problemu tożsamości nauk o zarządzaniu stoi niewątpliwie ich pewien niedorozwój metodologiczny. (...) Wynikający z tego zaniedbania brak spójności między przedmiotem, względem badawczym i metodami badawczymi utrudnia samookreślenie tożsamości dyscypliny naukowej, ponieważ nawet jej prominentnym przedstawicielom nie jawi się ona jako spójna całość. 10 Blaug 1995; Dow 2003; Hall 1989; Kirkeby 2000; Maylor, Blackmon 2005; Midgley 2000; Remei, Williams, Money, Swartz 2003; Schön 1983; Schön Także wydawnicwo seryjne Philosophy of Management ( Bibliografia Airaksinen, T. (2009) Trust in Technology. W: Filáček, A. (ed.) Vĕda, Filozofie, Metodologie. Praha: Filozofia, pp Babbie, E. (2007) Badania społeczne w praktyce. Warszawa: WN PWN, Warszawa. Blaug, M. (1995) Metodologia ekonomii. Warszawa: PWN. Bunge, M. (1998) Philosophy of Science, Vol. 2: From Explanation to Justification. New Brunswick-London: Transaction Publisher. Bunge, M. (1985) Treatise on Basic Philosophy, Vol. 7 Epistemology & Methodology III: Philosophy of Science and Technology Part II: Life Science, Social Science and Technology. Dordrecht: Reidel. Dharan, B.G. (2004) Lessons for Educating Finance and Accounting Professional in Business Schools. In: Rapaport, N.B., Dharan, B.G. (ed.) Enron: Corporate Fiascos and Their Implication. New York: Foundation Press, pp Dow, Sh.C. (2003) Economic Methodology: An Inquiry. Oxford: Oxford University Press. Drucker, P.F. (1999) Społeczeństwo prokapitalistyczne. Warszawa: WN PWN. Gasparski, W. (2008) Interdyscyplinarność. W: Rzadkowolska, M. (red.) Ku przyszłości. Warszawa: WAiP. Gasparski, W. (1991) Metodologia projektowania a metodologia ogólna i metodologia nauk praktycznych. W: Gasparski, W., Strzałecki, A. (red.) Logika, praktyka, etyka: Przesłania filozofii Tadeusza Kotarbińskiego. Warszawa: Towarzystwo Naukowe Prakseologii. Gasparski, W. (1993) Naukowa wiedza praktyczna i jej tworzenie. Prakseologia, n. 1 2/ , pp Gasparski, W. (1999) Słowo wstępne do książki P.F. Schlesinger i in. W: Projektowanie organizacyjne. Warszawa: WN PWN. Gasparski, W. (2007) Wiedza o organizacji i zarządzaniu oraz jej poznawcze ugruntowanie. Współczesne Zarządzanie, nr 1, pp Gasparski, W. (2001) Zarządzanie i filozofia. W: Tworzenie organizacji. Warszawa: Wydawnictwo WSPiZ im. L. Koźmińskiego, p Gasparski, W.W., Airaksinen, T. (2008) Praxiology and the Philosophy of Technology. New Brunswick-London: Transaction Publisher. Gibbons, M., Novotny, H., Limoges, C. (1994) The New Production of Knowledge. London: Sage Publications. Hall, A.D. (1989) Metasystems Methodology: A New Synthesis and Unification. Pergamon Press: Oxford. Kirkeby, O.F. (2000) Management Philosophy: A Radical-Normative Perspective. Heidelberg: Springer. Kotarbiński, T. (1971) Metodologia umiejętności praktycznych: pojęcia i zagadnienia. W: Gasparski, W., Miller, D. (red.) Projektowanie i Systemy: Zagadnienia metodologiczne nauk praktycznych. Wrocław: Ossolineum, pp (pierwodruk oryginału Metaphilosophy, nr 2). Kowanda, C. (2009) Spory pod semaforem Polityka, nr 11, 14 marca 2009, pp Koźmiński, A.K. (2007) Tożsamość nauki o zarządzaniu. MBA, nr 2. Maylor, H., Blackmon, K. (2005) Researching Business and Management. Houndmills: Palgrave Macmilan. Midgley, G. (2000) Systemic Intervention: Philosophy, Methodology, and Practice. New York: Kluwer. Morton, A. (2002) Przewodnik po teorii poznania. Warszawa: Wydawnictwo Spacja. Philosophy of Management com. Remei, D., Williams, B., Money, A., Swartz, E. (2003) Doing Research in Business and Management: An Introduction to Process and Method. London: Sage Publications. Rorty, R. (1994) Filozofia a zwierciadło natury. Warszawa: Aletheia. Schön, D.A. (1992) The Crisis of Professional Knowledge and the Pursuit o fan Epistemology of Practice. In: Auspitz, J.L., Gasparski, W.W., Mlicki, M.K., Szaniawski, K. (eds.) Praxiologies and the Philosophy of Economics. New Brunswick London: Transaction Publishers, pp Schön, D.A. (1983) The Reflective Practitioner. New York: Basic Books. Schön, D.A. (1987) Educating the Reflective Practitioner. San Francisco: Jossey-Bass Publishers. Simon, H.A. (1981) The Sciences of the Artificial. wyd. 2. Cambridge, Mass.: MIT Press. Sudoł, S. (2007) Zarządzanie jako dyscyplina naukowa. MBA, nr 5. Sułkowski, Ł. (2005) Epistemologia w naukach o zarządzaniu. Warszawa: PWE. Prof. dr hab. Mieczysław Dobija Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie accountd@uek.krakow.pl Zarządzanie transakcjami walutowymi w warunkach fluktuacji kursu Abstrakt Kurs walutowy określający bieżącą wartość jednostki pieniądza krajowego w stosunku do jednostki waluty innego państwa lub obszaru walutowego jest istotnym czynnikiem rachunku ekonomicznego, a zarazem ze względu na jego zmienność, stanowi ważny czynnik decyzyjny. Polska na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci doświadczyła różnych (głównie niekorzystnych) skutków manipulacji kursem. Ostatnio pojawiła się kwestia strat, które poniosły polskie firmy na opcjach walutowych. Ujawniły się przy tym wpływy na zmiany wartości złotego przez organizacje zagraniczne. Pojawia się jednakże pytanie, czy polska waluta nadal powinna się umacniać, czy też zaistniały makroekonomiczne przesłanki do jej osłabienia. Inaczej mówiąc, czy nadejście zwrotu w wykresie kursu walutowego było do przewidzenia, czy powinno być przewidziane przez odpowiednie instytucje? W artykule wskazuje się na znaczenie produktywności pracy w analizach średniej wartości kursu walutowego. Zyski i straty na operacjach walutowych Jeśli aktywa bądź zobowiązania powstające w rezultacie transakcji między jednostkami ekonomicznymi dwóch różnych krajów są denominowane w walucie zagranicznej, to fluktuacje kursu mogą wywołać niekorzystne efekty ekonomiczne. Dotyczy to szczególnie sprzedaży eksportowej, która zapłacona z opóźnieniem dwu- lub trzymiesięcznym, może przy umacnianiu złotówki doprowadzić do nieopłacalności eksportu. Z drugiej strony ta sytuacja byłaby korzystna dla zobowiązań walutowych polskiej firmy. Dla zabezpieczenia wartości sprzedaży eksportowej lub wartości zobowiązań wypracowane zostały techniki hedgingu, czyli ograniczania (przy pewnym koszcie) spadku wpływów ze sprzedaży mierzonych w walucie polskiej. Istota hedgingu polega na zawarciu transakcji wywołujących powstanie przeciwstawnych rozrachunków denominowanych w walucie obcej. I tak, dla należności eksportowych denominowanych w euro musi zostać utworzone zobowiązanie denominowane w euro, co można osiągnąć, korzystając z kontraktów terminowych. Wtedy spadek wartości należności jest niwelowany przez spadek wartości zobowiązań. Jeśli hedging był prowadzony przy zastosowaniu kontraktów terminowych, to kosztem operacji zabezpieczającej jest różnica między kwotą wynikająca ze stopy terminowej ( forward) a stopy na dzień powstania zobowiązania (spot). Hedging będzie udany, jeśli nie nastąpi gwałtowne odwrócenie się trendu kursu, co może spowodować znaczne straty, zależne od tempa zmiany kursu. Instrumenty finansowe można także nabywać niezależnie od sprzedaży eksportowej w celach zarobkowych (spekulacyjnych). Wtedy 26 27

15 nabywca powinien mieć przeświadczenie o stałości lub kierunku trendu kursu. Tu jednak nie ma pewności, więc szczególnie potrzeba rozwagi i wiedzy. Dla przykładu zanalizujmy zakup instrumentu finansowego (gra na wzmocnienie złotówki). Firma nabywa w dniu 1 grudnia 2007 roku kontrakt terminowy zakupu dolarów w dniu 30 stycznia 2008 przy kursie terminowym z dnia 1 grudnia 2007 równym 1 PLN = 0,25 dolara. Nabycie ma na celu zarobek, bowiem zakłada się, że złotówka, która od jakiegoś czasu umacnia się, dalej będzie się umacniała. Ten zarobek może być potrzebny dla zniwelowania malejących wpływów ze sprzedaży eksportowej. W dniu 1 grudnia 2007 dokonuje się zapisów księgowych: Należności kontraktu terminowego zł Zobowiązania kontraktu terminowego zł Należności dotyczą kwoty dolarów, więc ta wartość może podlegać fluktuacji. Odmiennie kwota zobowiązań, która jest w złotówkach i pozostanie stała. Na koniec roku w dniu 31 grudnia 2007 stopa terminowa dla dolara dostarczanego na dzień 30 stycznia 2008 zmieniła się do 1 PLN = 0,24 dolara. Zgodnie z zasadami wyceny bilansowej dokonuje się korekty salda. Ponieważ dolarów dzielone przez 0,24 $/zł = zł, firma koryguje saldo należności o kwotę zł, co oznacza zysk. Tworzy się zapisy: Należności kontraktu terminowego zł Zyski z transakcji zł Łączna kwota należności na 31 grudnia 2007 roku jest zł. W dniu 30 stycznia 2008 roku firma wypełnia zobowiązania wynikające z kontraktu terminowego względem banku, z którym zawarła umowę. Stopa jest 1 PLN = 0,22 dolara. Wartość należności jest zatem /0,22 = zł. Rozwiązanie kontraktu znajduje odwzorowanie w zapisach. Gotówka (dolary) zł Należności zł Zyski z transakcji zł Jest to zapis otrzymania kwoty dolarów. Oprócz tego firma spłaca swoje zobowiązania w kwocie zł, co znajduje wyraz w zapisach: Zobowiązania kontraktu terminowego zł Gotówka zł Salda rozrachunków są teraz zerowe, pozostał tylko zysk na poziomie zł. Zauważmy, że trend kursu może z różnych powodów się odwrócić. Jeśli na przykład w dniu 30 stycznia 2008 roku kurs osiągnąłby poziom 1 PLN = 0,30 dolara (osłabienie złotego), to ostateczna wartość byłaby zł / 0,30 = zł. Wówczas firma zapłaci zł za dolarów wartych zł, ponosząc duże straty. Dlatego stosowanie kontraktów terminowych, opcji i innych instrumentów opartych na kursach walutowych wiąże się z ryzykiem nadejścia zmiany kursu. Jest to ryzyko poważne, ale powstaje pytanie, czy istnieje wiedza i inne przesłanki pozwalające na zwiększenie ostrożności w okresie wzrastającego zagrożenia. Przewidywanie punktu zwrotnego jako warunek powodzenia operacji zależnych od kursu walutowego Przykład wskazuje, że poprawne określenie terminu odwrócenia się bieżącego trendu jest zasadniczym czynnikiem sukcesu w operacjach z udziałem kursu. To zdarzenie można przewidywać różnymi sposobami, w których można wyróżnić dwa główne, czyli analizę techniczną i analizę fundamentalną. Metody analizy technicznej mogą być oparte są na wykorzystaniu wysoko zaawansowanych metod matematycznych, jak na przykład przedstawia to praca Drożdż et al. (2008). Jest to zaawansowane opracowanie ekonofizyczne. Należy jednak zauważyć, że przewidywanie, nawet dobre, nie jest wystarczające do podjęcia działań interwencyjnych na szczeblu rządowym. Nauka musi tworzyć teorie, czyli gruntowne wyjaśnienia zjawisk ekonomicznych, z których wynikają przewidywania, aby można podjąć odpowiedzialne działania. Narasta zatem potrzeba głębszego rozumienia kategorii, od których zależy zachowanie się kursu walutowego. Badania naukowe (Lothian 1998; Rogoff 1996; Beachill, Pugh 1998) dotyczące podstawowej teorii PPP, nawet w wersji skorygowanej przez Ballasę i Samuelsona ukazują jej słabości w zetknięciu się z praktyką. Dlatego potrzebne są lepsze teorie, pozwalające na analizy fundamentalne zachowania się kursów walutowych. Najlepsza sytuacja powstaje w rezultacie zgodności prognoz wynikających z analiz fundamentalnych i technicznych. Można przyjąć, że tego rodzaju informacje były dostępne bankowi inwestycyjnemu Goldman Sachs, który pod koniec lutego 2009 roku wydał oświadczenie w sprawie osłabienia złotego. Jak podały media w środę wieczorem 18 lutego 2009 roku Goldman Sachs w nocie opublikowanej przez agencję Bloomberg do klientów napisał, że: kończy grać na zniżki walut takich jak: złoty, korona czeska i węgierski forint, gdyż straciły już bardzo wiele na wartości do euro i obecna ich słabość nie odpowiada fundamentom makroekonomicznym i widocznej wcześniej nierównowadze zewnętrznej, ale wynika ze spekulacyjnego «przestrzelenia». Bank oczekiwał spadku wartości złotego od początku roku o 6%, a złoty stracił aż 12,2% ( Informacje podobnej treści podały inne portale i gazety codzienne, dodając własne komentarze, które zwykle podkreślały działania spekulacyjne, a pomijały trend kształtowany przez dane makroekonomiczne. Media informowały, że: Goldman Sachs zakończył rekomendowanie sprzedaży walut krajów Europy Środkowej, w tym złotego, z rachubą na dalsze ich osłabienie (W. Majerkiewicz, Po tym podkreślaniu przez komentatorów gry spekulacyjnej banku inwestycyjnego Goldman Sachs wydał oświadczenie z powodu niefortunnego nieporozumienia. Polski rynek niewłaściwie 28 29

16 zinterpretował aktualizację analitycznej notatki Goldman Sachs z zeszłego tygodnia i doszedł do błędnego wniosku, iż rekordowe osłabienie złotówki było wynikiem spekulacji banku (oświadczenie dla PAP 26 lutego o 16:26 szefowej biura prasowego Goldman Sachs, Zauważmy, że działania banku Goldman Sachs były oparte na przekonaniu, iż polska waluta staje się przewartościowana w stosunku do walut zachodnich, więc nastąpi odwrócenie trendu, co stwarza okazje do zarobku. Monika Schaller z banku Goldman Sachs wyjaśniała: nieporozumienie polega na tym, że polski rynek odebrał rekomendację odnoszącą się do tzw. modelowego portfela dla inwestorów, jako wyraz stanowiska samego banku ( ) Notatka z dnia 19 lutego odnosiła się do wcześniejszej analizy działu badań (Economic Research) z 10 grudnia ubiegłego roku, przeznaczonej dla instytucjonalnych klientów banku i zawierającej ogólne refleksje w sprawie rentowności inwestycji walutowych na wschodzących rynkach ( ) Aktualizacja ta zalecała zmianę nastawienia wobec tych rynków walutowych i stwierdzała, iż klienci, którzy w grudniu zastosowali się do ówczesnych zaleceń, do 19 lutego zyskaliby przychód w wysokości 7%. Na tym tle powstaje pytanie, czy polski klient instytucjonalny i nieinstytucjonalny banków, jak też każdy Polak, w swojej działalności ekonomicznej ma szanse korzystania i kierowania się profesjonalnymi opiniami odpowiedzialnych instytucji. Czy firmy, które zabezpieczały swoje dochody ze sprzedaży za pośrednictwem instrumentów finansowych, miały informacje o nadchodzącym zwrocie trendu i osłabieniu złotówki? Trudno znaleźć tego rodzaju analizy i opinie ze strony na przykład NBP, który jakoby ponosi odpowiedzialność za stabilność polskiej waluty. Czy Rada Polityki Pieniężnej uprzedziła Polaków o tym, że złotówka przestanie się umacniać, aby mogli podjąć działania dla uniknięcia strat? Czy gwałtowny spadek wartości złotego nie stanowi utraty stabilności? Te pytania wymagają odpowiedzi. Skoro prowadzi się gospodarkę otwartą przy płynnym kursie, to potrzeba rzetelnej i terminowej informacji o trendach, odpowiedzialnie tworzonych na potrzeby gospodarki przez odpowiednie instytucje. Wypowiedzi tak zwanych ekspertów z różnych banków (i im podobnych) tworzą co najwyżej rodzaj szumu medialnego, bezużytecznego dla decyzji. Są zwykle skoncentrowane na tym, co dzisiaj pomogło lub zaszkodziło złotówce, a sprawy wpływu fundamentalnych relacji makroekonomicznych na trend kursu walutowego pozostają poza ich zainteresowaniem. O makroekonomicznych fundamentach kursu walutowego Już od połowy lat 90. na seminariach w Akademii Leona Koźmińskiego i na łamach czasopisma MBA toczyły się dyskusje dotyczące teorii kursu walutowego. Oprócz autora tego artykułu brał w nich czynny i twórczy udział prof. Zbigniew Grabowski (2001), który napisał kilka artykułów, przedstawiając badania poparte danymi empirycznymi. Rozważano wiele zagadnień związanych z kursem walutowym, jak: porównywalność PKB per capita (Hellwig 1997), prawo jednej ceny, teoria PPP i jednostka PPS (Kołodko 2004). Inne rozważania dotyczyły translacji wartości aktywów przy konsolidacji sprawozdań finansowych międzynarodowych grup kapitałowych (Jędrzejczyk 2004). Należy także przypomnieć badania naukowe prof. Stefana Kwiatkowskiego, który zlecił napisanie pracy Money as an Intellectual Venture (2001), jak też opracowanie dotyczące źródeł wartości złotego (Dobija 2002). Krytykowano wypowiedzi R. Mundella (2000a, 2000b) przeciwko wolnemu rynkowi walut i płynnym kursom. 2 2 Q USA GDPEJap 3, To ustalenie prowadziło do postawienia ER 2007 = = 107, Q Jap GDPEUSA 3, kwestii, jaką korektę należy zastosować w teorii kursu walutowego jeśli produktywność Tabela 1. Obliczenia średniego kursu ER I porównanie z indeksem Big Mac pracy nie jest identyczna, czyli Japon także w Hamburger przypadku Polski. Rozwiązanie tej kwestii zawiera cena [ ] w Japonii cena [$] duża Indeksu podwyżka rzeczywisty ceny hamburgera, wskaźni Zauważmy, Hamburger że ER w 2007 ER roku miała miejsce % ER % ia Big Mac Big Mac według średni Błąd według B się w opracowaniu Dobii (2008). Potrzebną co zwiększyło błąd. Big Mac ka Q korektę i ostatecznie trend kursu 2006 określa * 250 parytet produktywności pracy podniesiony do Jak można zauważyć, parytet produktywno- $3, /$ /$ $3, /$ /$ -1 kwadratu. W wyniku otrzymuje się następująści pracy ma zasadnicze znaczenie dla trendu cą formułę, określającą średnią wartość kursu w rozważanym okresie: cu Q ER = $ Q stanowi wskaźnik produktywności W tym wzorze pracy, ER GDPE oznacza średnią PKB na wartość jednego zatrudnioneg delator PKB, d wskaźnik kursu w dyspozycyjności okresie, z którego płac. Dalej pochodzą A amerykański, dane, C danego k Ważnym ustaleniem, które wynikło cu jednostka z tych waluty Q stanowi danego kraju. wskaźnik Uzasadnienie produktywności i weryfikację tej formuły pracy, zawiera cyto dyskusji, było stwierdzenie, że można artykuł, poprawnie ale przemawiające GDPE oznacza jest porównanie PKB 2 na jednego z szacowaniem zatrudnionego, średniej wartości kurs przeliczyć i porównać średnie płace, stosując pośrednictwem kurs Big i Mac delator cu (McDonalds, PKB, Q A d 1999). GDPE wskaźnik Porównanie C ( cudyspozycyjności ) 1+ i oszacowania C 1 d kursu C ER z indeksem = walutowy, pod warunkiem równości Mac wskaźnika zawiera tabela płac. 1 $ w odniesieniu Dalej A Q Cdo amerykański, GDPE jena i dolara. A($) Zakłada C danego 1+ i się, że A kraju, 1 d inflacja Ai dyspozycy produktywności pracy (Grabowski W 2001), płacy tym wzorze są który w parytecie. ER cu oznacza Wskaźniki jednostka średnią Q pochodzą wartość waluty z kursu tabeli danego 2 w a szacunki okresie, kraju. Uzasadnienie i weryfikację tej formuły zawiera cyto- GDPE z którego z EconStat. pochodzą określa iloraz realnego PKB do kosztów pracy. stanowi wskaźnik produktywności pracy, GDPE oznacza PKB na jednego zatrudnio Inaczej mówiąc, jeśli wskaźnik produktywności wany artykuł, 2 ale przemawiające 2 jest porównanie z szacowaniem 2 2 delator PKB, d wskaźnik Q USA GDPEJap 3, pracy Q jest jednakowy dla dwóch krajów, to ER dyspozycyjności 2007 płac. = Dalej A amerykański, = 107,93 C daneg Q Jap GDPEśredniej USA 3,093wartości kursu za cu jednostka waluty danego kraju. Uzasadnienie i weryfikację tej formuły zawiera c prawo jednej ceny jest ważne także w stosunku pośrednictwem Big Mac (McDonalds, 1999). do średnich płac. Można zatem artykuł, oczekiwać, Tabela ale 1. Obliczenia przemawiające że Porównanie średniego jest kursu oszacowania porównanie ER I porównanie z kursu szacowaniem z z indeksem Big średniej Mac Big wartości k Japon Hamburger Hamburger ER ER % ER % jest to warunek powszechnej stosowalności pośrednictwem ia Big tego Mac Big Mac Big (McDonalds, zawiera Mac tabela według 1999). 1 w Porównanie odniesieniu średni oszacowania do Błąd jena według kursu i z indek Błąd prawa. Teoria wskaźnika produktywności Mac zawiera pracy cena tabela [ ] 1 dolara. w odniesieniu cena Zakłada [$] do Indeksu się, jena że i inflacja dolara. rzeczywisty Zakłada i dyspozycyjność się, że inflacja wskaźni i dyspoz Big Mac ka Q została przedstawiona w pracach płacy Dobii 2006 są * w (2001, 250 parytecie. płacy Wskaźniki $3,10 są w parytecie. Q pochodzą 81 Wskaźniki z tabeli 116 /$ 2 a szacunki Q pochodzą -31 GDPE 113 /$ z z EconStat. -2, a, 2003b, 2004, 2008) tabeli $3,22 2, a szacunki 87 GDPE 121 /$ z EconStat /$ -10,7 tabela 1. Obliczenia średniego kursu er i porównanie z indeksem Big Mac Japonia Hamburger Big Mac cena [ ] Hamburger Big Mac cena [$] A C 2 GDPEC ( cu) 1+ ic GDPEA($) 1+ ia 1 d 1 d W tym wzorze ER oznacza średnią wartość kursu w okresie, z którego pochodzą dan ER według Indeksu Big Mac ER średni rzeczywisty % Błąd ER według wskaźnika Q $3, /$ /$ -2, $3, /$ /$ -10,74 Źródło: obliczenia z pracy Dobija % Błąd C A 30 31

17 kursu. Także iloraz GDPE stanowi jakąś formę porównania produktywności pracy. Zatem przyczyn i symptomów wskazujących na możliwość odwrócenia się trendu należy upatrywać w zmianie parytetu produktywności pracy. Nie należy to jednak do obecnego kanonu myślenia ekonomicznego, czego dowodzi poniższy tekst wyjęty z dyskusji prowadzonej w RPP 1 : Omawiając kształtowanie się kursu walutowego, podkreślano, że obserwowana w ostatnim okresie znacząca deprecjacja złotego wynika przede wszystkim ze wzrostu awersji do ryzyka na globalnych rynkach finansowych, który skutkuje odpływem kapitału z rynków wschodzących, co odzwierciedla wzrost rentowności obligacji oraz stawek CDS. Część członków Rady zwracała uwagę, że skala osłabienia złotego jest większa niż innych walut Europy Środkowo- Wschodniej, mimo że stopy procentowe zostały w Polsce obniżone w mniejszym stopniu niż w pozostałych krajach regionu. Ich zdaniem świadczy to o ograniczeniu roli dysparytetu stóp procentowych w kształtowaniu się kursu walutowego w ostatnim okresie. Jednocześnie członkowie ci wskazywali, że w obecnej sytuacji większe znaczenie dla kursu złotego mają perspektywy wzrostu gospodarczego Polski, a także związana z tym sytuacja sektora finansów publicznych. Zdaniem części członków Rady, silne obniżenie stóp procentowych, mające na celu przeciwdziałanie nadmiernemu osłabieniu wzrostu gospodarczego, może zatem oddziaływać w kierunku umocnienia kursu złotego w średniej perspektywie. Dodatkowo argumentowali oni, że skumulowanie w czasie obniżek stóp procentowych NBP Zakończenie A. Banerjee, i E. Maskin (1996) napisali, że obecne nauki ekonomiczne nie zawierają teorysunek 1. trend kursu usd Wartość najwyższa to 3,8978 zł ( ). Wartość najniższa to 2,0220 zł ( ). Źródło: do poziomu pożądanego z punktu widzenia jednoczesnego utrzymania stabilności cen i wspierania aktywności gospodarczej będzie sprzyjać wygaśnięciu oczekiwań na dalsze obniżki stóp NBP, co powinno ograniczać presję na deprecjację złotego. Inni członkowie Rady oceniali jednak, że zbyt silne obniżenie stóp procentowych może zwiększyć oczekiwania uczestników rynków finansowych co do skali dalszych obniżek stóp. Ponadto zwracali oni uwagę, że zbyt szybkie łagodzenie polityki pieniężnej przez Radę może zostać odebrane jako sygnał znacznego pogorszenia się perspektyw gospodarki polskiej, a przez to przyczynić się do dalszej deprecjacji kursu walutowego. Członkowie ci podkreślali również, że krajowy rynek walutowy jest obecnie relatywnie płytki, wobec czego istnieje ryzyko dalszego silnego osłabienia kursu złotego, co powinno być brane pod uwagę przy decydowaniu o skali obniżki stóp procentowych NBP. tabela 2. Wskaźniki produktywności pracy w latach Kraj 2006 * 2007 Progn USA ,470 3,400 Japonia 3,069 3,093 3,186 UK 3,204 3,517 3,444 Szwajcaria 3,534 3,645 3,748 Niemcy ** 2,497 2,325 2,431 Estonia 1,678 2,060 2,224 Republika Czeska 1,873 2,204 2,355 Polska 1,719 1,992 1,836 * Dane zaczerpnięte z Dobija (2008) **Wskaźnik obniża kurs wspólnej waluty Jak widać, dyskusja koncentruje się wokół dysparytetu stóp procentowych i inflacji, mimo że polska waluta silnie osłabła właściwie przy zachowaniu parytetów. Natomiast brakuje jakiejkolwiek wzmianki o produktywności pracy. Wyjaśnienie zwrotu kursu dolara (rysunek 1), euro, czy franka szwajcarskiego zawiera się w dwóch elementach. Pierwszy czynnik jest makroekonomiczny, o którym wspomina Goldman Sachs. Bardziej szczegółowo mówiąc, przyczyny tkwią w dużych podwyżkach, które miały miejsce w trzech pierwszych kwartałach 2008 roku. Bezwzględna walka o podwyżki przez pracowników sfery budżetowej (lekarzy, pielęgniarki, nauczycieli, policjantów, pracowników sądownictwa, pracowników IPN i innych) spowodowały narastanie dysparytetu produktywności pracy w stosunku do innych obszarów walutowych. Drugi czynnik to gra spekulacyjna na przyspieszenie i wzmocnienie zwrotu kursu, które podjęły zewnętrzne instytucje finansowe. Banki inwestycyjne dysponują znakomitym kapitałem intelektualnym, kapitałem koordynacji i integralności działań, kapitałem opiniotwórczej informacji, więc są w stanie prowadzić legalnie złożone operacje finansowe w skali międzynarodowej. Już samo wszczęcie sprzedaży opcji trafiało w potrzeby firm szukających zwiększenia dochodów z powodu malejących wpływów z eksportu. Nie był to jednakże czynnik główny; wartość waluty zależy głównie od produktywności pracy. Tabela 2 zawiera wskaźniki produktywności pracy w Polsce na tle wybranych krajów. Prognoza jest bardzo niepokojąca. Jest obliczona przy założeniu średniego kursu dolara 2,80 złotego i opiera się na prognozie PKB wypracowanej przez MFW. Jeśli w roku 2009 bezrobocie się zwiększy, to PKB się także obniży, a wtedy sfera budżetowa ze zwiększonymi kosztami pracy spowoduje dalsze osłabianie złotówki. To jest zagrożenie zwłaszcza w perspektywie wstąpienia do obszaru euro. Wskaźnik 1,836 oznacza, że udział kosztów pracy w PKB jest 0,545. Zatem na aktywa przypada 0,455. Nie jest to jeszcze sytuacja bardzo zła. Dla Ukrainy prognoza jest Q 2008 = 1,628, więc udział kosztów pracy jest 0,614, zaś udział aktywów 0,386. Jednakże Polska, pod względem produktywności pracy, a więc wielkości, od której zależy siła waluty i inflacja, cofa się w rozwoju do poziomu 2006 roku. Wiadomo z kolei, że ten wskaźnik, jako odwrotność labour share jest bardzo stabilny i trudny do zmiany. Skokowa zmiana produktywności pracy ma miejsce, gdy w danym kraju pojawia się dodatkowa siła robocza, którą gospodarka wchłania i rośnie PKB. Taka sytuacja miała miejsce w Irlandii i wciąż trwa w Chinach, gdzie ustawicznie rzesze pracowników aktywizują się gospodarczo w nowoczesną wytwórczość

18 retycznego wyjaśnienia dotyczącego jednostki pieniądza. Ten stan rzeczy został zmieniony w cytowanych wcześniej badaniach. Rezultatem bardziej precyzyjnego rozpoznania natury jednostki pieniądza jest bardziej poprawna teoria kursu walutowego. Kurs walutowy podlega nie tylko wpływom relacji między popytem i podażą i nie tylko dysparytetowi inflacji i stóp procentowych. Wartość pieniądza zależy silnie od relacji między płacą, kosztami pracy a wartością produktu wytworzonego w procesie pracy. To są zależności fundamentalne. 1 Narodowy Bank Polski, Rada Polityki Pieniężnej, Opis dyskusji na posiedzeniu decyzyjnym Rady Polityki Pieniężnej w dniu 27 stycznia 2009 roku. Bibliografia Banerjee, A., Maskin, E. (1996) A Walrasian Theory of Money and Barter. Quarterly Journal of Economics, Vol. CXI, No. 4, pp Beachill, B., Pugh, G. (1998) Monetary cooperation in Europe and the problem of differential productivity growth: An argument for a two speed Europe. International Review of Applied Economics, Vol. 12., Iss. 3 Dobija, M. (2001) A Fundamental Analysis of Exchange Rates. The Theory of the Exchange Value of Money. Argumenta Oeconomica Cracoviensia, No. 1. Dobija, M., Śliwa, M. (2001) Money as an Intellectual Venture. In: Kwiatkowski, S., Stowe, Ch. (eds.) Knowledge Café For Intellectual Product And Intellectual Capital. Warsaw: Leon Kozminski Academy of Entrepreneurship and Management, dostępny na SSRN: Dobija, M. (2002) Czym jest i skąd czerpie wartość złoty. W: Kreowanie nowego. Warszawa: Wydawnictwo WSPiZ im. Leona Koźmińskiego. Dobija, M. (2003a) Wage, Money and Accounting Theoretical Relationships. Argumenta Economica Cracovienia, Nr 2. Dobija, M. (2003b) Dlaczego złoty się umocnił. Master of Business Administration, nr 1(60). Dobija, M. (2004) Analityczna funkcja produkcji. Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, nr 9(656). Dobija, M. (2008) Labour productivity ratio and international comparison of economic performance Formalization of the PPP theory and preliminary examinations. Artykuł prezentowany na IEA 15th World Congress, Istanbul, June Dostępny na: Drożdż, S, Kwapień, J., Oświecimka, P., Speth, J. (2008) Current log-periodic view on future world market development, arxiv: (2008) (preprint). Drożdż, S, Kwapień, J., Oświecimka, P. (2008) Criticality Characteristics of Current Oil Price Dynamics, arxiv: (2008) (preprint) Grabowski, Z. (2001) W związku z teorią wartości pieniądza i parytetem produktywności płacy. Master of Business Administration, nr 1/2001. Hellwig, Z. (1997) Ekspansja gospodarcza Polski końca XX wieku. Poznań: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej. Jędrzejczyk, M. (2004) Dylematy konwersji pozycji bilansowych. Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, tom 21(77). Kołodko, W.G. (2004) O naprawie naszych finansów. Toruń: TNOiK. Lothian, J. (1998) Some new stylized facts of floating exchange rates. Journal of International Money and Finance, Vol. 17. pp McDonalds (1999) Big MacCurrencies. Economist, Vol. 351, Iss. 8113, p. 66. Mundell, R. (2000a) The Euro and the Accession Countries. Journal of Transforming Economies and Societies. EMERGO, Vol. 7, No. 1. Mundell, R. (2000b) Międzynarodowa architektura finansowa. Obszar euro i jego rozszerzenie na Europę Wschodnią. Master of Business Administration, Nr 6(47). Rogoff, K. (1996) The Purchasing Power Parity Puzzle. Journal of Economic Literature, Vol. 34, Issue 2, p Dr Tomasz Zalega Uniwersytet Warszawski tomzal@mail.wz.uw.edu.pl Praca zdalna obraz przemian w Polsce i wybranych krajach unii europejskiej Abstrakt Powszechna komputeryzacja i internet wywierają coraz większy wpływ na wszelkie bez mała sfery życia, na prawie wszystkie formy aktywności gospodarczej od szczebla rządów i organizacji międzynarodowych po zarządzanie strategiczne nie tylko małymi firmami, ale także ponadnarodowymi korporacjami, zorganizowanymi w postaci tzw. pajęczych sieci. Można zatem powiedzieć, że internet, z całym swoim otoczeniem technologicznym, instytucjonalnym i kulturowym, jest fundamentem tzw. nowej gospodarki, zwanej także gospodarką opartą na wiedzy (knowledge-based economy). Pojawia się zatem pytanie, w jakim stopniu technologie ICT (Innformation and Communication Technology) oddziałują na treść i charakter zadań wykonywanych przez pracowników, i w konsekwencji na rynek pracy. Celem artykułu jest ukazanie zjawiska telepracy w krajach Unii Europejskiej, zwłaszcza w Polsce, z jednoczesnym ukazaniem konsekwencji, jakie niesie ze sobą ta atypowa, ściśle związana z rozwojem ICT forma organizacji miejsc pracy, którą cechuje duża dynamika rozwoju. Wprowadzenie Nowoczesne technologie wywierają istotny wpływ na gospodarkę, społeczeństwo, a także, ujmując problem w szerszej perspektywie, na kulturę. Korelacje, jakie zachodzą między technologią, gospodarką i społeczeństwem, są od dawna przedmiotem zainteresowania wielu badaczy. Sposób definiowania tych korelacji jest wyrazem przyjęcia określonej opcji teoretycznej. Absolutnego przeciwstawienia technologii społeczeństwu nie da się uzasadnić, ponieważ technologia jest wytworem społeczeństwa, a społeczeństwo to także technologia, którą ono dysponuje (Musiał 2009, p. 212). Można zatem pokusić się o stwierdzenie, że komputery oraz internet w istotny sposób przeobrażają treść pracy społecznej. Powodują przede wszystkim unowocześnienie produkcji, któremu towarzyszy wzrost wydajności pracy. Należy również zaznaczyć, że stosowanie komputerów oraz internetu z całym ich otoczeniem technologicznym, instytucjonalnym i kulturowym, diametralnie odmienia sens kategorii, takich jak: czas pracy czy formy zatrudnienia. Pojawia się zatem pytanie, w jakim stopniu gospodarka oparta na wiedzy, a także dynamicznie rozwijające się technologie ICT oddziałują na treść i charakter zadań wykonywanych przez pracowników i w konsekwencji na rynek pracy. Podstawowym celem artykułu jest ukazanie zjawiska telepracy w krajach Unii Europejskiej, zwłaszcza w Polsce, z jednoczesnym ukazaniem konsekwencji, jakie niesie ze sobą ta atypowa, ściśle związana z rozwojem 34 35

19 ICT forma organizacji miejsc pracy, charakteryzująca się dużą dynamiką rozwoju. internet a gospodarka i społeczeństwo Rozwój internetu we współczesnym świecie jest zagadnieniem w równym stopniu technologicznym, politycznym i ekonomicznym, co społecznym, i przyczynia się do powstania społeczeństwa informacyjnego, opartego na wiedzy i informacji oraz nastawionego na zarządzanie innowacjami (Zalega 2003a, p. 40). Polskie przedsiębiorstwa, na tle krajów Unii Europejskiej, pod względem wykorzystania komputerów znajdują się na dalszej pozycji. W 2007 roku 92% przedsiębiorstw wykorzystywało w swojej działalności komputery. Przy średniej dla Unii Europejskiej wynoszącej 93%, słabiej od Polski wypadły: Portugalia (90%), Litwa (89%), Cypr (88%), Serbia (87%), Łotwa i Węgry (po 86%), Bułgaria (75%) i Rumunia (67%). Wśród krajów UE występuje zróżnicowanie poziomu wykorzystania komputerów z dostępem do internetu w pracy. Przeprowadzone w 2007 roku badania wykorzystania technologii ICT wykazały, że 94% europejskich przedsiębiorstw ma dostęp do internetu, zaś prawie 77% łączy się z nim za pośrednictwem łączy szerokopasmowych (GUS 2008b, p. 78). Ponad 60% przedsiębiorstw ma także własną stronę internetową. Do krajów przodujących w zakresie wykorzystania komputerów oraz komputerów z dostępem do internetu zaliczyć należy: Niderlandy i Finlandię (99%), Słowację (98%), Danię, Belgię i Austrię (97%), a także Słowenię i Francję (po 96%). Jeśli zaś chodzi o szerokopasmowy dostęp do sieci, to europejska średnia przedsiębiorstw korzystających z internetu w ten sposób wynosi 77%. Najlepiej sytuacja przedstawia się w: Finlandii (91%), Hiszpanii (90%), Francji (89%) oraz Szwecji i Niderlandach (87%). Polska, z wynikiem 54%, znalazła się w grupie nielicznych państw, gdzie szerokopasmowy dostęp do sieci ma mniej niż 60% przedsiębiorstw. Gorzej jest jedynie na Litwie (53%), Serbii i Rumunii (37%). Z kolei rozbieżności między krajami europejskimi, w których firmy miały własną stronę internetową były dość znaczne. W roku 2007 zaledwie 28% firm w Rumunii i 31% w Bułgarii, a także 39% przedsiębiorstw na Łotwie i 42% w Portugalii miało własną stronę internetową, podczas gdy w Szwecji 85%, a w Danii 84% przedsiębiorstw. Polska z odsetkiem 53% wyprzedziła takie kraje UE jak Hiszpania i Portugalia. Ponad 40% europejskich przedsiębiorstw korzysta z outsourcingu w obszarze funkcji ICT/IT. Krajami przodującymi w tym względnie są Dania (76%) i Finlandia (70%). Polska (46%) znajduje się w połowie stawki, zaś najniższe udziały odnotowano na Litwie (21%) i na Węgrzech (20%). Z badań GUS przeprowadzonych w 2007 roku, dotyczących wykorzystania ICT w polskich przedsiębiorstwach, wynika, że 95% firm użytkuje komputery, z których regularnie (przynajmniej raz w tygodniu) korzysta niespełna 2/5 pracowników. Odsetki przedsiębiorstw wykorzystujących komputery w poszczególnych województwach koncentrują się wokół średniej dla obszaru całej Polski. Wyniki w układzie przestrzennym wahają się w niewielkim zakresie od 90% w województwie podlaskim do 98% w opolskim i podkarpackim. Z kolei komputery z dostępem do internetu posiada 92% przedsiębiorstw, zaś korzysta z nich 26% zatrudnionych pracowników. Największy odsetek firm mających dostęp do sieci globalnej w 2007 roku odnotowano w województwach pomorskim (95%) i podkarpackim (94%), natomiast najmniejszy w podlaskim (86%). Prawie 53% polskich przedsiębiorstw posiada szerokopasmowy dostęp do sieci, zaś co trzecia firma korzysta z modemu analogowego. Łącze szerokopasmowe w badanym roku miały prawie wszystkie duże przedsiębiorstwa (94%) i blisko połowa (47%) małych firm 1. Największy odsetek przedsiębiorstw mających szerokopasmowy dostęp do internetu wystąpił w 2007 roku w województwie mazowieckim, wyniósł 60%, i był o 7 punktów procentowych wyższy od średniej krajowej oraz o 15 punktów od wskaźnika ostatniego w rankingu województwa świętokrzyskiego (45%). Odsetek ten w pozostałych rejonach kraju wahał się od 47% do 55% (GUS 2008a, p. 22). Jeśli zaś chodzi o wykorzystanie komputerów oraz komputerów z dostępem do internetu, to zróżnicowanie było uzależnione od wielkości firm. I tak, wszystkie duże przedsiębiorstwa oraz niemal wszystkie firmy zaliczane do średnich (99%), używały komputerów z dostępem do internetu, natomiast 94% małych przedsiębiorstw wykorzystywało komputery, z czego 90% komputerów miało dostęp do sieci internetowej (GUS 2008a, p. 7). Rozpatrując przedsiębiorstwa w poszczególnych branżach, największy, bo aż 15-punktowy wzrost odsetka przedsiębiorstw z dostępem do internetu w latach odnotowano w hotelarstwie i turystyce oraz 12-punktowy wśród firm budowlanych, a jednocześnie to właśnie m.in. te sektory charakteryzowały się najmniejszym nasyceniem w zakresie w zakresie dostępu do internetu. Z kolei najbardziej zaawansowanym pod tym względem działem gospodarki w Polsce były sekcje Działalność filmowa, radiowa i telewizyjna oraz Pośrednictwo finansowe, gdzie prawie wszystkie przedsiębiorstwa dysponowały dostępem do sieci globalnej. Na tle pozostałych krajów Unii Europejskiej polskie przedsiębiorstwa wypadają kiepsko pod względem korzystania z internetu w celach rekrutacyjnych. Jedynie 14% firm zamieszcza ogłoszenia lub formularze na WWW, podczas gdy średnia unijna wynosi prawie dwa razy więcej. Jeśli zaś chodzi o wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w gospodarstwach domowych, to z przeprowadzonych przez GUS badań wynika, że w 2008 roku 7,4 mln, czyli 59% gospodarstw posiadało przynajmniej jeden komputer. Liczba gospodarstw domowych mających dostęp do internetu w miejscu zamieszkania osiągnęła niemal 6 mln (48% ogółu), z czego w 5,8 mln gospodarstw (46% ogółu) rzeczywiście korzystało z tej sieci. Prawie 4,8 mln gospodarstw domowych, czyli 38% ogółu dysponowało połączeniami szerokopasmowymi. Od roku 2007 ich liczba zwiększyła się o ponad milion (8,4% ogółu) i rośnie szybciej, aniżeli przybywa gospodarstw z dostępem do internetu, co oznacza, że praktycznie wszystkie nowe łącza internetowe są już szerokopasmowe i ten rodzaj łączy stopniowo wypiera wąskopasmowe

20 Udział osób, które w 2008 roku deklarowały, że kiedykolwiek korzystały z internetu wynosił 56%, a osób użytkujących komputer 62%. Regularnych użytkowników, czyli osób korzystających co najmniej raz w tygodniu, w obu przypadkach było jednak znacznie mniej 44% korzystało z internetu, zaś 50% z komputera (GUS 2009, p. 10). Nowe technologie ICT przekształcają nie tylko gospodarkę, lecz także społeczeństwo. Dzieje się tak dlatego, że nowoczesne techniki informacyjne tworzą nie tylko nowe formy pracy i działalności biznesowej, ale wywierają również wpływ na rozwiązywanie kluczowych wyzwań społecznych w zakresie bezpieczeństwa, mobilności i zatrudnienia, środowiska czy służby zdrowia. Sektor nowoczesnych technologii jest jednym z najważniejszych we współczesnej gospodarce, i to niemalże we wszystkich krajach UE, ponieważ daje zatrudnienie blisko 15 milionom ludzi. Nie dziwi więc fakt, że komunikat Komisji Europejskiej i2020 Europejskie społeczeństwo informacyjne na rzecz wzrostu i zatrudnienia nakreślił kierunki działań będących kontynuacją inicjatyw e-europe 2002, e-europe+2003 oraz e-europe 2005, w zakresie rozwoju społeczeństwa informacyjnego, wspierania e-pracy przy wykorzystaniu technologii informacyjnych dla tworzenia nowych miejsc pracy w lokalnych społecznościach. We wspomnianych dokumentach praca zdalna została uznana za jedną z kluczowych determinant umożliwiających osiągnięcie założonych celów. rozwój ict a nowe formy pracy Ekspansja nowoczesnych technik i technologii w dziedzinie informatyki i telekomunikacji sprawia, że jesteśmy świadkami z jednej strony końca ery przemysłowej w dziejach ludzkości, z drugiej zaś narodzin ery wiedzy, która praktycznie już teraz jest kluczowym determinantem sukcesu w walce konkurencyjnej. Można zatem powiedzieć, że rozwój technologii informacyjnych w istotny sposób wpływa na rynek pracy, ponieważ modyfikuje tradycyjne sposoby życia i pracy, umożliwiając nie tylko przekazywanie danych, tekstów czy obrazów z przedsiębiorstwa do przedsiębiorstwa lub centrali do filii, ale również z przedsiębiorstwa do stanowisk pracy, usytuowanych na całym świecie. Tradycyjnie pojmowane miejsce pracy (jeden wykonywany zawód, jedna firma), w którym pracownik często spędzał większość swojego zawodowego życia, odchodzi powoli w zapomnienie. Coraz częściej pracownicy muszą być przygotowani na wielokrotne zmiany miejsca pracodawcy w ciągu swojego życia, co z kolei może wiązać się nie tylko z większą dyspozycyjnością, ale i mobilnością (zmiana miejsca zamieszkania). Prognozuje się, że za dekadę lub dwie wiele osób będzie pracowało w zawodach, których jeszcze nie ma, świadcząc usługi, które jeszcze nie zostały wynalezione i rozwiązując problemy, o których nie wiemy, że istnieją (Boni 2008, p ). Rozwój high-tech, zwłaszcza w obszarze komunikacji, wpływa zarówno na treść pracy, jak i jej formy. Rozwija się mianowicie telepraca (teleworking), a więc praca w domu przy internecie, praca sieciowa (networking), domowe sterowanie przetwarzaniem danych (home-distributed data processing) czy zdalna praca biurowa (remote office work). Termin telework został użyty po raz pierwszy w 1972 roku przez Jacka Shiffa na łamach The Washington Post i od tamtego momentu zrobił zawrotną karierę na całym świecie. Jednakże za ojca telepracy powszechnie uważa się amerykańskiego fizyka Jacka M. Nillesa, który wprowadził pojęcie telecommuting pracę zdalną, czyli pracę, która umożliwia przesyłanie efektów pracy za pomocą technik informatycznych, takich jak telekomunikacja i komputery, zamiast fizycznego przemieszczania się ludzi mających tę pracę wykonać (Nilles 1976, p. 87). Już w 1980 roku amerykański socjolog i futurolog Alvin Toffler w kultowym dziele The Third Wave twierdził, że sercem trzeciej fali będzie właśnie telepraca, ze względu na rosnącą permanentnie liczbę osób pracujących w domu z PC, telefonem stacjonarnym i komórkowym oraz faksem. Telepraca, praca na odległość, praca domowa, praca sieciowa, wyrkom (wyrobnictwo komputerowe multimedialne) to najczęstsze synonimy pracy zdalnej. Przez długi czas nie wypracowano jednoznacznej definicji tej atypowej formy zatrudnienia, z uwagi na jej szeroki zakres. Praca zdalna to, najogólniej mówiąc, praca wykonywana w dowolnej odległości od miejsca, w którym oczekuje się na efekty tej pracy lub gdzie byłaby wykonywana w ramach tradycyjnego systemu zatrudnienia, przy użyciu dostępnych technik informatycznych i telekomunikacyjnych (Zalega 2003a, p. 41). Szerszą definicję podaje E. Bąk (2006, p. 55). Według niej pojęcie to odnosi do każdej pracy umysłowej, wykonywanej przez pracownika poza tradycyjnym miejscem pracy, w efekcie której następuje przesłanie efektów tej pracy za pomocą współczesnej technologii i narzędzi teleinformatycznych. Z kolei znowelizowany kodeks pracy definiuje telepracę jako pracę wykonywaną regularnie poza zakładem pracy, z wykorzystaniem środków komunikacji elektronicznej w rozumieniu przepisów o świadczeniu usług drogą elektroniczną (Baran, Ćwietniak, Dorre-Nowak, Walczak 2009, p. 18). Stosowanie telepracy będącej następstwem rozwoju telekomunikacji i komputeryzacji jest nierozerwalne z rozwojem społeczeństwa informacyjnego, a co za tym idzie, z sytuacją finansową i polityczną, poziomem edukacji oraz kulturą. To właśnie te elementy mają ogromny wpływ na poziom zastosowania telepracy w poszczególnych krajach czy też regionach świata. Istotą telepracy jest to, że koncentruje się na rezultatach pracy, a nie na fizycznej obecności telepracownika. Ten zadaniowy charakter pracy powoduje, że nie wszystkie czynności mogą być realizowane w formie telepracy. System pracy zdalnej może obejmować wyspecjalizowane prace, związane m.in. z tworzeniem, przetwarzaniem i udostępnianiem danych, programowaniem komputerowym, tłumaczeniami, analizą kosztów, działalnością edytorsko-redakcyjną, pracami projektowymi, czy działalnością marketingową. Z tego też względu telepracownikami są najczęściej przedstawiciele wolnych zawodów: tłumacze, prawnicy, architekci, programiści, graficy komputerowi, dziennikarze, projektanci, księgowi, doradcy podatkowi czy telemarketerzy. Można zatem powiedzieć, że telepraca ogranicza zakres zawodów i stanowisk pracy do tych, dla których podstawowym przedmiotem pracy jest informacja. Praca zdalna wymaga zatem nie 38 39

O potrzebie rozwoju epistemologii zarządzania

O potrzebie rozwoju epistemologii zarządzania MBA 4/2009 Prof. dr hab. Łukasz Sułkowski Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania, Łódź lsulkowski@swspiz.pl O potrzebie rozwoju epistemologii zarządzania Abstrakt Przedmiotem artykułu

Bardziej szczegółowo

Światowy kryzys i jego implikacje dla Polski

Światowy kryzys i jego implikacje dla Polski Prof. dr hab. Grzegorz W. Kołodko Akademia Leona Koźmińskiego, Warszawa www.kolodko.net Światowy kryzys i jego implikacje dla Polski Abstrakt Współczesny kryzys najczęściej jest analizowany jako kryzys

Bardziej szczegółowo

Spis treści. Wstęp (S. Marciniak) 11

Spis treści. Wstęp (S. Marciniak) 11 Makro- i mikroekonomia : podstawowe problemy współczesności / red. nauk. Stefan Marciniak ; zespół aut.: Lidia Białoń [et al.]. Wyd. 5 zm. Warszawa, 2013 Spis treści Wstęp (S. Marciniak) 11 Część I. Wprowadzenie

Bardziej szczegółowo

Spis treści. Rozdział I ELEMENTARNE POJĘCIA I PRZEDMIOT EKONOMII

Spis treści. Rozdział I ELEMENTARNE POJĘCIA I PRZEDMIOT EKONOMII Spis treści Rozdział I ELEMENTARNE POJĘCIA I PRZEDMIOT EKONOMII Wstępne określenie przedmiotu ekonomii 7 Ekonomia a inne nauki 9 Potrzeby ludzkie, produkcja i praca, środki produkcji i środki konsumpcji,

Bardziej szczegółowo

Studia podyplomowe Mechanizmy funkcjonowania strefy euro finansowane przez Narodowy Bank Polski

Studia podyplomowe Mechanizmy funkcjonowania strefy euro finansowane przez Narodowy Bank Polski Załącznik do uchwały nr 548 Senatu Uniwersytetu Zielonogórskiego w sprawie określenia efektów kształcenia dla studiów podyplomowych prowadzonych na Wydziale Ekonomii i Zarządzania Studia podyplomowe Mechanizmy

Bardziej szczegółowo

WSTĘP 11 GLOBALIZACJA GOSPODARKI ŚWIATOWEJ I NOWY REGIONALIZM 19

WSTĘP 11 GLOBALIZACJA GOSPODARKI ŚWIATOWEJ I NOWY REGIONALIZM 19 SPIS TREŚCI WSTĘP 11 ROZDZIAŁ I GLOBALIZACJA GOSPODARKI ŚWIATOWEJ I NOWY REGIONALIZM 19 1. Współczesna gospodarka światowa i jej struktura... 19 1.1. Podmioty gospodarki światowej... 21 1.2. Funkcjonowanie

Bardziej szczegółowo

Odniesienie do opisu efektów kształcenia dla obszaru nauk społecznych WIEDZA K_W01

Odniesienie do opisu efektów kształcenia dla obszaru nauk społecznych WIEDZA K_W01 Efekty kształcenia dla kierunku EKONOMIA studia drugiego stopnia profil ogólnoakademicki Forma studiów: stacjonarne i niestacjonarne Wydział Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu Umiejscowienie

Bardziej szczegółowo

Wydział Nauk Ekonomicznych i Technicznych Państwowej Szkoły Wyższej im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej

Wydział Nauk Ekonomicznych i Technicznych Państwowej Szkoły Wyższej im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej Wydział Nauk Ekonomicznych i Technicznych Państwowej Szkoły Wyższej im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej Zestaw pytań do egzaminu magisterskiego na kierunku Ekonomia II stopień PYTANIA NA OBRONĘ

Bardziej szczegółowo

Wydział Nauk Ekonomicznych i Technicznych Państwowej Szkoły Wyższej im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej

Wydział Nauk Ekonomicznych i Technicznych Państwowej Szkoły Wyższej im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej Wydział Nauk Ekonomicznych i Technicznych Państwowej Szkoły Wyższej im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej Zestaw pytań do egzaminu magisterskiego na kierunku Ekonomia II stopień PYTANIA NA OBRONĘ

Bardziej szczegółowo

INTUICJE. Zespół norm, wzorców, reguł postępowania, które zna każdy naukowiec zajmujący się daną nauką (Bobrowski 1998)

INTUICJE. Zespół norm, wzorców, reguł postępowania, które zna każdy naukowiec zajmujący się daną nauką (Bobrowski 1998) PARADYGMAT INTUICJE Zespół norm, wzorców, reguł postępowania, które zna każdy naukowiec zajmujący się daną nauką (Bobrowski 1998) PIERWSZE UŻYCIA językoznawstwo: Zespół form deklinacyjnych lub koniugacyjnych

Bardziej szczegółowo

Plan wykładu 8 Równowaga ogólna w małej gospodarce otwartej

Plan wykładu 8 Równowaga ogólna w małej gospodarce otwartej Plan wykładu 8 Równowaga ogólna w małej gospodarce otwartej 1. Model Mundella Fleminga 2. Dylemat polityki gospodarczej małej gospodarki otwartej 3. Skuteczność polityki monetarnej i fiskalnej w warunkach

Bardziej szczegółowo

Makrootoczenie firm w Polsce: stan obecny i perspektywy

Makrootoczenie firm w Polsce: stan obecny i perspektywy Makrootoczenie firm w Polsce: stan obecny i perspektywy Prof. dr hab. Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Makrootoczenie: Otoczenie polityczne Otoczenie ekonomiczne Otoczenie społeczne Otoczenie technologiczne

Bardziej szczegółowo

Teoria Optymalnego Obszaru Walutowego

Teoria Optymalnego Obszaru Walutowego Teoria Optymalnego Obszaru Walutowego dr Grzegorz Tchorek Biuro ds. Integracji ze Strefą Euro, Narodowy Bank Polski Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania Poglądy wyrażone przez autora nie stanowią

Bardziej szczegółowo

Sytuacja gospodarcza Polski

Sytuacja gospodarcza Polski Sytuacja gospodarcza Polski Bohdan Wyżnikiewicz Warszawa, 4 czerwca 2014 r. Plan prezentacji I. Bieżąca sytuacja polskiej gospodarki II. III. Średniookresowa perspektywa wzrostu gospodarczego polskiej

Bardziej szczegółowo

Wymagania edukacyjne z podstaw przedsiębiorczości klasa 3LO. Wymagania edukacyjne. Uczeń:

Wymagania edukacyjne z podstaw przedsiębiorczości klasa 3LO. Wymagania edukacyjne. Uczeń: Wymagania edukacyjne z podstaw przedsiębiorczości klasa 3LO Wymagania edukacyjne podstawowe ponadpodstawowe Dział I. Człowiek istota przedsiębiorcza zna pojęcie osobowości człowieka; wymienia mechanizmy

Bardziej szczegółowo

CZĘŚĆ I. TEORETYCZNE PROBLEMY TRANSFORMACJI GOSPODARCZEJ

CZĘŚĆ I. TEORETYCZNE PROBLEMY TRANSFORMACJI GOSPODARCZEJ Spis treści Wprowadzenie CZĘŚĆ I. TEORETYCZNE PROBLEMY TRANSFORMACJI GOSPODARCZEJ Rozdział I. Pojecie i cele transformacji gospodarczej 1.1. Transformacja gospodarcza jako kategoria ekonomiczna 1.1.1.

Bardziej szczegółowo

WYDZIAŁ NAUK EKONOMICZNYCH. Studia niestacjonarne II stopnia Kierunek Ekonomia Promotorzy prac magisterskich

WYDZIAŁ NAUK EKONOMICZNYCH. Studia niestacjonarne II stopnia Kierunek Ekonomia Promotorzy prac magisterskich Studia niestacjonarne II stopnia Kierunek Ekonomia Promotorzy prac magisterskich Promotorzy prac magisterskich Prof. dr hab. Stanisław CZAJA Prof. dr hab. Andrzej GRACZYK (min. 5 osób) Prof. dr hab. Jerzy

Bardziej szczegółowo

Globalny kryzys ekonomiczny Geneza, istota, perspektywy

Globalny kryzys ekonomiczny Geneza, istota, perspektywy Globalny kryzys ekonomiczny Geneza, istota, perspektywy prof. dr hab. Piotr Banaszyk, prof. zw. UEP Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Wydział Gospodarki Międzynarodowej Agenda 1. Przyczyny globalnego

Bardziej szczegółowo

Krzysztof Jasiecki MIĘDZY MODERNIZACJĄ A PERYFERIAMI UNII EUROPEJSKIEJ

Krzysztof Jasiecki MIĘDZY MODERNIZACJĄ A PERYFERIAMI UNII EUROPEJSKIEJ Krzysztof Jasiecki MIĘDZY MODERNIZACJĄ A PERYFERIAMI UNII EUROPEJSKIEJ Wydawnictwo IFiS PAN Warszawa 2013 Spis treści Spis tabel... 9 Podziękowania... 11 Wstęp... 13 1. Instytucjonalna różnorodność kapitalizmu...

Bardziej szczegółowo

3.1. Istota, klasyfikacja i zakres oddziaływania wydatkowych instrumentów

3.1. Istota, klasyfikacja i zakres oddziaływania wydatkowych instrumentów Spis treści Wprowadzenie... 7 Rozdział 1. Cele, uwarunkowania i obszary działania współczesnej polityki fiskalnej... 11 1.1. Istota, zarys historyczny i uwarunkowania polityki fiskalnej... 12 1.2. Obszary

Bardziej szczegółowo

PYTANIA NA EGZAMIN MAGISTERSKI KIERUNEK: EKONOMIA STUDIA DRUGIEGO STOPNIA. CZĘŚĆ I dotyczy wszystkich studentów kierunku Ekonomia pytania podstawowe

PYTANIA NA EGZAMIN MAGISTERSKI KIERUNEK: EKONOMIA STUDIA DRUGIEGO STOPNIA. CZĘŚĆ I dotyczy wszystkich studentów kierunku Ekonomia pytania podstawowe PYTANIA NA EGZAMIN MAGISTERSKI KIERUNEK: EKONOMIA STUDIA DRUGIEGO STOPNIA CZĘŚĆ I dotyczy wszystkich studentów kierunku Ekonomia pytania podstawowe 1. Cele i przydatność ujęcia modelowego w ekonomii 2.

Bardziej szczegółowo

PYTANIA NA EGZAMIN MAGISTERSKI KIERUNEK: EKONOMIA STUDIA DRUGIEGO STOPNIA. CZĘŚĆ I dotyczy wszystkich studentów kierunku Ekonomia pytania podstawowe

PYTANIA NA EGZAMIN MAGISTERSKI KIERUNEK: EKONOMIA STUDIA DRUGIEGO STOPNIA. CZĘŚĆ I dotyczy wszystkich studentów kierunku Ekonomia pytania podstawowe PYTANIA NA EGZAMIN MAGISTERSKI KIERUNEK: EKONOMIA STUDIA DRUGIEGO STOPNIA CZĘŚĆ I dotyczy wszystkich studentów kierunku Ekonomia pytania podstawowe 1. Cele i przydatność ujęcia modelowego w ekonomii 2.

Bardziej szczegółowo

Spis treêci. www.wsip.com.pl

Spis treêci. www.wsip.com.pl Spis treêci Jak by tu zacząć, czyli: dlaczego ekonomia?........................ 9 1. Podstawowe pojęcia ekonomiczne.............................. 10 1.1. To warto wiedzieć już na początku.............................

Bardziej szczegółowo

Akademia Młodego Ekonomisty

Akademia Młodego Ekonomisty Akademia Młodego Ekonomisty Wahania koniunktury gospodarczej Ożywienie i recesja w gospodarce Dr Joanna Czech-Rogosz Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach 16.04.2012 1. Co to jest koniunktura gospodarcza?

Bardziej szczegółowo

MAKROEKONOMIA II KATARZYNA ŚLEDZIEWSKA

MAKROEKONOMIA II KATARZYNA ŚLEDZIEWSKA MAKROEKONOMIA II KATARZYNA ŚLEDZIEWSKA WYKŁAD XII WZROST GOSPODARCZY cd. Chiny i ich wzrost gospodarczy Podstawy endogenicznej teorii wzrostu Konsekwencje wzrostu endogenicznego Dwusektorowy model endogeniczny

Bardziej szczegółowo

Sektor Gospodarstw Domowych. Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk GOSPODARKA POLSKI PROGNOZY I OPINIE. Warszawa

Sektor Gospodarstw Domowych. Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk GOSPODARKA POLSKI PROGNOZY I OPINIE. Warszawa Sektor Gospodarstw Domowych Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk GOSPODARKA POLSKI PROGNOZY I OPINIE Raport nr 12 maj 2008 Warszawa 1 Gospodarka Polski Prognozy i opinie Raport Gospodarka

Bardziej szczegółowo

Przegląd prognoz gospodarczych dla Polski i świata na lata 2013-2014. Aleksander Łaszek

Przegląd prognoz gospodarczych dla Polski i świata na lata 2013-2014. Aleksander Łaszek Przegląd prognoz gospodarczych dla Polski i świata na lata 2013-2014 Aleksander Łaszek Wzrost gospodarczy I Źródło: Komisja Europejska Komisja Europejska prognozuje w 2014 i 2015 roku przyspieszenie tempa

Bardziej szczegółowo

Efekty kształcenia dla kierunku POLITYKA SPOŁECZNA

Efekty kształcenia dla kierunku POLITYKA SPOŁECZNA Efekty kształcenia dla kierunku POLITYKA SPOŁECZNA studia drugiego stopnia profil ogólnoakademicki Forma studiów: stacjonarne i niestacjonarne Wydział Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu Umiejscowienie

Bardziej szczegółowo

WYKŁAD 2. Problemy makroekonomii i wielkości makroekonomiczne

WYKŁAD 2. Problemy makroekonomii i wielkości makroekonomiczne WYKŁAD 2 Problemy makroekonomii i wielkości makroekonomiczne PLAN WYKŁADU Przedmiot makroekonomii Wzrost gospodarczy stagnacja wahania koniunktury Inflacja bezrobocie Krzywa Phillipsa (inflacja a bezrobocie)

Bardziej szczegółowo

Systematyka ryzyka w działalności gospodarczej

Systematyka ryzyka w działalności gospodarczej Systematyka ryzyka w działalności gospodarczej Najbardziej ogólna klasyfikacja kategorii ryzyka EFEKT Całkowite ryzyko dzieli się ze względu na kształtujące je czynniki na: Ryzyko systematyczne Ryzyko

Bardziej szczegółowo

WYMAGANIA EDUKACYJNE

WYMAGANIA EDUKACYJNE WYMAGANIA EDUKACYJNE niezbędne do uzyskania poszczególnych śródrocznych i rocznych ocen klasyfikacyjnych z obowiązkowych zajęć edukacyjnych według nowej podstawy programowej Przedmiot: PODSTAWY PRZEDSIĘBIORCZOŚCI

Bardziej szczegółowo

Głównym celem opracowania jest próba określenia znaczenia i wpływu struktury kapitału na działalność przedsiębiorstwa.

Głównym celem opracowania jest próba określenia znaczenia i wpływu struktury kapitału na działalność przedsiębiorstwa. KAPITAŁ W PRZEDSIĘBIORSTWIE I JEGO STRUKTURA Autor: Jacek Grzywacz, Wstęp W opracowaniu przedstawiono kluczowe zagadnienia dotyczące możliwości pozyskiwania przez przedsiębiorstwo kapitału oraz zasad kształtowania

Bardziej szczegółowo

Janusz Biernat. Polityka pieniężna w Polsce w warunkach płynnego kursu walutowego

Janusz Biernat. Polityka pieniężna w Polsce w warunkach płynnego kursu walutowego Janusz Biernat Polityka pieniężna w Polsce w warunkach płynnego kursu walutowego Warszawa 2006 Recenzent prof. dr hab. Eugeniusz Mazurkiewicz skład i Łamanie GrafComp s.c. PROJEKT OKŁADKI GrafComp s.c.

Bardziej szczegółowo

Podstawy metodologiczne ekonomii

Podstawy metodologiczne ekonomii Jerzy Wilkin Wykład 2 Podstawy metodologiczne ekonomii Modele w ekonomii Rzeczywistość gospodarcza a jej teoretyczne odwzorowanie Model konstrukcja teoretyczna, będąca uproszczonym odwzorowaniem rzeczywistości

Bardziej szczegółowo

Region i jego rozwój w warunkach globalizacji

Region i jego rozwój w warunkach globalizacji Region i jego rozwój w warunkach globalizacji Jacek Chądzyński Aleksandra Nowakowska Zbigniew Przygodzki faktycznie żyjemy w dziwacznym kręgu, którego środek jest wszędzie, a obwód nigdzie (albo może na

Bardziej szczegółowo

MATRYCA EFEKTÓW KSZTAŁCENIA (Przedmioty podstawowe)

MATRYCA EFEKTÓW KSZTAŁCENIA (Przedmioty podstawowe) MATRYCA EFEKTÓW KSZTAŁCENIA (Przedmioty podstawowe) NAZWA PRZEDMIOTU SYMBOL KIERUNKOWYCH EFEKTÓW KSZTAŁCENIA EFEKTY KSZTAŁCENIA Mikroekonomia 1 Mikroekonomia 2 Makroekonomia 1 Makroekonomia 2 Matematyka

Bardziej szczegółowo

- potrafi wymienić. - zna hierarchię podział. - zna pojęcie konsumpcji i konsumenta, - zna pojęcie i rodzaje zasobów,

- potrafi wymienić. - zna hierarchię podział. - zna pojęcie konsumpcji i konsumenta, - zna pojęcie i rodzaje zasobów, WYMAGANIA EDUKACYJNE PRZEDMIOT: Podstawy ekonomii KLASA: I TH NUMER PROGRAMU NAUCZANIA: 2305/T-5 T-3,SP/MEN/1997.07.16 L.p. Dział programu 1. Człowiek - konsument -potrafi omówić podstawy ekonomii, - zna

Bardziej szczegółowo

Uniwersytet Śląski w Katowicach str. 1 Wydział Nauk Społecznych. Efekty kształcenia

Uniwersytet Śląski w Katowicach str. 1 Wydział Nauk Społecznych. Efekty kształcenia Uniwersytet Śląski w Katowicach str. 1 Załącznik nr 74 do uchwały nr Senatu Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach z dnia 29 maja 2012 r. Efekty kształcenia dla: nazwa kierunku poziom kształcenia profil kształcenia

Bardziej szczegółowo

Kredytowe instrumenty a stabilność finansowa

Kredytowe instrumenty a stabilność finansowa Monografie i Opracowania 563 Paweł Niedziółka Kredytowe instrumenty a stabilność finansowa Warszawa 2009 Szkoła Główna Handlowa w Warszawie OFICYNA WYDAWNICZA Spis treści Indeks skrótów nazw własnych używanych

Bardziej szczegółowo

Zestawy zagadnień na egzamin magisterski dla kierunku EKONOMIA (studia II stopnia)

Zestawy zagadnień na egzamin magisterski dla kierunku EKONOMIA (studia II stopnia) Zestawy zagadnień na egzamin magisterski dla kierunku EKONOMIA (studia II stopnia) Obowiązuje od 01.10.2014 Zgodnie z Zarządzeniem Rektora ZPSB w sprawie Regulaminu Procedur Dyplomowych, na egzaminie magisterskim

Bardziej szczegółowo

Studia Podyplomowe Zarządzanie bezpieczeństwem państwa

Studia Podyplomowe Zarządzanie bezpieczeństwem państwa Studia Podyplomowe Zarządzanie bezpieczeństwem państwa I. Informacje ogólne II. Rekrutacja III. Charakterystyka studiów kwalifikacyjnych IV. Treści programowe V. Efekty kształcenia I. Informacje ogólne

Bardziej szczegółowo

Efekty kształcenia dla kierunku studiów ENGLISH STUDIES (STUDIA ANGLISTYCZNE) studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki

Efekty kształcenia dla kierunku studiów ENGLISH STUDIES (STUDIA ANGLISTYCZNE) studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki Załącznik nr 2 do Uchwały Nr XXIII 24.5/15 z dnia 25 marca 2015 r. Efekty kształcenia dla kierunku studiów ENGLISH STUDIES (STUDIA ANGLISTYCZNE) studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki Umiejscowienie

Bardziej szczegółowo

Makroekonomia David Begg, Stanley Fisher, Gianluigi Vernasca, Rudiger Dornbusch

Makroekonomia David Begg, Stanley Fisher, Gianluigi Vernasca, Rudiger Dornbusch Makroekonomia David Begg, Stanley Fisher, Gianluigi Vernasca, Rudiger Dornbusch Makroekonomia jest najczęściej używanym podręcznikiem na pierwszych latach studiów ekonomicznych w większości polskich uczelni.

Bardziej szczegółowo

GOSPODARKA REGIONALNA I LOKALNA W POLSCE Autor: red. Zbigniew Strzelecki, Wstęp

GOSPODARKA REGIONALNA I LOKALNA W POLSCE Autor: red. Zbigniew Strzelecki, Wstęp GOSPODARKA REGIONALNA I LOKALNA W POLSCE Autor: red. Zbigniew Strzelecki, Wstęp Podręcznik oddawany do rąk Czytelników jest rezultatem wyników badań Zespołu Katedry Samorządu Terytorialnego i Gospodarki

Bardziej szczegółowo

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku Instytut Nauk Ekonomicznych i Informatyki KARTA PRZEDMIOTU. Część A

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku Instytut Nauk Ekonomicznych i Informatyki KARTA PRZEDMIOTU. Część A Przedmiot: Międzynarodowe stosunki gospodarcze Wykładowca odpowiedzialny za przedmiot: Prof. dr hab. Izabela Zawiślińska Cele zajęć z przedmiotu: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku Instytut Nauk

Bardziej szczegółowo

EFEKTY KSZTAŁCENIA KIERUNEK EKONOMIA

EFEKTY KSZTAŁCENIA KIERUNEK EKONOMIA EFEKTY KSZTAŁCENIA KIERUNEK EKONOMIA Kierunek Ekonomia Studia I stopnia Efekty kształcenia: Kierunek: Ekonomia Poziom kształcenia: Studia I stopnia Uczelnia: Uczelnia Łazarskiego w Warszawie Profil: Ogólnoakademicki

Bardziej szczegółowo

Kierunek Ekonomia Rok I Lp. Przedmioty Blok Wymiar

Kierunek Ekonomia Rok I Lp. Przedmioty Blok Wymiar Kierunek Ekonomia Rok I Semestr 1 Semestr 2 Matematyka wstęp 60 1 30 30 1 Matematyka A 60 6 30 30 E 2 Podstawy statystyki A 60 6 30 30 E 3 Podstawy mikroekonomii A 60 6 30 30 E 4 Podstawy makroekonomii

Bardziej szczegółowo

D Huto. UTtt. rozsieneoia o Somne

D Huto. UTtt. rozsieneoia o Somne D Huto UTtt rozsieneoia o Somne Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne Warszawa 2007 Wstęp 9 ROZDZIAŁ I Zarys teoretycznych podstaw unii monetarnej 15 1. Główne koncepcje i poglądy teoretyczne 15 1.1. Unia monetarna

Bardziej szczegółowo

Część pierwsza. PODSTAWY TEORII FINANSÓW PUBLICZNYCH

Część pierwsza. PODSTAWY TEORII FINANSÓW PUBLICZNYCH Stanisław Owsiak, Finanse publiczne teoria i praktyka. Spis treści: Wstęp Część pierwsza. PODSTAWY TEORII FINANSÓW PUBLICZNYCH Rozdział 1. Przedmiot nauki o finansach publicznych Pojęcie nauki o finansach

Bardziej szczegółowo

1. Wprowadzenie do problematyki ochrony środowiska i gospodarowania

1. Wprowadzenie do problematyki ochrony środowiska i gospodarowania Spis treści Wprowadzenie... 9 1. Wprowadzenie do problematyki ochrony środowiska i gospodarowania jego zasobami... 13 1.1. Rola środowiska w procesach społeczno-gospodarczych... 13 1.2. Uwarunkowania zasobowe.

Bardziej szczegółowo

Dynamiczna zdolność przedsiębiorstwa do tworzenia wartości wspólnej jako nowego podejścia do społecznej odpowiedzialności biznesu

Dynamiczna zdolność przedsiębiorstwa do tworzenia wartości wspólnej jako nowego podejścia do społecznej odpowiedzialności biznesu Dynamiczna zdolność przedsiębiorstwa do tworzenia wartości wspólnej jako nowego podejścia do społecznej odpowiedzialności biznesu Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem naukowym prof. dr hab. Tomasz

Bardziej szczegółowo

Wojciech Buksa Podatek od transakcji finansowych - jego potencjalne implikacje dla rynków finansowych

Wojciech Buksa Podatek od transakcji finansowych - jego potencjalne implikacje dla rynków finansowych Wojciech Buksa wojciech.buksa@outlook.com Podatek od transakcji finansowych - jego potencjalne implikacje dla rynków finansowych!1 Wstęp. Pod koniec 2011 roku komisja europejska przedstawiła pomysł wprowadzenia

Bardziej szczegółowo

Perspektywy rozwoju polskiego eksportu do krajów pozaunijnych. Autor: redakcja naukowa Stanisław Wydymus, Bożena Pera

Perspektywy rozwoju polskiego eksportu do krajów pozaunijnych. Autor: redakcja naukowa Stanisław Wydymus, Bożena Pera Perspektywy rozwoju polskiego eksportu do krajów pozaunijnych Autor: redakcja naukowa Stanisław Wydymus, Bożena Pera W ostatnich latach ukazało się wiele opracowań poświęconych ocenie wymiany handlowej

Bardziej szczegółowo

PRZEPŁYWY KAPITAŁU MIĘDZYNARODOWEGO A WZROST GOSPODARCZY

PRZEPŁYWY KAPITAŁU MIĘDZYNARODOWEGO A WZROST GOSPODARCZY UNIWERSYTET EKONOMICZNY w POZNANIU Paweł Śliwiński PRZEPŁYWY KAPITAŁU MIĘDZYNARODOWEGO A WZROST GOSPODARCZY w krajach Europy Srodkowo-Wschodniej w latach 1994-2008 B 380901 WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO

Bardziej szczegółowo

Technikum Nr 2 im. gen. Mieczysława Smorawińskiego w Zespole Szkół Ekonomicznych w Kaliszu

Technikum Nr 2 im. gen. Mieczysława Smorawińskiego w Zespole Szkół Ekonomicznych w Kaliszu Technikum Nr 2 im. gen. Mieczysława Smorawińskiego w Zespole Szkół Ekonomicznych w Kaliszu Wymagania edukacyjne niezbędne do uzyskania poszczególnych śródrocznych i rocznych ocen klasyfikacyjnych z obowiązkowych

Bardziej szczegółowo

MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI GOSPODARCZE

MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI GOSPODARCZE Efekty kształcenia dla kierunku MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI GOSPODARCZE - studia drugiego stopnia - profil ogólnoakademicki Forma Studiów: stacjonarne i niestacjonarne Wydział Gospodarki Międzynarodowej Uniwersytetu

Bardziej szczegółowo

posiada podstawową wiedzę o instytucjonalnych uwarunkowaniach polityki społecznej.

posiada podstawową wiedzę o instytucjonalnych uwarunkowaniach polityki społecznej. Efekty kształcenia dla kierunku POLITYKA SPOŁECZNA studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki Forma studiów: stacjonarne i niestacjonarne Wydział Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu Umiejscowienie

Bardziej szczegółowo

Endogeniczność kryteriów OOW/ Otwartość gospodarki i kurs walutowy

Endogeniczność kryteriów OOW/ Otwartość gospodarki i kurs walutowy Endogeniczność kryteriów OOW/ Otwartość gospodarki i kurs walutowy Do połowy lat 90. badania empiryczne nie potwierdzały hipotezy o negatywnym wpływie wahań kursów na handel zagraniczny Obstfeld (1997),

Bardziej szczegółowo

niestacjonarne IZ2106 Liczba godzin Wykład Ćwiczenia Laboratorium Projekt Seminarium Studia stacjonarne 30 0 0 0 0 Studia niestacjonarne 24 0 0 0 0

niestacjonarne IZ2106 Liczba godzin Wykład Ćwiczenia Laboratorium Projekt Seminarium Studia stacjonarne 30 0 0 0 0 Studia niestacjonarne 24 0 0 0 0 1. Informacje ogólne Nazwa przedmiotu Kod kursu Ekonomia stacjonarne ID1106 niestacjonarne IZ2106 Liczba godzin Wykład Ćwiczenia Laboratorium Projekt Seminarium Studia stacjonarne 0 0 0 0 0 Studia niestacjonarne

Bardziej szczegółowo

Spis treści. Wstęp Dariusz Rosati... 11. Część I. Funkcjonowanie strefy euro

Spis treści. Wstęp Dariusz Rosati... 11. Część I. Funkcjonowanie strefy euro Spis treści Wstęp Dariusz Rosati.............................................. 11 Część I. Funkcjonowanie strefy euro Rozdział 1. dziesięć lat strefy euro: sukces czy niespełnione nadzieje? Dariusz Rosati........................................

Bardziej szczegółowo

FIZYKA A NAUKI SPOŁECZNE KILKA PROBLEMÓW DO WYJAŚNIENIA

FIZYKA A NAUKI SPOŁECZNE KILKA PROBLEMÓW DO WYJAŚNIENIA Prof. UEK dr hab. Czesław Mesjasz Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie mesjaszc@ae.krakow.pl FIZYKA A NAUKI SPOŁECZNE KILKA PROBLEMÓW DO WYJAŚNIENIA Interdyscyplinarne Seminarium: Matematyka i fizyka w socjologii

Bardziej szczegółowo

Książka została wydana dzięki dotacji Instytutu Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk w Warszawie

Książka została wydana dzięki dotacji Instytutu Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk w Warszawie Recenzja: prof. dr hab. Janina Godłów-Legiędź Projekt okładki: Katarzyna Juras Zdjęcie na okładce: Fotolia anyaberkut Redaktor prowadzący: Łukasz Żebrowski Redakcja i korekta: Claudia Snochowska-Gonzalez

Bardziej szczegółowo

Spis treści. Przedmowa do wydania polskiego Przedmowa WPROWADZENIE

Spis treści. Przedmowa do wydania polskiego Przedmowa WPROWADZENIE Spis treści Przedmowa do wydania polskiego Przedmowa xiii xv WPROWADZENIE l Rozdział l. Ekonomiczne opisanie świata 3 1.1. Stany Zjednoczone 4 1.2. Unia Europejska 10 1.3. Chiny 15 1.4. Spojrzenie na inne

Bardziej szczegółowo

MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI GOSPODARCZE

MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI GOSPODARCZE EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI GOSPODARCZE studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki studia drugiego stopnia profil ogólnoakademicki Objaśnienie oznaczeń: S1A obszar

Bardziej szczegółowo

EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW: PRACA SOCJALNA

EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW: PRACA SOCJALNA EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW: PRACA SOCJALNA Poziom kształcenia Profil kształcenia Tytuł zawodowy absolwenta Obszar wiedzy Dziedzina Dyscyplina studia I stopnia praktyczny licencjat obszar nauk

Bardziej szczegółowo

Prognoza z zimy 2014 r.: coraz bardziej widoczne ożywienie gospodarcze

Prognoza z zimy 2014 r.: coraz bardziej widoczne ożywienie gospodarcze KOMISJA EUROPEJSKA KOMUNIKAT PRASOWY Bruksela/Strasburg, 25 lutego 2014 r. Prognoza z zimy 2014 r.: coraz bardziej widoczne ożywienie gospodarcze W zimowej prognozie Komisji Europejskiej przewiduje się

Bardziej szczegółowo

Jak zmierzyć rozwoju? Standardowe wskaźniki. Tomasz Poskrobko

Jak zmierzyć rozwoju? Standardowe wskaźniki. Tomasz Poskrobko Jak zmierzyć rozwoju? Standardowe wskaźniki Tomasz Poskrobko Produkt krajowy brutto (PKB) wartość rynkową wszystkich finalnych dóbr i usług produkowanych w kraju w danym okresie PKB od strony popytowej

Bardziej szczegółowo

WYDZIAŁ NAUK EKONOMICZNYCH. Studia II stopnia stacjonarne Kierunek ekonomia Promotorzy prac magisterskich

WYDZIAŁ NAUK EKONOMICZNYCH. Studia II stopnia stacjonarne Kierunek ekonomia Promotorzy prac magisterskich Studia II stopnia stacjonarne Kierunek ekonomia Promotorzy prac magisterskich Promotorzy prac magisterskich Studia stacjonarne Prof. dr hab. Stanisław CZAJA Prof. dr hab. Bogusław FIEDOR Prof. dr hab.

Bardziej szczegółowo

Opis kierunkowych efektów kształcenia

Opis kierunkowych efektów kształcenia Efekty kształcenia na kierunku Opis kierunkowych efektów kształcenia Odniesienie efektów kształcenia do obszaru wiedzy Filozofia bezpieczeństwa (W, Ćw, S, B) Geografia bezpieczeństwa (W, Ćw, S, B) Historia

Bardziej szczegółowo

Autorzy książki są pracownikami Katedry Polityki Gospodarczej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Autorzy książki są pracownikami Katedry Polityki Gospodarczej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego. Publikacja prezentuje podstawy ekonomii i polityki gospodarczej przy wykorzystaniu metody instytucjonalnej analizy gospodarki. Zawiera zestaw najważniejszych informacji z historii myśli ekonomicznej, ekonomii

Bardziej szczegółowo

Jak zmierzyć rozwoju? Standardowe wskaźniki. Tomasz Poskrobko

Jak zmierzyć rozwoju? Standardowe wskaźniki. Tomasz Poskrobko Jak zmierzyć rozwoju? Standardowe wskaźniki Tomasz Poskrobko Produkt krajowy brutto (PKB) wartość rynkową wszystkich finalnych dóbr i usług produkowanych w kraju w danym okresie PKB od strony popytowej

Bardziej szczegółowo

Konkurencyjność Polski w procesie pogłębiania integracji europejskiej i budowy gospodarki opartej na wiedzy

Konkurencyjność Polski w procesie pogłębiania integracji europejskiej i budowy gospodarki opartej na wiedzy w Konkurencyjność Polski w procesie pogłębiania integracji europejskiej i budowy gospodarki opartej na wiedzy redakcja naukowa Tomasz Michalski Krzysztof Piech SZKOŁA GŁÓWNA HANDLOWA W WARSZAWIE WARSZAWA

Bardziej szczegółowo

EFEKTY KSZTAŁCENIA NA KIERUNKU GOSPODARKA I ZARZĄDZANIE PUBLICZNE STUDIA II STOPNIA

EFEKTY KSZTAŁCENIA NA KIERUNKU GOSPODARKA I ZARZĄDZANIE PUBLICZNE STUDIA II STOPNIA EFEKTY KSZTAŁCENIA NA KIERUNKU GOSPODARKA I ZARZĄDZANIE PUBLICZNE STUDIA II STOPNIA na kierunku GiZP II stopień GZP2_W01 GZP2_W02 GZP2_W03 GZP2_W04 GZP2_W05 GZP2_W06 GZP2_W07 GZP2_W08 GZP2_W09 GZP2_W10

Bardziej szczegółowo

Analiza inwestycji i zarządzanie portfelem SPIS TREŚCI

Analiza inwestycji i zarządzanie portfelem SPIS TREŚCI Analiza inwestycji i zarządzanie portfelem Frank K. Reilly, Keith C. Brown SPIS TREŚCI TOM I Przedmowa do wydania polskiego Przedmowa do wydania amerykańskiego O autorach Ramy książki CZĘŚĆ I. INWESTYCJE

Bardziej szczegółowo

ZAGADNIENIA SYSTEMOWE PRAWA OCHRONY ŚRODOWISKA. pod redakcją Piotra Korzeniowskiego

ZAGADNIENIA SYSTEMOWE PRAWA OCHRONY ŚRODOWISKA. pod redakcją Piotra Korzeniowskiego POLSKA AKADEMIA NAUK ODDZIAŁ W ŁODZI KOMISJA OCHRONY ŚRODOWISKA ZAGADNIENIA SYSTEMOWE PRAWA OCHRONY ŚRODOWISKA Zagadnienie systemowe prawa ochrony środowiska, którym została poświęcona książka, ma wielkie

Bardziej szczegółowo

Zakres problemowy prac habilitacyjnych w naukach o zarządzaniu w latach

Zakres problemowy prac habilitacyjnych w naukach o zarządzaniu w latach Prof. dr hab. Bogdan Nogalski, WSB w Gdańsku Prof. dr hab. Szymon Cyfert, UE w Poznaniu Gdańsk, dnia 28 kwietnia 2016r. Zakres problemowy prac habilitacyjnych w naukach o zarządzaniu w latach 2007 2015

Bardziej szczegółowo

Akademia Młodego Ekonomisty

Akademia Młodego Ekonomisty Akademia Młodego Ekonomisty Wahania koniunktury gospodarczej Ożywienia i recesje w gospodarce Konrad Walczyk Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 12 października 216 r. Program wykładu: Co to jest koniunktura

Bardziej szczegółowo

Wydział Nauk Ekonomicznych i Technicznych Państwowej Szkoły Wyższej im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej

Wydział Nauk Ekonomicznych i Technicznych Państwowej Szkoły Wyższej im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej Wydział Nauk Ekonomicznych i Technicznych Państwowej Szkoły Wyższej im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej Zestaw pytań do egzaminu magisterskiego na kierunku Ekonomia II stopień PYTANIA NA OBRONĘ

Bardziej szczegółowo

INWESTYCJE HYBRYDOWE - NOWE UJĘCIE OCENY EFEKTYWNOŚCI

INWESTYCJE HYBRYDOWE - NOWE UJĘCIE OCENY EFEKTYWNOŚCI INWESTYCJE HYBRYDOWE - NOWE UJĘCIE OCENY EFEKTYWNOŚCI Autor: Stanisław Kasiewicz, Waldemar Rogowski, Wstęp Po ukazaniu się książek Płaski świat Thomasa L. Friedmana i Wędrujący świat Grzegorza Kołodki

Bardziej szczegółowo

Międzynarodowe stosunki gospodarcze Wykład XII. Bilans płatniczy

Międzynarodowe stosunki gospodarcze Wykład XII. Bilans płatniczy Międzynarodowe stosunki gospodarcze Wykład XII Bilans płatniczy Tomasz Białowąs bialowas@hektor.umcs.lublin.pl Katedra Gospodarki Światowej i Integracji Europejskiej http://msg.umcs.lublin.pl/ Pojęcie

Bardziej szczegółowo

Społecznie odpowiedzialne zarządzanie w organizacjach publicznych. Teza cele konstrukcja realizacja

Społecznie odpowiedzialne zarządzanie w organizacjach publicznych. Teza cele konstrukcja realizacja Dr Grzegorz Baran, Instytut Spraw Publicznych UJ Społecznie odpowiedzialne zarządzanie w organizacjach publicznych Teza cele konstrukcja realizacja Teza Zakorzenienie modelu działania organizacji publicznej

Bardziej szczegółowo

dr Bartłomiej Rokicki Chair of Macroeconomics and International Trade Theory Faculty of Economic Sciences, University of Warsaw

dr Bartłomiej Rokicki Chair of Macroeconomics and International Trade Theory Faculty of Economic Sciences, University of Warsaw Chair of Macroeconomics and International Trade Theory Faculty of Economic Sciences, University of Warsaw Kryzysy walutowe Modele pierwszej generacji teorii kryzysów walutowych Model Krugmana wersja analityczna

Bardziej szczegółowo

dr Piotr Żuber Środki UE jako koło zamachowe rozwoju regionalnego czy hamulec zmian? Dylematy u progu nowej perspektywy.

dr Piotr Żuber Środki UE jako koło zamachowe rozwoju regionalnego czy hamulec zmian? Dylematy u progu nowej perspektywy. dr Piotr Żuber Środki UE jako koło zamachowe rozwoju regionalnego czy hamulec zmian? Dylematy u progu nowej perspektywy. VI konferencja Krakowska, Kraków 17-18.06.2013 r. Dlaczego trzeba szukać nowej nazwy

Bardziej szczegółowo

"Zarządzanie ekonomią społeczną poprzez tworzenie strategii jej rozwoju z uwzględnieniem problemów wolontariatu i zaplecza społecznego".

Zarządzanie ekonomią społeczną poprzez tworzenie strategii jej rozwoju z uwzględnieniem problemów wolontariatu i zaplecza społecznego. "Zarządzanie ekonomią społeczną poprzez tworzenie strategii jej rozwoju z uwzględnieniem problemów wolontariatu i zaplecza społecznego". Kraków 15-17 marca 2011 Uwspólnienie pojęć przedsiębiorstwo społeczne

Bardziej szczegółowo

Szkoły ponadgimnazjalne, PODSTAWA PROGRAMOWA. Cele kształcenia wymagania ogólne

Szkoły ponadgimnazjalne, PODSTAWA PROGRAMOWA. Cele kształcenia wymagania ogólne Strona1 Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, (str. 102 105) Załącznik nr 4 do: rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie

Bardziej szczegółowo

Efekty kształcenia dla kierunku studiów Bezpieczeństwo Wewnętrzne

Efekty kształcenia dla kierunku studiów Bezpieczeństwo Wewnętrzne Efekty kształcenia dla kierunku studiów Bezpieczeństwo Wewnętrzne Jednostka prowadząca kierunek studiów: Wydział Nauk Humanistycznych i Społecznych Kierunek studiów: Bezpieczeństwo wewnętrzne Poziom kształcenia:

Bardziej szczegółowo

POLITOLOGIA Studia II stopnia. Profil ogólnoakademicki WIEDZA

POLITOLOGIA Studia II stopnia. Profil ogólnoakademicki WIEDZA Opis efektów kształcenia dla kierunku politologia II stopnia przyjętych uchwałą Rady Wydziału Nauk Politycznych w dniu 27 lutego 2012 r., zmodyfikowanych 24 września 2012 r. oraz 25 maja 2015 r. Efekty

Bardziej szczegółowo

Seminarium informacyjno naukowe

Seminarium informacyjno naukowe Seminarium informacyjno naukowe Budownictwo na Lubelszczyźnie w statystyce perspektywy dla nauki Przemiany budownictwa ostatniej dekady w woj. lubelskim na tle kraju w świetle badań statystycznych Zofia

Bardziej szczegółowo

dr Bartłomiej Rokicki Katedra Makroekonomii i Teorii Handlu Zagranicznego Wydział Nauk Ekonomicznych UW

dr Bartłomiej Rokicki Katedra Makroekonomii i Teorii Handlu Zagranicznego Wydział Nauk Ekonomicznych UW Katedra Makroekonomii i Teorii Handlu Zagranicznego Wydział Nauk Ekonomicznych UW Model klasyczny podstawowe założenia Podstawowe założenia modelu są dokładnie takie same jak w modelu klasycznym gospodarki

Bardziej szczegółowo

SPIS TREŚCI. Wprowadzenie... 9

SPIS TREŚCI. Wprowadzenie... 9 SPIS TREŚCI Wprowadzenie... 9 ROZDZIAŁ I Teoretyczne ujęcie innowacji... 11 1. Innowacje-proces innowacyjny-konkurencyjność... 11 2. System innowacyjny na poziomie regionu... 15 3. System innowacyjny a

Bardziej szczegółowo

mgr Karol Marek Klimczak KONCEPCJA I PLAN ROZPRAWY DOKTORSKIEJ

mgr Karol Marek Klimczak KONCEPCJA I PLAN ROZPRAWY DOKTORSKIEJ mgr Karol Marek Klimczak KONCEPCJA I PLAN ROZPRAWY DOKTORSKIEJ Tytuł: Zarządzanie ryzykiem finansowym w polskich przedsiębiorstwach działających w otoczeniu międzynarodowym Ostatnie dziesięciolecia rozwoju

Bardziej szczegółowo

Wpływ globalnego kryzysu finansowego na polską gospodarkę

Wpływ globalnego kryzysu finansowego na polską gospodarkę Mirosław Gronicki Wpływ globalnego kryzysu finansowego na polską gospodarkę Warszawa 31 maja 2011 r. Spis treści 1. Geneza światowego kryzysu finansowego. 2. Światowy kryzys finansowy skutki. 3. Polska

Bardziej szczegółowo

Specjalności. Finanse i rachunkowość studia I stopnia

Specjalności. Finanse i rachunkowość studia I stopnia Specjalności Finanse i rachunkowość studia I stopnia specjalność: Rachunkowość gospodarcza i budżetowa Absolwent specjalności Rachunkowość gospodarcza i budżetowa posiada rozległą i głęboką wiedzę na temat

Bardziej szczegółowo

SYSTEM FINANSOWY W POLSCE. Redaktorzy naukowi Bogusław Pietrzak Zbigniew Polański Barbara Woźniak. Wydanie*drugie zmienione

SYSTEM FINANSOWY W POLSCE. Redaktorzy naukowi Bogusław Pietrzak Zbigniew Polański Barbara Woźniak. Wydanie*drugie zmienione SYSTEM FINANSOWY W POLSCE Redaktorzy naukowi Bogusław Pietrzak Zbigniew Polański Barbara Woźniak Wydanie*drugie zmienione Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2008 Spis treści Przedmowa do drugiego wydania

Bardziej szczegółowo

Znaczenie klastrow dla innowacyjności gospodarki w Polsce

Znaczenie klastrow dla innowacyjności gospodarki w Polsce Znaczenie klastrow dla innowacyjności gospodarki w Polsce Arkadiusz Michał Kowalski 4. OFICYNA WYDAWNICZA SZKOŁA GŁÓWNA HANDLOWA W WARSZAWIE OFONAWTDAWN^ WARSZAWA 2013 SPIS TREŚCI wstęp : 9 1. Przedmiot,

Bardziej szczegółowo

Akademia Młodego Ekonomisty

Akademia Młodego Ekonomisty Akademia Młodego Ekonomisty Wahania koniunktury gospodarczej OŜywienie i recesja w gospodarce prof. ElŜbieta Adamowicz Szkoła Głowna Handlowa w Warszawie 3 kwietnia 2012 r. Program wykładu: Co to jest

Bardziej szczegółowo

Efekty kształcenia dla kierunku Prawno-ekonomicznego

Efekty kształcenia dla kierunku Prawno-ekonomicznego II. Efekty kształcenia dla kierunku Prawno-ekonomicznego Poziom kształcenia: studia pierwszego stopnia Profil: ogólnoakademicki Dyscyplina: prawo i ekonomia Forma studiów: stacjonarne Tytuł zawodowy uzyskiwany

Bardziej szczegółowo

POLITOLOGIA Studia I stopnia. Profil ogólnoakademicki

POLITOLOGIA Studia I stopnia. Profil ogólnoakademicki Opis efektów kształcenia dla kierunku politologia I stopnia przyjętych uchwałą Rady Wydziału Nauk Politycznych w dniu 27 lutego 2012 r., zmodyfikowanych 24 września 2012 r. oraz 25 maja 2015 r. Efekty

Bardziej szczegółowo

Sektor Gospodarstw Domowych. Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk GOSPODARKA POLSKI PROGNOZY I OPINIE. Warszawa

Sektor Gospodarstw Domowych. Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk GOSPODARKA POLSKI PROGNOZY I OPINIE. Warszawa Sektor Gospodarstw Domowych Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk GOSPODARKA POLSKI PROGNOZY I OPINIE Raport nr 13 LIStopad 2008 Warszawa 1 Gospodarka Polski Prognozy i opinie Raport Gospodarka

Bardziej szczegółowo

DR GRAŻYNA KUŚ. specjalność: Gospodarowanie zasobami ludzkimi

DR GRAŻYNA KUŚ. specjalność: Gospodarowanie zasobami ludzkimi DR GRAŻYNA KUŚ specjalność: Gospodarowanie zasobami ludzkimi 1. Motywacja pracowników jako element zarządzania przedsiębiorstwem 2. Pozapłacowe formy motywowania pracowników na przykładzie wybranej organizacji

Bardziej szczegółowo