NR 2 KWARTALNIK POLSKIEGO TOWARZYSTWA FIZJOTERAPII QUARTERLY POLISH SOCIETY OF PHYSIOTHERAPY TOM 21 ISSN

Transkrypt

1 KWARTALNIK POLSKIEGO TOWARZYSTWA FIZJOTERAPII TOM 21 NR ISSN QUARTERLY POLISH SOCIETY OF PHYSIOTHERAPY INDEXED IN: EMBASE/Excerpta Medica, Index Copernicus Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Badań Naukowych

2 RADA NAUKOWA ADVISORY BOARD 2 Karen L. Andrews (Mayo Clinic, Rochester, USA) Michel Basquin (Francja) Pavol Bartik (Univerzita Mateja Bela v Banskej Bystrici, Słowacja) Romuald Będziński (Politechnika Wrocławska) Tadeusz Bober (AWF Wrocław) Eugeniusz Bolach (AWF Wrocław) Grażyna Dąbrowska (AWF Wrocław) Ewa Demczuk-Włodarczyk (AWF Wrocław) Lechosław Dworak (AWF Poznań) Jerzy Grossman (AWF Warszawa) Henry Haffray (Granville, Francja) Wojciech Hagner (Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Collegium Medicum, Bydgoszcz) Liz Holey (Teesside University, Middlesbrough, Wielka Brytania) John H. Hollman (Mayo Clinic, Rochester, USA) Jean-Luc Isambert (Granville, Francja) Anna Jaskólska (AWF Wrocław) Artur Jaskólski (AWF Wrocław) Zbigniew Jethon (WSF Wrocław) Renee de Lubersac (Francja) Aleksander Kabsch (AWF Poznań) Dalia M. Kamel (Cairo University, Kair, Egipt) Tadeusz Kasperczyk (AWF Kraków) Henryk Knapik (AWF Katowice) Jitka Koprivova (Masaryk University, Czechy) Kornelia Kulig (University of Southern California, USA) Andrzej Kwolek (Uniwersytet Rzeszowski) Jela Labudova (Comenius University, Słowacja) Francoise Giromini Mercier (Francja) Przemysław Minta (Lądek Zdrój) Wladimir Muchin (Wyższa Szkoła Planowania Strategicznego, Dąbrowa Górnicza) Igor Murawow (Radomska Szkoła Wyższa) Janusz Nowotny (Śl. UM Katowice) Jaroslav Opavsky (Palacký University of Olomouc, Czechy) Andrzej Pozowski (UM Wrocław) Edward Saulicz (AWF Katowice) Klaus Schüle (Niemcy) Tadeusz Skolimowski (AWF Wrocław) Jan Ślężyński (AWF Katowice) Jan Szczegielniak (Politechnika Opolska) Sayed Tantawy (Cairo University Hospitals, Kair, Egipt) Andrzej Wall (WSF, Wrocław) Marek Woźniewski (AWF Wrocław) Zdzisława Wrzosek (AWF Wrocław) Waldemar Wysokiński (Mayo Clinic, Rochester, USA) Andrzej Zembaty (AWF Katowice) Ewa Zeyland-Malawka (AWF Gdańsk) Jacek Zieliński (AWF Warszawa)

3 List do Redakcji A letter to the Editor Fizjoterapia 2013, 21, 2, 3-6 ISSN Fizjoterapia jako nauka integrująca działalność terapeutyczną Physiotherapy as a science integrating therapeutic activity numer DOI /physio Krzysztof Pezdek, Tomasz Michaluk Zespół Filozofi i i Socjologii, Katedra Podstaw Fizjoterapii, Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu Chair of Philosophy and Sociology, Department of Basics of Physiotherapy, University School of Physical Education in Wrocław Fizjoterapia XXI wieku jest dziedziną wiedzy, w której coraz większą popularnością cieszy się holistyczny model uprawiania nauki [1]. Wynika to m.in. z faktu, że fizjoterapia w swym rozwoju, mającym początek w naukach biomedycznych, znacznie poszerzyła swój zakres, obejmując już nie tylko leczenie i rehabilitację, ale również promocję zdrowia oraz prewencję [2]. Fizjoterapeuta w swej działalności zawodowej nie tylko koncentruje się na przywracaniu czynności ruchowych osobom po urazach lub chorobie, ale także na wykrywaniu nieprawidłowości w czynnościach ruchowych oraz przeciwdziałaniu im. Przedmiot pracy fizjoterapeuty obejmuje zatem życie człowieka, począwszy od narodzin, a skończywszy na starości. Siłą rzeczy obejmuje on wiele kontekstów społeczno-kulturowych, które determinują aktywność ruchową jednostki. Mamy zatem aktywność ruchową w kontekście choroby i niepełnosprawności, wówczas miejscem pracy fizjoterapeuty są najczęściej szpitale oraz ośrodki zdrowia, ale mamy także aktywność ruchową w kontekście zdrowia i sprawności, wówczas miejscem pracy fizjoterapeuty stają się m.in. szkoły rodzenia, przedszkola, szkoły, kluby sportowe, kluby fitness i wellness, ośrodki wypoczynkowe czy domy spokojnej starości. To w tych miejscach fizjoterapeuci starają się wykrywać i przeciwdziałać nieprawidłowościom w czynnościach ruchowych swoich klientów. Cel ten realizują nie tylko poprzez metody fizykoterapeutyczne, ale także poprzez edukację i propagowanie zdrowego stylu życia. Z tego też powodu, aby odpowiedzialnie wykonywać swój zawód, fizjoterapeuci często nawiązują relacje nie tylko z pacjentami/klientami oraz lekarzami różnych specjalności, ale ponadto z rodzinami i opiekunami, pracownikami placówek oświatowych, placówek opiekuńczo-wychowawczych, domów pomocy społecznej, urzędów miasta i gminy, urzędów wojewódzkich, organizacji pozarządowych itd. Praca fizjoterapeuty obejmuje więc swym zakresem nie tylko sferę biomedyczną człowieka, ale ponadto sferę społeczną jego funkcjonowania. Stąd też umiejętności tej grupy zawodowej znacznie wykraczają poza biologię człowieka, obejmując także aspekty jego rozwoju kulturowego. Nie ulega wątpliwości, że samoświadomość metodologiczna danej dyscypliny naukowej jest ważnym kryterium jej autonomiczności. W tym sensie fizjoterapia jest nauką ugruntowaną, z wypracowaną metodologią, której standardy nie odbiegają od standardów innych nauk empirycznych, np. medycyny czy biologii, oraz z wyraźnie zarysowanym obszarem badawczym. Tym niemniej dzięki podejściu holistycznemu możliwe jest jeszcze szersze naukowe ugruntowanie Physiotherapy in the 21st century is a science which tends to adopt increasingly often the holistic approach to research [1]. It stems from the fact that physiotherapy in its development which originated from biomedical sciences extended signifi cantly its range comprising not only treatment and rehabilitation, but also health promotion and prevention [2]. Thus, physical therapists in their professional activity do not only focus on restoring motor activities of people after injuries or diseases but also identifying dysfunctions and their prevention. The scope of physical therapist work includes the human life from the moment an individual is born till his or her old age. Inevitably, it comprises a lot of social and cultural contexts which determine an individual s physical activity. There is physical activity in the context of illness and disability when physical therapists work mostly in hospitals and outpatient departments, and there is physical activity in the context of health and fi tness when physiotherapists work in such settings as childbirth education centers, nursery schools, schools, sports clubs, fi tness and wellness centers, recreational centers and nursing homes. In the latter group of settings physical therapists try to identify and prevent motor dysfunctions of their clients. This goal is achieved not only through physiotherapeutic methods but also through education and promotion of a healthy style of living. That is why in order to do the job responsibly, physical therapists frequently establish relationships not only with patients/clients and doctors of various medical specialties but also with their patients/ clients families and guardians, people employed in educational institutions, childcare centers, nursing homes, offi ces of municipality, province and non-governmental organizations, etc. Physical therapist work focuses not only on the biomedical domain of humans but also on their social functioning. Hence the competencies of this professional group go much beyond the human biology as they include cultural aspects of the human development. Undoubtedly, methodological self-awareness of a given branch of science is an important criterion of its autonomy. In this sense physiotherapy is an established science with a developed methodology whose standards do not differ from other empirical sciences, such as medicine and biology, and a clearly delineated research area. Nevertheless, due to the holistic approach it is possible to ground scientifi cally physiotherapy in a wider context 3

4 Krzysztof Pezdek, Tomasz Michaluk Fizjoterapia jako nauka integrująca działalność terapeutyczną Fizjoterapia 2013, 21, 2 4 fizjoterapii, wzbogacając ją o narzędzia metodologiczne z obszaru filozofii [3], etyki, estetyki, pedagogiki, psychologii, czy też socjologii. W konsekwencji fizjoterapia staje się dyscypliną, która oprócz naukowego warsztatu nauk empirycznych dysponuje autonomiczną warstwą aksjologiczną, na tyle rozbudowaną, że możliwą do aplikacji w obszar dziedzin od fizjoterapii zależnych, takich jak m.in. terapia zajęciowa czy kosmetologia. Oznacza to na przykład, że narracja i dyskurs w obszarze społeczno-kulturowym owych dyscyplin naukowych są kształtowane także poprzez humanistyczną agendę fizjoterapii. Możliwe jest bowiem połączenie fizjoterapii z terapią zajęciową oraz kosmetologią w relacje znaczące, interpretowane jako pozytywne wartości, stanowiące cel owych nauk. I tak wartością autoteliczną zarówno dla fizjoterapeuty, jak i terapeuty zajęciowego niewątpliwie jest sprawność ruchowa ciała pacjenta/klienta w różnorodnych kontekstach społeczno-kulturowych [4-8], zaś w przypadku kosmetologii taką wartość stanowi piękno w odniesieniu do zdrowia psychofizycznego, a także stylu życia. A zatem fizjoterapeuci z wypracowanymi umiejętnościami społeczno-kulturowymi stają się punktem wyjścia i jednocześnie dopełnieniem dla działalności terapeutów zajęciowych oraz kosmetologów. Ich praktyka zawodowa w znacznej mierze obejmuje bowiem, zarówno od strony przedmiotowej (wiedzy), podmiotowej (pacjenta/klienta), jak i metodologicznej (metod terapii i badań naukowych), także problematykę odgrywania określonych ról społecznych (terapia zajęciowa) oraz propagowanie stylu życia ukierunkowanego na zdrowe piękno (kosmetologia). Uważamy, że model holistyczny uprawiania fizjoterapii najpełniej oddaje potrzeby jednostki (jednostek). Koncentruje się bowiem na człowieku jako bycie psychofizycznym, osadzonym w systemie relacji społecznych, którego granice wyznacza konkretna kultura [9, 10]. Ponadto twierdzimy, że holistyczny model uprawiania fizjoterapii pełni istotną funkcję integracyjną, ponieważ stwarza dogodne warunki dla rozwoju terapii zajęciowej i kosmetologii, wspierając je od strony przedmiotowej, podmiotowej oraz metodologicznej. Dlatego oprócz dyskursu dotyczącego terapii biomedycznej coraz częściej fizjoterapeuci czynnie uczestniczą w dyskursie i narracji społeczno-kulturowej, współtworząc tym samym jakość relacji, w jakie jednostka wchodzi z innymi jednostkami, instytucjami lub społeczeństwem jako całością w kontekście leczenia, rehabilitacji, profilaktyki czy też edukacji zdrowotnej. Mając na uwadze powyższe rozważania, w imieniu Redaktora Naczelnego, Rady Naukowej oraz Wydawcy, a także społeczności akademickiej AWF we Wrocławiu zapraszamy badaczy, zajmujących się problematyką szeroko rozumianej terapii, do publikowania swoich prac teoretycznych oraz sprawozdań z badań empirycznych na łamach kwartalnika Fizjoterapia. Szczególnie gorąco zapraszamy badaczy zajmujących się teorią niepełnosprawności, m.in. modelami niepełnosprawności, determinantami biologicznymi, społecznymi i kulturowymi niepełnosprawności, systemami wartości osób z niepełnosprawnością oraz mechanizmami i narzędziami wykluczenia ze względu na chorobę czy niepełnosprawność. Zachęcamy także do publikowania swoich prac badaczy zajmujących się determinantami społeczno-kulturowymi aktywności różnych grup społecznych: dzieci, młodzieży, dorosłych, osób starzejących się. Analizujących konsekwencje społeczno-kulturowe projektów edukacyjnych mających poprawić jakość życia poszczególnych grup społecznych, naukowców badających funkcjonowanie osób z niepełnosprawnością w różnych instytucjach społecznych, np. rodzinie, szkole, pracy zawodowej, kościele, szpitalu itp. Ponadto zapraszamy uczonych prowadzących badania nad funkcjonowaniem instytucji społecznych powołanych do niesienia pomocy osobom z niepełnosprawnością oraz wszelkich oradding research tools used in philosophy [3], ethics, aesthetics, pedagogy, psychology, and sociology. In consequence, physiotherapy becomes a discipline which apart from scientifi c methodology of empirical sciences has also an autonomous axiological layer which is so extended that can be applied to the areas dependent on physiotherapy, such as occupational therapy and cosmetology. It denotes that, for example, narrative and discourse in the sociocultural area of these scientifi c branches are shaped by humanistic agenda of physiotherapy. It is feasible to combine physiotherapy with occupational therapy and cosmetology to create relevant relationships interpreted as a positive value which are the objective of these sciences. What is the autotelic value for physiotherapists and occupational therapists is physical fi tness of their patients/clients body in different sociocultural contexts [4-8], whereas in the case of cosmetology such a value is represented by beauty in terms of psychophysical health and style of life. Therefore, physiotherapists with developed sociocultural competencies become a starting point and at the same time a complement to work of occupational therapists and cosmetologists. The physiotherapists professional practice, to a great extent, include the issues of performing certain social roles (occupational therapy) and promoting a healthy beauty-oriented lifestyle (cosmetology) from the perspective of the object (knowledge), the subject (patient/client) and methodology (therapeutic and research methods). We retain that a holistic approach to physiotherapy reflects the needs of an individual (individuals). It focuses on a person as a psychophysical being embedded in the system of social relations whose boundaries are delimited by a specific culture [9,10]. Moreover, we think that the holistic approach to physiotherapy plays an important integrating role as it creates favorable conditions for development of e.g. occupational therapy and cosmetology by supporting them in the objective, subjective and methodological aspects. Therefore, besides the discourse on biomedical therapy, it is increasingly popular among physiotherapists to take an active part in the sociocultural discourse and narrative, thus contributing to development of the quality of the relation the individual enters into together with other individuals, institutions and the society taken as a whole in the context of treatment, rehabilitation, prevention and pro-health education. Having in mind the above considerations, on behalf of the Editor-in-Chief, Advisory Board and Editorial Board as well as the academic community of the University School of Physical Education in Wrocław, Poland, we would like to invite researchers to submit their papers, both theoretical and empirical, for review and possible publication on all issues regarding physical therapies in the quarterly Physiotherapy. We are sending our special invitation to researchers who study the theory of disability, e.g. models of disability; biological, social and cultural determinants of disability; systems of values of people with disabilities; mechanisms and tools of exclusion because of illness or disability. Also we call for papers by researchers working on the sociocultural determinants of activity of various social and age groups (children, youth, adults, older adults), and researchers who analyze sociocultural consequences of educational projects aimed at improving quality of life of each social group. And those who study how people with disabilities function in different social settings, e.g. family, school, work, religious community, hospital, etc. As well as those conducting research on the functioning of social institutions established to provide assistance to persons with disabilities and all the other organizations

5 Physiotherapy 2013, 21, 2 ganizacji, w których realizowane są programy poprawiające świadomość zdrowotną społeczeństwa. Łamy Fizjoterapii są otwarte także dla publikacji dotyczących problematyki etyczno-moralnej grupy zawodowej fizjoterapeutów, terapeutów zajęciowych czy kosmetologów oraz relacji pomiędzy fizjoterapeutami, terapeutami zajęciowymi i kosmetologami a ich pacjentami/klientami. Zachęcamy do przysyłania swoich prac uczonych różnych specjalności: etyków, filozofów, kulturoznawców, pedagogów, psychologów, socjologów, terapeutów i in. Zasadniczym celem owego interdyscyplinarnego dyskursu i narracji na łamach Fizjoterapii, jest ujęcie problematyki terapeutycznej jako swoistej całości, którą kształtują różnorodne determinanty biologiczno-społeczno-kulturowe. Pragniemy również podkreślić, że Wydział Fizjoterapii Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu od początku swego istnienia stara się integrować dyscypliny naukowe koncentrujące się na szeroko rozumianej terapii. Świadczy o tym m.in. fakt, że na Wydziale tym uruchomiono studia na kierunku kosmetologia oraz terapia zajęciowa. Ponadto od kilkunastu lat organizowane są Międzynarodowe Dni Fizjoterapii. Podczas ostatniej, VIII, takiej konferencji naukowej ( ) podjęty został interdyscyplinarny dyskurs na temat wspólnego rozwoju nauk terapeutycznych. Wielu uczonych w swych referatach koncentrowało się na problematyce etycznej, filozoficznej, pedagogicznej, psychologicznej, a także socjologicznej dotyczącej terapii jako procesu poświęconego pełnej asymilacji pacjenta/klienta ze środowiskiem społeczno-kulturowym, w którym on funkcjonuje. Wśród licznych prelegentów można wymienić m.in.: Bogusława Bednarka, którego prezentacja dotyczyła kulturowych przeobrażeń ciała, Hanneke van Bruggena, który omówił znaczenie terapii zajęciowej w rehabilitacji; Dominikę Van de Velde, uzasadniającą konieczność prowadzenia działań interdyscyplinarnych w terapii, Marka Woźniewskiego, analizującego współoddziaływanie nauk terapeutycznych, od strony metodologicznej, podmiotowej i przedmiotowej, w kierunku pełnego uczestniczenia jednostek w życiu bio- -społeczno-kulturowym. Na poprzedniej, VII, konferencji zorganizowanej w ramach Międzynarodowych Dni Fizjoterapii, swój referat na temat świadomości ciała i jej znaczenia w terapii wygłosił Richard Shusterman [11]. Z roku na rok Międzynarodowe Dni Fizjoterapii cieszą się coraz większą popularnością nie tylko wśród fizjoterapeutów, ale także przedstawicieli nauk humanistyczno-społecznych, mediów, lokalnych samorządów oraz firm działających na rynku fizjoterapeutycznym. Krzysztof Pezdek, Tomasz Michaluk Physiotherapy as a science integrating therapeutic activity involved in implementing programs which improve public health awareness. The Journal Physiotherapy is also open to papers on ethical and moral issues of physiotherapists, occupational therapists and cosmetologists, as well as the relationships between them and their patients/clients. We expect papers from researchers of various specialties: ethicists, philosophers, cultural theorists, educators, psychologists, sociologists, therapists and others. The main objective of this interdisciplinary discourse and narrative developed on the pages of Physiotherapy is a comprehensive approach to therapeutic issues which involve various biological, social and cultural determinants. We would like to underline that since it was established the Faculty of Physiotherapy at the University School of Physical Education in Wrocław has been trying to integrate the research areas focusing on widely understood therapy. One of the elements that confi rm this approach is, for example, the opening of departments of cosmetology and occupational therapy. In addition, the International Days of Physiotherapy have been organized for several years now. During the last, the 8 th edition of this scientifi c conference ( ), an interdisciplinary discourse on joint development of therapeutic sciences was taken up. A great number of researchers presented papers focusing on ethical, philosophical, educational, psychological and sociological issues which regarded therapy as a process aimed at restoring patients/clients to normal functioning in their sociocultural environment. Among numerous lecturers there were, for example: Bogusław Bednarek who talked on cultural transformations of the body; Hanneke van Bruggen who discussed the importance of occupational therapy in rehabilitation; Dominique Van de Velde who explained the necessity of implementing interdisciplinary approach in therapy; Marek Woźniewski who analyzed interaction of therapeutic sciences from the perspective of the applied methodology, researchers and participants so as to ensure the patients a full participation in the bio-socio-cultural life. Whereas during the previous conference, the 7 th edition of the International Days of Physiotherapy, Richard Shusterman [11] presented his paper on somatic awareness and its importance in therapy. Every year the International Days of Physiotherapy gain in popularity and prestige not only among physiotherapists, but also representatives of humanities, mass media, local authorities and physiotherapy business. Piśmiennictwo References [1] Mazurek J., Fizjoterapia holistyczna, czyli psycho-fizjo- -terapia. Cz. 3. Człowiek w fizjoterapii, czyli od modelu biomedycznego, przez humanistyczny, do holistycznego. Fizjoterapia, 2009, 17, 4, [2] Mikołajewska E., Fizjoterapia a rehabilitacja medyczna problemy semantyczne z nazewnictwem w fizjoterapii, Fizjoterapia, 2011, 19, 4, [3] Michaluk T., Sport osób niepełnosprawnych w semiotyczno-filozoficznej perspektywie badawczej. Fizjoterapia, 2011, 19, 1, [4] Pezdek K., The Body as a Value in The Axiology of Disabled Persons, Human Movement, 2011,12, 3, [5] Michaluk T., Przemiany znaczenia cielesności we współczesnym sporcie. Od sportu osób niepełnosprawnych do e-sportu. Fizjoterapia, 2012, 20, 1, [6] Michaluk T., Pezdek K., Sobiech K.A., Igrzyska Paraolimpijskie w kontekście integracji społecznej osób z niepełnosprawnością, [w:] J. Kosiewicz, T. Michaluk, K. Pezdek (red.), Nauki społeczne wobec kultury fi zycznej i sportu. Studia i Monografi e AWF we Wrocławiu, Wrocław 2013, 114, [7] Pezdek K., Doliński W., Koszykarze poruszający się na wózkach. Niepełnosprawność i Rehabilitacja, 2012, 1,

6 Krzysztof Pezdek, Tomasz Michaluk Fizjoterapia jako nauka integrująca działalność terapeutyczną Fizjoterapia 2013, 21, 2 8] Pezdek K., Doliński W., Teoretyczne i metodologiczne aspekty systemów wartości osób z niepełnosprawnością, Fizjoterapia, 2010, 18, 4, [9] Pezdek K., Ontologiczne i aksjologiczne kryteria organizowania pomocy osobom z niepełnosprawnością w filozofii Jürgena Habermasa, Teraźniejszość Człowiek Edukacja, 2012, 4, [10] Pezdek K., Problem wykluczenia osób z niepełnosprawnością w filozofii Michela Foucaulta. Niepełnosprawność i Rehabilitacja, 2013, 1, [11] Shusterman R., Świadomość ciała, Universitas, Kraków Adres do korespondencji: Address for correspondence: Krzysztof Pezdek Katedra Podstaw Fizjoterapii Wydział Fizjoterapii AWF al. I.J. Paderewskiego Wrocław krzysztof.pezdek@awf.wroc.pl 6

7 Prace oryginalne Original papers Fizjoterapia 2013, 21, 2, 7-24 ISSN Wpływ kompleksowej rehabilitacji na funkcję kończyny górnej u pacjentek po mastektomii Effect of comprehensive rehabilitation on the upper limb function in patients after mastectomy numer DOI /physio Jolanta Zwolińska 1, 2, Małgorzata Homenda 1, 3, Andrzej Kwolek 1, Anna Misior 1, 3 1 Wydział Medyczny, Uniwersytet Rzeszowski Faculty of Medicine, University of Rzeszów, Poland 2 Kliniczny Oddział Rehabilitacji, Szpital Wojewódzki nr 2 im. Świętej Jadwigi Królowej w Rzeszowie Rehabilitation Ward, St Hedwig of Poland Provincial Hospital, Rzeszów 3 Zakład Rehabilitacji, Wojewódzki Zespół Specjalistyczny w Rzeszowie Rehabilitation Center at the Provincial Specialist Hospital Complex in Rzeszów Streszczenie: Wstęp: Rak piersi to najczęściej występująca postać choroby nowotworowej zarówno w Polsce, jak i w Europie oraz Stanach Zjednoczonych. U kobiet po leczeniu raka piersi dochodzi do zaburzeń czynności układu ruchu, a najczęstszym powikłaniem jest dysfunkcja kończyny górnej po stronie operowanej, spowodowana występowaniem obrzęku limfatycznego i ograniczeń ruchomości w kompleksie barkowym. Fizjoterapia i psychoterapia mają znaczący wpływ na poprawę jakości życia leczonych kobiet. Celem pracy była ocena wpływu kompleksowej rehabilitacji na stan funkcjonalny kończyn górnych oraz występowanie obrzęku, zaburzeń czucia i dolegliwości bólowych po stronie operowanej. Materiał i metody: Badaniem objęto 19 pacjentek z rozpoznaniem raka piersi. U wszystkich chorych zastosowano standardową metodę operacyjną amputację radykalną Pateya, a następnie rehabilitację ambulatoryjną według zaplanowanego programu. Grupę kontrolną stanowiło 16 kobiet poddanych tej samej metodzie leczenia, które nie brały udziału w zaplanowanym programie rehabilitacji. Podczas badań oceniano zakres ruchomości kompleksu barkowego, siłę mięśniową ręki oraz występowanie obrzęków, dolegliwości bólowych i zaburzeń czucia. Wyniki: W grupie kobiet uczestniczących w kompleksowej rehabilitacji ambulatoryjnej uzyskano poprawę ruchomości kończyny po stronie operowanej i siły mięśniowej ręki, a także istotne zmniejszenie nasilenia dolegliwości bólowych. Wnioski: Wyniki badań potwierdziły potrzebę prowadzenia wczesnej rehabilitacji u pacjentek po operacyjnym leczeniu raka piersi. Kompleksowa rehabilitacja pozwala na obniżenie nasilenia objawów bólowych oraz poprawę funkcji kończyny górnej po stronie operowanej oraz pozytywnie wp kończyn dolnych, miażdżyca zarostowa, rehabilitacja ruchowa, nadzorowany trening fizyczny, diagnostyka, leczenie Abstract: Introduction: Breast cancer is the most common cancer in Poland, in Europe and the US. Women after breast cancer treatment suffer from various motor dysfunctions. The most frequent is upper limb dysfunction on the operated side caused by lymphedema and limitations in the shoulder complex mobility. Physical therapy and psychotherapy have a signifi cant benefi cial effect on the quality of life of these women. The aim of the study was to assess the effect of comprehensive rehabilitation on the upper limb function and incidence of lymphedema, sensory dysfunctions and pain on the operated side. Material and methods: The experimental group included 19 patients with diagnosed breast cancer. All of them underwent a standard surgical intervention radical mastectomy according to Patey s method followed up by outpatient rehabilitation according to a designed plan. The control group consisted of 16 women who underwent the same treatment but did not take part in the designed rehabilitation program. During the examinations the following parameters were measured: motion range of the shoulder complex, hand-grip strength and occurrence of lymphedema, pain and sensory dysfunctions. Results: Women in the experimental group improved the upper limb mobility on the operated side and hand-grip strength, and rated lower their level of pain intensity. Conclusions: The outcomes confi rmed the necessity to implement early rehabilitation program as a follow-up treatment for patients after mastectomy. Comprehensive rehabilitation leads to reduced pain intensity and improved upper limb function on the operated side and has a beneficial effect on the general physical fitness of women. Key words: breast cancer, mastectomy, upper limb, lymphedema 7

8 Jolanta Zwolińska, Małgorzata Homenda, Andrzej Kwolek, Anna Misior Wpływ kompleksowej rehabilitacji na funkcję kończyny górnej u pacjentek po mastektomii Fizjoterapia 2013, 21, 2 8 Wstęp Rak piersi to najczęściej diagnozowany nowotwór u kobiet zarówno w Polsce, jak i na świecie. Stanowi główną przyczynę zgonów związanych z zachorowaniem na nowotwory złośliwe [1-3]. Szacuje się, że w 2008 roku liczba nowych zachorowań na nowotwory złośliwe wyniosła 156 tys., z czego ponad 77 tys. dotyczyło kobiet. Wśród tych zachorowań ponad 22,2% przypadków stanowiły nowotwory złośliwe piersi [4]. Postęp, jaki dokonał się w leczeniu raka piersi, jest efektem rozpowszechnienia badań mammograficznych i wcześnie podejmowanej terapii [3]. Nadal jednak u znacznej liczby kobiet chorobę wykrywa się w stadium zaawansowanym [5]. Zbyt późne rozpoznanie ma wpływ na liczbę zgonów, która w 2008 roku w Polsce wyniosła 5362 [4]. Co roku w Polsce rozpoznawanych jest około 10 tys. nowych przypadków zachorowania na raka piersi [5-7]. Z innych danych wynika, że rocznie rejestruje się już nawet 13 tys. nowych zachorowań [8]. Warunkiem zmniejszenia ryzyka zachorowania jest odpowiednia dieta, właściwa aktywność fizyczna oraz ograniczenie spożywania alkoholu i palenia tytoniu. Do czynników ryzyka zachorowania zalicza się też bezdzietność i późny poród [2, 5, 9]. W leczeniu raka piersi wykorzystywane są metody miejscowe: chirurgia i napromienianie, oraz systemowe: chemioterapia i hormonoterapia [8]. Wybór metody leczenia zależy od stopnia zaawansowania nowotworu. W przypadkach zakwalifikowanych pierwotnie do leczenia operacyjnego w Polsce standardowo wykonuje się radykalną amputację piersi, nazywaną mastektomią metodą Pateya. Zabieg polega na całkowitym odjęciu gruczołu piersiowego wraz z powięzią pokrywającą mięsień piersiowy większy i mięsień piersiowy mniejszy oraz z węzłami chłonnymi [7, 10-12]. Najistotniejsze oprócz braku piersi niekorzystne następstwo radykalnej mastektomii to obrzęk kończyny górnej [13]. Definiowany jest on jako nienaturalne nagromadzenie protein tkankowych, obrzęk i przewlekłe zapalenie w obrębie kończyny, a mechanizm jego powstawania nie jest do końca poznany [13-15]. Do innych skutków mastektomii należą: ograniczenie zakresu ruchów w stawach i osłabienie siły mięśniowej kończyny oraz zaburzenia statyki tułowia. Mogą wystąpić zaburzenia układu krążenia, układu oddechowego i nerwowego. Skutki psychospołeczne choroby to lęk, niepewność, depresja i brak samoakceptacji [7, 8, 16, 17]. Aby zniwelować te następstwa, stosuje się kompleksową rehabilitację, obejmującą między innymi drenaż limfatyczny, masaże wirowe, kompresjoterapię, terapię manualną, różnego rodzaju ćwiczenia fizyczne, w tym gimnastykę ogólnousprawniającą, ćwiczenia posturalne, ćwiczenia oddechowe i ćwiczenia w wodzie. Usprawnianie ruchowe ma na celu poprawę zakresu ruchu w stawach obręczy barkowej strony operowanej, zwiększenie siły mięśniowej kończyny strony operowanej oraz korygowanie zmian postawy i statyki ciała. Ćwiczenia fizyczne mogą nie tylko pomóc kobietom powrócić do zdrowia fizycznego, ale również potencjalnie zapobiec nawrotom choroby nowotworowej [18]. Ze względu na wiek kobiet, u których najczęściej występuje rak piersi, w procesie rehabilitacji ważna jest stopniowa adaptacja do wysiłku fizycznego, stopniowe zwiększanie zakresu ruchu w poszczególnych stawach oraz indywidualizacja procesu usprawniania. Biorąc pod uwagę współistniejące choroby, niekiedy stosuje się również zabiegi wodolecznicze i elektrolecznicze. Istotnym elementem jest psychoterapia prowadzona nie tylko przez psychologa klinicznego, ale też przez cały zespół leczący i rehabilitacyjny. Właściwy kontakt z otoczeniem umożliwia pacjentce rozładowanie nega- Introduction Breast cancer is the most frequently diagnosed cancer in women, both in Poland and worldwide. It is the main cause of death from malignant neoplasms [1-3]. According to estimates, in 2008 the number of newly diagnosed cancers amounted to 156,000; over 77,000 affected women. Among those, breast cancer incidence was more than 22.2 percent [4]. There has been a great progress in breast cancer treatment due to the increased prevalence of mammography and treatment initiated at an early stage [3]. Nevertheless, cancer breast is still detected at more advanced stages in a great number of women [5]. Due to late cancer diagnosis the number of deaths from malignant tumors increases, which in Poland amounted to 5362 in 2008 [4]. Ever year in Poland about 10,000 cases of breast cancer are diagnosed [5-7]. Other sources report even 13,000 women affected by breast cancer yearly [8]. In order to reduce breast cancer risk, women must follow an appropriate diet, do exercise and cut down or stop alcohol and tobacco use. Childlessness and delayed childbearing are other high risk factors [2, 5, 9]. In breast cancer treatment different methods are used; local ones surgery and radiation, systemic ones - chemotherapy and hormonal therapy [8]. The choice of treatment depends on the stage of the disease. In the cases originally qualified for surgery, in Poland as a standard, such women undergo radical mastectomy called the Patey operation. It consists in removing all of the breast tissue and the underlying fascia of the pectoralis major, pectoralis minor, and lymph nodes [7, 10-12]. The most important invalidating consequence of the operation is, beside the loss of breast, the swelling of the upper limb [13]. The lymphedema is defined as unnatural accumulation of lymph in the tissues of the body, which results in swelling and chronic inflammation in the upper limb, however the mechanism of its formation is not fully understood [13-15]. Other side-effects of mastectomy are: reduced motion range in the joints, reduced arm muscle strength, and static disorder of the trunk. Mastectomy can cause disorders of the cardiovascular, respiratory, and nervous systems. Its psychosocial effects include anxiety, uncertainty, depression and lack of self-acceptance [7, 8, 16, 17]. In order to reduce and even prevent these side-effects, comprehensive rehabilitation is used which include among others lymphatic drainage, swirling massage, compression therapy, manual therapy, and various physical exercises such as general rehabilitation gymnastics, postural exercises, breathing exercises and exercises in water. The aim of general body mobilization is to improve the motion range of the shoulder complex on the operated side, increase the arm muscle strength on the operated side and correct the improper changes in the body posture and statics. Physical exercises can help women not only to recover physically, but also potentially prevent recurrence of the disease [18]. Due to the age of women who are usually affected by breast cancer, in the rehabilitation process it is important to adapt the women gradually to physical exercise, increase gradually the motion range of each joint and introduce a personalized approach to the process of mobilization. Taking into consideration the concomitant diseases, sometimes hydrotherapies and electrotherapies are also applied. Psychotherapy is an essential part of rehabilitation, and it should be carried out not only by a clinical psychologist but also by a whole team comprising medical and rehabilitation staff. A proper contact with the environment enables patients to

9 Physiotherapy 2013, 21, 2 Jolanta Zwolińska, Małgorzata Homenda, Andrzej Kwolek, Anna Misior Effect of comprehensive rehabilitation on the upper limb function in patients after mastectomy tywnych emocji i pomaga jej przystosować się do nowej sytuacji życiowej związanej z chorobą i jej skutkami. Edukacja pacjentek obejmuje szeroki zakres informacji i instrukcje postępowania w sytuacji wystąpienia ograniczeń ruchomości, osłabienia siły mięśniowej albo obrzęku limfatycznego. Proces rehabilitacji rozpoczyna się już na oddziale szpitalnym i kontynuowany jest w formie ambulatoryjnej lub w ośrodkach stacjonarnych [2, 8, 10, 19, 20]. Celem pracy była ocena wpływu kompleksowej rehabilitacji ambulatoryjnej na ruchomość kończyny górnej oraz występowanie obrzęku, zaburzeń czucia i dolegliwości bólowych po stronie operowanej, jak też wpływu rehabilitacji na ogólną kondycję fi zyczną kobiet po mastektomii. release negative emotions and helps them adapt to a new life situation affected by the disease and its consequences. Education of patients comprises a vast range of information and instructions what to do when negative effects (reduced mobility, lower muscle strength, lymphedema) occur. The process of rehabilitation starts in the hospital ward and continues as an outpatient or inpatient program [2, 8, 10, 19, 20]. The aim of the study was to assess the effect of comprehensive outpatient rehabilitation on the motion range of the upper limb, and the occurrence of swelling, sensory disorders and pain on the operated side, as well as the effect of rehabilitation on a general physical fitness of women after mastectomy. Materiał i metody Zgodę na wykonanie badań wyraziła Komisja Bioetyczna Uniwersytetu Rzeszowskiego Uchwałą nr 5/01/2010 z dnia 20 stycznia 2010 roku. Badania zostały przeprowadzone w okresie od marca 2009 roku do stycznia 2011 roku w Zakładzie Rehabilitacji przy Wojewódzkim Zespole Specjalistycznym w Rzeszowie oraz w punkcie diagnostycznym Szpitala Wojewódzkiego nr 2 im. Świętej Jadwigi Królowej w Rzeszowie. Kryteria włączenia do badań stanowiły: przebyty zabieg radykalnej mastektomii metodą Pateya, skierowanie lekarskie do zakładu rehabilitacji, pisemna zgoda pacjentki na udział w badaniach i ukończenie przez pacjentkę programu terapeutycznego. Do kryteriów wyłączenia należał czas od zabiegu dłuższy niż 1,5 roku, brak zgody pacjentki na udział w badaniach i nieukończenie programu terapii. Grupa badana liczyła 19 kobiet usprawnianych w trybie ambulatoryjnym przez okres 6 tygodni. W badanej grupie było 7 kobiet po mastektomii prawostronnej, 11 kobiet po mastektomii lewostronnej i 1 kobieta po mastektomii obustronnej. Średnia wieku badanych wynosiła 55,9 roku, a średnia wartość BMI 27,5. Program rehabilitacji realizowany w grupie badanej obejmował ćwiczenia oddechowe, ćwiczenia ogólnousprawniające, ćwiczenia indywidualne kończyny górnej po stronie operowanej, ćwiczenia kończyny górnej w odciążeniu, ćwiczenia samowspomagane kończyn górnych, ćwiczenia naczyniowe kończyny górnej, masaż limfatyczny oraz masaż pneumatyczny. Czas trwania realizacji programu usprawniania wynosił od 1,5 do 2 godzin dziennie. Ponadto pacjentkom udzielano instrukcji z zakresu profilaktyki i autoterapii dotyczącej pielęgnacji w obrębie blizny pooperacyjnej, tj. zastosowania elementów masażu w trakcie kąpieli miękką gąbką oraz przy użyciu kremów poprawiających elastyczność blizny pooperacyjnej i jej okolicy. Następnym elementem była nauka automasażu kończyny po stronie operowanej oraz nauka ćwiczeń oddechowych i ćwiczeń z przyborami przeznaczonych do wykonywania w domu. Grupę kontrolną stanowiło 16 kobiet działających w Stowarzyszeniu Rzeszowski Klub Amazonka. Nie uczestniczyły one w procesie rehabilitacji. Grupa kontrolna liczyła 7 kobiet po mastektomii prawostronnej i 9 kobiet po mastektomii lewostronnej. Średnia wieku badanych wynosiła 64,3 roku, a średnia wartość BMI 27,5. Wszystkie włączone do programu kobiety zostały poddane badaniom w różnym okresie po zabiegu operacyjnym: od 3 miesięcy do maksymalnie 18 miesięcy po zabiegu. Oceniając stan chorych, wykorzystano goniometryczne pomiary zakresu ruchu w stawie ramiennym, linijne pomiary obwodów kończyny górnej, elektroniczny pomiar powierzchni dłoniowej, zmian objętości chwytu cylindrycznego i siły chwytu Material and methods The Bioethics Committee at the University of Rzeszów gave their informed consent to this research (resolution 5/01/2010) on 20th January The study was conducted between March 2009 and January 2011 in the Rehabilitation Center at the Provincial Specialist Hospital Complex in Rzeszów and the diagnostic department of St Hedwig of Poland Provincial Hospital in Rzeszów. The inclusion criteria were as follows: after Patey s operation of radical mastectomy, medical referral to a rehabilitation center, patient s written consent to participate in the study and successfully complete the therapeutic program. The exclusion criteria comprised the time that had passed from the operation exceeding 18 months, lack of a patient s consent to participate and complete the therapeutic program. The experimental group consisted of 19 women whose mobilization procedures were done on an outpatient basis for the period of 6 weeks. Among the women there were 7 patients after right-sided mastectomy and 11 patients after left-sided mastectomy and a woman after bilateral mastectomy. The mean age of the women was 55.9 years and the BMI mean value The rehabilitation program implemented in the experimental group included breathing exercises, comprehensive motor rehabilitation exercises, personalized exercises for the upper limb on the operated side, non-weight bearing exercises for the upper limb, self-assisted exercises for upper limbs, exercises for the upper limb blood vessels, lymphatic drainage massage, pneumatic massage. Each daily mobilization exercise session lasted from 1.5 to 2 hours. In addition patients were provided with the information of prevention and self-therapy about care around the postsurgical breast scar, i.e. how to apply some elements of massage of the upper limb on the operated side during a bath using a soft sponge and creams improving flexibility of the scar and the area around. Another element of the rehabilitation program was to learn self-massage of the upper limb on the operated side and breathing exercises with the use of handheld devices to do at home. The control group consisted of 16 women, active members of the Rzeszów Amazon Club, who did not participate in the rehabilitation program. The group included 7 women after right-sided mastectomy and 9 after left-sided mastectomy. Their mean age was 64.3 years and the BMI mean value All the women participating in the program were examined at different times after the surgical intervention: from 3 months to maximum 18 months. The patients health condition was assessed using goniometric measurements in the motion range of the shoulder joint, longitudinal measurements of the upper limb circumferences, electronic measurement of the palmar surface area, and cylindrical hand grip strength. 9

10 Jolanta Zwolińska, Małgorzata Homenda, Andrzej Kwolek, Anna Misior Wpływ kompleksowej rehabilitacji na funkcję kończyny górnej u pacjentek po mastektomii Fizjoterapia 2013, 21, 2 cylindrycznego ręki. Badania obejmowały także subiektywną ocenę pacjentek dotyczącą nasilenia bólu w skali VAS, zaburzeń czucia i obrzęku kończyny górnej po stronie operowanej. W celu oceny obrzęku badanych kończyn dokonywano pomiaru obwodu ramienia i przedramienia oraz komputerowego pomiaru powierzchni dłoniowej ręki. W charakterystyce badanej zbiorowości kobiet wykorzystano wartości statystyk opisowych, średniej arytmetycznej, mediany, wartości granicznych maksimum i minimum oraz odchylenia standardowego (tab. 1). Oceny istotności różnic w poziomie poszczególnych uwzględnionych parametrów przed rehabilitacją i po jej zakończeniu oraz różnic między porównywanymi grupami kobiet w zakresie uzyskanych efektów usprawniania dokonano przy użyciu dokładnego testu Manna Whitneya. W celu porównania częstości występowania uwzględnionych objawów i dolegliwości w badanych grupach (w badaniu 1. i 2.) zastosowano test niezależności χ 2. Za pomocą testu Wilcoxona oceniano istotność zmian, jakie zaszły między badaniem 1. i 2. Analizę przeprowadzono oddzielnie dla grupy rehabilitowanej i grupy kontrolnej. The evaluation procedures included also the patients subjective assessment of pain intensity on the VAS scale, sensory dysfunctions and the swelling of the upper limb on the operated side. In order to assess the swelling of the examined limbs, the forearm and upper arm circumferences were measured with a measuring tape while the palmar surface area was measured using an electronic device. To describe the somatic characteristics of the examined women, descriptive statistical values were used: arithmetic mean, median, range (maximum and minimum) and standard deviation (Tab. 1). The Mann Whitney test was used to determine statistical significance of the changes between the values of the analyzed parameters before and after the rehabilitation program as well as the changes between the two groups of women in terms of the effects of mobilization. A chi-squared test χ 2 was used to compare the distribution of the analyzed symptoms and ailments in the two groups in exams 1 and 2. The Wilcoxon test assessed the level of significance of differences between exams 1 and 2. The rehabilitation group and the control one were analyzed separately. Tabela 1. Wartości miar opisowych: wieku, masy ciała, wzrostu oraz BMI kobiet z grupy rehabilitowanej i nierehabilitowanej Table 1. Descriptive parameters of women in the rehabilitation and control groups: age, body weight and height and BMI Grupa / Group Cechy Parameter Rehabilitowana Rehabilitation Nierehabilitowana Control p x Me s min. max x Me s min. max Wiek Age Ciężar ciała Body mass Wzrost Height 55,9 56 8, ,3 66 8, ,0136* 72, , , , , , , ,1 161,5 4, ,4814 BMI 27,5 28,3 4,3 19,8 35,7 27,0 26,9 5,2 13,3 34,9 0,9609 * Istotność statystyczna na poziomie p < 0,05 * Statistical signifi cance level is p < Wyniki Przed rehabilitacją kobiety z grupy nierehabilitowanej zgłaszały znacznie mniej nasilone dolegliwości bólowe w obrębie kończyny górnej po stronie operowanej. Średni poziom bólu w grupie badanej wynosił w badaniu 1. 4,9 pkt w skali VAS, a w grupie kontrolnej 2,6 pkt. Różnica między ocenianymi grupami była statystycznie bardzo wysoko istotna (p = 0,0004). Po rehabilitacji średni poziom bólu w obu badanych grupach był niemalże jednakowy (tab. 2). Na rycinie 1 przedstawiono rozkład zaobserwowanych zmian poziomu bólu w obu grupach. W grupie poddanej rehabilitacji dominowały spadki poziomu odczuwanego bólu o 2-3 pkt, natomiast w grupie kontrolnej u połowy kobiet poziom bólu nie zmienił się. Różnica między grupami była statystycznie bardzo wysoko istotna (p = 0,0000) (tab. 2). Wymowę tych wyników osłabia jednak to, że w grupie kontrolnej wyjściowy poziom bólu był już dosyć niski, więc i szansa na jego zmianę okazała się niewielka. Results Before rehabilitation there was a large difference between the control and rehabilitation groups in pain intensity in the upper limb on the operated side. The mean score on the VAS scale of exam 1 was 4.9 pts. for the rehabilitation group, and much less intense for the control group 2.6 pts. The difference between the examined groups was statistically very significant (p = ). After rehabilitation the mean pain intensity for both groups was nearly the same (Tab. 2). Figure 1 shows the distribution of the observed changes in pain intensity in both groups. The rehabilitation group was dominated by the falls in the perceived pain intensity level of 2-3 points, whereas in the control group half of the women did not observe any change. The difference between the two groups was statistically very signifi cant (p = ) (Tab. 2). The importance of these results is undermined by the fact that the baseline pain intensity level in the control group was quite low, thus there was little chance it would change.

11 Physiotherapy 2013, 21, 2 Jolanta Zwolińska, Małgorzata Homenda, Andrzej Kwolek, Anna Misior Effect of comprehensive rehabilitation on the upper limb function in patients after mastectomy Tabela 2. Zmiana poziomu nasilenia bólu według subiektywnej oceny pacjentek Table 2. Changes in pain intensity according to the patients subjective evaluation Grupa / Group Poziom bólu (VAS) Pain intensity (VAS) Rehabilitowana Rehabilitation Nierehabilitowana Control p Badanie 1. Exam 1 Badanie 2. Exam 2 Zmiana Change * Istotność statystyczna na poziomie p < 0,001 * Statistical signifi cance level is p < x Me s x Me s 4,9 5,0 2,2 2,6 3,0 1,4 0,0004* 2,1 2,0 1,1 2,0 2,0 1,2 0,9870-2,9-3,0 1,8-0,6 0,0 1,0 0,0000* Ryc. 1. Zmiany poziomu bólu w obu badanych grupach kobiet Fig. 1. Changes in pain intensity in both groups of women W badaniu 1. średni zakres ruchu zgięcia i odwodzenia był większy w grupie nierehabilitowanej, natomiast średni zakres odwodzenia horyzontalnego był większy w grupie rehabilitowanej (tab. 3). Również w badaniu 2. średni zakres zgięcia i odwodzenia był większy w grupie nierehabilitowanej, natomiast w grupie rehabilitowanej uzyskano większą wartość średniego zakresu odwodzenia horyzontalnego. W odniesieniu do tych ruchów różnice między grupami były statystycznie istotne (tab. 4). Wyniki analizy zmian poszczególnych zakresów ruchu uzyskanych na skutek rehabilitacji nie wykazały istotnych różnic między grupami (tab. 5). Zmiana zakresu poszczególnych ruchów w obu grupach była porównywalna. Większa zmiana średniego zakresu w grupie badanej dotyczyła ruchu zgięcia (14,2 w grupie rehabilitowanej i 10,6 w grupie nierehabilitowanej) oraz ruchu odwodzenia (14,2 w grupie rehabilitowanej i 12,8 w grupie nierehabilitowanej). Różnice te nie były jednak statystycznie istotne, co nie pozwala stwierdzić, że efekty usprawniania w grupie rehabilitowanej są większe w porównaniu ze zmianami, jakie zaszły w grupie nierehabilitowanej (tab. 5). In exam 1 the mean range of flexion and abduction was larger in the control group, whereas the mean range of horizontal abduction was larger in the rehabilitation group (Tab. 3). Likewise in exam 2 the mean range of flexion and abduction was larger in the control group, whereas the rehabilitation group obtained a higher mean value of horizontal abduction. The differences between the two groups in the aforementioned motions were statistically significant (Tab. 4). Analysis of the changes in each of the motions obtained due to the rehabilitation process did not show significant changes between the groups (Tab. 5). Changes in the range of each motion in both groups were similar. A larger change in the mean value of motion range was found in flexion (14.2 in rehabilitation group and 10.6 in control group) and abduction (14.2 in rehabilitation group and 12.8 in control group). The differences were not statistically significant, which does not allow the conclusion that the effects of mobilization in the rehabilitation group are greater compared to the changes that occurred in the control group (Tab. 5). 11

12 Jolanta Zwolińska, Małgorzata Homenda, Andrzej Kwolek, Anna Misior Wpływ kompleksowej rehabilitacji na funkcję kończyny górnej u pacjentek po mastektomii Fizjoterapia 2013, 21, 2 Tabela 3. Zakresy poszczególnych ruchów w stawie ramiennym po stronie operowanej w badaniu 1. Table 3. Ranges of motions of the shoulder joint on the operated side in exam 1 Ruchomość kończyny po stronie operowanej (badanie 1.) Mobility of the upper limb on the operated side (exam 1) Rehabilitowana Rehabilitation Grupa / Group Nierehabilitowana Control x Me s x Me s p Zgięcie Flexion Wyprost Extension Odwodzenie Abduction Zgięcie w poziomie Horizontal fl exion Wyprost w poziomie Horizontal extension 142,4 145,0 16,4 160,0 162,5 18,1 0,0165* 34,2 35,0 10,8 39,1 37,5 10,0 0, ,7 150,0 20,9 164,7 170,0 16,1 0,0219* 105,0 110,0 30,0 103,8 105,0 13,0 0, ,8 30,0 7,1 24,4 25,0 7,7 0,0090** * Istotność statystyczna na poziomie p < 0,05 ** Istotność statystyczna na poziomie p < 0,01 * Statistical signifi cance level is p < 0.05 ** Statistical signifi cance level is p < 0.01 Tabela 4. Zakresy poszczególnych ruchów w stawie ramiennym po stronie operowanej w badaniu 2. Table 4. Ranges of motions of the shoulder joint on the operated side in exam 2 Ruchomość kończyny po stronie operowanej (badanie 2.) Mobility of the upper limb on the operated side (exam 2) Rehabilitowana Rehabilitation Grupa / Group Nierehabilitowana Control x Me s x Me s p Zgięcie Flexion Wyprost Extension Odwodzenie Abduction Zgięcie w poziomie Horizontal fl exion Wyprost w poziomie Horizontal extension 156,6 160,0 15,0 170,6 177,5 15,3 0,0182* 40,8 40,0 9,7 46,9 45,0 10,9 0, ,9 170,0 14,8 177,5 182,5 12,4 0,0018** 112,4 120,0 22,6 111,9 110,0 10,6 0, ,8 35,0 7,1 28,8 27,5 8,9 0,0182* * Istotność statystyczna na poziomie p < 0,05 ** Istotność statystyczna na poziomie p < 0,01 * Statistical signifi cance level is p < 0.05 ** Statistical signifi cance level is p < 0.01 Tabela 5. Zmiany zakresu ruchu w stawie ramiennym po stronie operowanej Table 5. Changes in motion ranges of the shoulder joint on the operated side Ruchomość kończyny po stronie operowanej (zmiana) Mobility of the upper limb on the operated side (change) Rehabilitowana Rehabilitation Grupa / Group Nierehabilitowana Control x Me s x Me s p 12 Zgięcie Flexion Wyprost Extension Odwodzenie Abduction Przywodzenie horyzontalne Horizontal adduction Odwodzenie horyzontalne Horizontal abduction 14,2 15,0 14,5 10,6 10,0 6,3 0,4814 6,6 5,0 6,3 7,8 10,0 3,6 0, ,2 15,0 10,8 12,8 15,0 6,0 0,8573 7,4 5,0 11,2 8,1 10,0 4,0 0,5232 3,9 5,0 5,2 4,4 5,0 2,5 0,5893

13 Physiotherapy 2013, 21, 2 Jolanta Zwolińska, Małgorzata Homenda, Andrzej Kwolek, Anna Misior Effect of comprehensive rehabilitation on the upper limb function in patients after mastectomy Na podstawie pomiarów obwodu ramienia i przedramienia nie wykazano żadnych różnic między grupami w badaniu 1. i 2. Większą powierzchnię dłoniową ręki stwierdzono w grupie nierehabilitowanej zarówno w badaniu 1., jak i 2., co może wskazywać na częstsze występowanie obrzęku w tej grupie (tab. 6 i 7). On the basis of the measurements of the forearm and upper arm circumferences, no differences were found between the groups in exams 1 and 2. The women in the control group had a larger palmar surface area in exams 1 and 2, which can indicate they had more frequent swellings (Tab. 6 and 7). Tabela 6. Obwody kończyn i powierzchnia ręki po stronie operowanej w badaniu 1. Table 6. Circumferences of the upper limbs and palmar surface areas on the operated side in exam 1 Grupa / Group Wymiary kończyny górnej (badanie 1.) Upper limb measurements (exam 1) Rehabilitowana Rehabilitation Nierehabilitowana Control p x Me s x Me s Obwód ramienia Upper arm circumference Obwód przedramienia Forearm circumference Powierzchnia ręki Palmar surface area 30,9 31,0 3,9 30,6 30,3 3,6 0, ,2 25,0 2,5 25,9 25,5 3,1 0, ,0003* * Istotność statystyczna na poziomie p < 0,001 * Statistical signifi cance level is p < Tabela 7. Obwody kończyn i powierzchnia ręki po stronie operowanej w badaniu 2. Table 7. Circumferences of the upper limbs and palmar surface areas on the operated side in exam 2 Grupa / Group Wymiary kończyny górnej (badanie 2.) Upper limb measurements (exam 1) Rehabilitowana Rehabilitation Nierehabilitowana Control p x Me s x Me s Obwód ramienia Upper arm circumference Obwód przedramienia Forearm circumference Powierzchnia ręki Palmar surface area 30,1 30,0 3,3 30,9 30,3 3,4 0, ,8 25,0 2,1 25,9 25,0 2,9 0, ,0037* * Istotność statystyczna na poziomie p < 0,01 * Statistical signifi cance level is p < 0.01 Zmiany, jakie zaszły w okresie między badaniami, nie są znacząco różne w obu ocenianych grupach. Średnia zmiana obwodów kończyn w grupie nierehabilitowanej jest bliska zeru, a w grupie rehabilitowanej jest ujemna, co może wskazywać na niewielkie ustąpienie obrzęku, jednak różnica między badanymi grupami nie była statystycznie istotna (tab. 8). Pewne zmniejszenie powierzchni dłoniowej ręki uzyskano natomiast w obu badanych grupach, a różnica między grupami także nie była statystycznie istotna (p = 1,0000) (tab. 8). Dla wszystkich badanych osób uzyskano w badaniu 2. mniejszą powierzchnię ręki po stronie operowanej, zmiany te były niezależne od podjęcia przez kobiety rehabilitacji (ryc. 2). Changes that occurred between the two examinations were not large in either of the groups. The mean change in the upper limb circumferences in the control group was close to zero, and in the rehabilitation group was negative, which can indicate a slight regression of edema, but the difference between the two groups was not statistically signifi cant (Tab. 8). As far as the palmar surface area was concerned, it diminished in both groups, but the difference between the groups was not statistically signifi cant (p = ) (Tab. 8). All the examined women were found to have smaller palmar surface areas on the operated side in exam 2, irrespective of participation in the rehabilitation program (Fig. 2). 13

14 Jolanta Zwolińska, Małgorzata Homenda, Andrzej Kwolek, Anna Misior Wpływ kompleksowej rehabilitacji na funkcję kończyny górnej u pacjentek po mastektomii Fizjoterapia 2013, 21, 2 Tabela 8. Zmiany obwodów kończyn i powierzchni dłoniowej ręki po stronie operowanej Table 8. Changes in the circumferences of the upper limbs and palmar surface areas on the operated side Wymiary ręki (zmiana) Upper limb measurements (change) Obwód ramienia Upper arm circumference Obwód przedramienia Forearm circumference Powierzchnia ręki Palmar surface area Rehabilitowana Rehabilitation Grupa / Group Nierehabilitowana Control x Me s x Me s -0,8-0,5 1,9 0,3 0,0 1,6 0,1247-0,4 0,0 1,0 0,0 0,0 0,7 0, ,0000 p Ryc. 2. Zmiany powierzchni dłoniowej ręki po stronie operowanej w obu badanych grupach Fig. 2. Changes in the palmar surface areas on the operated side in both groups Wyniki pomiarów dokonanych przy użyciu elektronicznego zestawu do oceny funkcji ręki W badaniu 1. nie stwierdzono statystycznie istotnej różnicy między średnią wartością zakresu ruchu ręki w grupie rehabilitowanej i nierehabilitowanej (p = 0,2701). Średnia wartość siły chwytu była większa w grupie nierehabilitowanej, a różnica między grupami była statystycznie istotna (p = 0,0398) (tab. 9). W badaniu 2. stwierdzono większą wartość średnią zakresu ruchu w stawach ręki w grupie badanej niż w grupie kontrolnej i różnica ta była statystycznie istotna (p = 0,0135) (tab. 10). Results of the measurements taken by means of a hand function electronic device In exam 1 no statistically significant differences were found between the mean values of the motion range of hand in the rehabilitation and control groups (p = ). The mean value of handgrip strength was higher in the control group and the differences between the groups were statistically significant (p = ) (Tab. 9). Exam 2 showed that there was a higher mean value of the motion range in arm joints in the rehabilitation group than in the control one and the difference was statistically significant (p = ) (Tab. 10). Tabela 9. Wyniki komputerowych pomiarów zmian objętości chwytu cylindrycznego i siły chwytu ręki po stronie operowanej w badaniu 1. Table 9. Results of electronic measurements of the changes in cylindrical hand circumference and hand grip strength on the operated side in exam 1 Grupa / Group 14 Sprawność ręki (badanie 1.) Hand fi tness (exam 1) Rehabilitowana Rehabilitation Nierehabilitowana Control x Me s x Me s Zakres ruchu ręki Hand range of motion 18,3 17,7 2,5 17,1 17,2 2,4 0,2701 Siła chwytu ręki Hand grip strength 22,5 22,0 6,7 27,8 27,6 6,8 0,0398* * Istotność statystyczna na poziomie p < 0,05 * Statistical signifi cance level is p < 0.05 p

15 Physiotherapy 2013, 21, 2 Jolanta Zwolińska, Małgorzata Homenda, Andrzej Kwolek, Anna Misior Effect of comprehensive rehabilitation on the upper limb function in patients after mastectomy Tabela 10. Wyniki komputerowych pomiarów zmian objętości chwytu cylindrycznego i siły chwytu ręki po stronie operowanej w badaniu 2. Table 10. Results of electronic measurements of the changes in cylindrical hand circumference and hand grip strength on the operated side in exam 2 Grupa / Group Sprawność ręki (badanie 2.) Hand fi tness (exam 2) Rehabilitowana Rehabilitation Nierehabilitowana Control p Zakres ruchu ręki Hand range of motion Siła chwytu ręki Hand grip strength * Istotność statystyczna na poziomie p < 0,05 * Statistical signifi cance level is p < 0.05 x Me s x Me s 20,3 20,4 2,3 17,9 17,6 2,0 0,0135* 27,6 28,8 5,7 28,8 28,1 7,5 0,8517 Zmiany wartości zakresu ruchu wyrażone zmianą objętości chwytu cylindrycznego oraz zmiany siły chwytu ręki wskazują na pozytywny efekt uczestnictwa w procesie rehabilitacji. Pomiary zakresu ruchu i siły mięśniowej ręki wykonano jedynie u 13 osób z grupy rehabilitowanej i u 12 osób z grupy nierehabilitowanej. W grupie badanej stwierdzono większy wzrost zakresu ruchu w stawach ręki i siły chwytu ręki. Wartości prawdopodobieństwa testowego są bardzo zbliżone do poziomu istotności zarówno dla zmian zakresu ruchu (p = 0,0597), jak i siły chwytu ręki (p = 0,0523), co pozwala przypuszczać, że w przypadku większej liczebności ocenianych grup różnice między nimi byłyby statystycznie istotne (tab. 11). Changes in the values of the motion range manifested as changes in the circumference of cylindrical grasp and handgrip strength imply a beneficial effect of patients participation in the rehabilitation process. Measurements of the motion of range and hand muscle strength were taken only in 13 women from the rehabilitation group and 12 from the control one. In the rehabilitation group it was found that the motion range of hand joints and hand grip strength increased. The probability values were very close to the significance level both for the changes in the range of motion (p = ) and hand grip strength (p = ), which suggests that in the case of a bigger sample size, the difference between them would be statistically significant (Tab. 11). Tabela 11. Zmiany wartości objętości chwytu cylindrycznego i wartości siły chwytu ręki po stronie operowanej w badanych grupach Table 11. Changes in the circumference of cylindrical grasp and handgrip strength on the operated side in both groups Grupa Group Sprawność ręki (zmiana) Hand fi tness (change) Rehabilitowana Rehabilitation Nierehabilitowana Control p x Me s x Me s Zakres ruchu ręki Hand range of motion Siła chwytu ręki Hand grip strength 2,0 1,9 2,9 0,8 0,5 1,0 0,0597 5,1 3,6 7,8 1,1 0,9 1,9 0,0523 Prezentacja graficzna otrzymanych wyników umożliwia przeprowadzenie dokładnej analizy rozkładu wartości zakresu ruchu i siły chwytu w badaniu 1. i 2., a także różnicy między nimi (ryc. 3 i 4). W grupie rehabilitowanej odnotowano jeden przypadek nietypowy, tzn. w badaniu 2. u jednej kobiety stwierdzono znaczne mniejszą siłę chwytu cylindrycznego ręki (ryc. 4). Po wyłączeniu tej obserwacji wynik testu Manna Whitneya wyniósłby nie p = 0,0523, ale p = 0,0144, co oznacza, że różnica między ocenianymi grupami byłaby statystycznie istotna. Oceniano także funkcję kończyny górnej po stronie zdrowej. W grupie poddanej rehabilitacji zarówno w badaniu 1. (p = 0,0035), jak i 2. (p = 0,0003) stwierdzono istotnie większy zakres odwodzenia horyzontalnego w stawie ramiennym po stronie zdrowej niż w grupie nierehabilitowanej (tab. 12 i 13). Graphic representation of the obtained results allows a more precise analysis of the distribution of the values of the motion range and hand grip strength in exams 1 and 2, as well as the differences between them (Fig. 3 and 4). In the rehabilitation group, an atypical case was observed, i.e. one woman was found to have a significantly lower strength of the cylindrical hand grip in exam 2 (Fig. 4). If the case had been excluded from the analysis, the result of the Mann Whitney test would not have been p = , but p = , and thus the difference between the two groups would have been statistically significant. Also the upper limb function on the healthy side was assessed. The rehabilitation group was found to have a larger range of horizontal abduction in the shoulder joint on the healthy side in exams 1 (p = ) and 2. (p = ) when compared to the values in the control group (Tab. 12 and 13). 15

16 Jolanta Zwolińska, Małgorzata Homenda, Andrzej Kwolek, Anna Misior Wpływ kompleksowej rehabilitacji na funkcję kończyny górnej u pacjentek po mastektomii Fizjoterapia 2013, 21, 2 Ryc. 3. Wartości objętości chwytu cylindrycznego ręki po stronie operowanej uzyskane w badaniu 1. i 2. Fig. 3. Values of the cylindrical grasp circumference on the operated side obtained in exams 1 and 2. Ryc. 4. Wartości siły chwytu cylindrycznego po stronie operowanej uzyskane w badaniu 1. i 2. Fig. 4. Values of the cylindrical grasp strength on the operated side obtained in exams 1 and 2. Tabela 12. Zakresy poszczególnych ruchów w stawie ramiennym po stronie zdrowej w badaniu 1. Table 12. Ranges of each motion in the shoulder joint on the healthy side in exam 1 Ruchomość kończyny zdrowej (badanie 1.) Mobility of the healthy upper limb (exam 1) Zgięcie Flexion Wyprost Extension Odwodzenie Abduction Zgięcie w poziomie Horizontal fl exion Wyprost w poziomie Horizontal extension * Istotność statystyczna na poziomie p < 0,01 * Statistical signifi cance level is p < 0.01 Rehabilitowana Rehabilitation Grupa / Group Nierehabilitowana Control x Me s x Me s 169,4 170,0 11,6 163,1 170,0 23,9 0, ,8 47,5 13,3 38,8 40,0 16,1 0, ,6 180,0 10,4 166,3 177,5 28,2 0, ,0 122,5 21,3 108,1 110,0 16,4 0, ,8 40,0 8,9 30,9 27,5 25,3 0,0035* p Tabela 13. Zakresy poszczególnych ruchów w stawie ramiennym po stronie zdrowej w badaniu 2. Table 13. Ranges of motion in the shoulder joint on the healthy side in exam 2 16 Ruchomość kończyny zdrowej (badanie 2.) Mobility of the healthy upper limb (exam 2) Zgięcie Flexion Wyprost Extension Odwodzenie Abduction Zgięcie w poziomie Horizontal fl exion Wyprost w poziomie Horizontal extension * Istotność statystyczna na poziomie p < 0,001 * Statistical signifi cance level is p < Rehabilitowana Rehabilitation Grupa / Group Nierehabilitowana Control x Me s x Me s 173,6 180,0 9,2 165,9 180,0 23,6 0, ,6 50,0 11,1 41,3 45,0 15,1 0, ,4 180,0 5,6 168,4 180,0 28,6 0, ,9 130,0 19,6 111,9 110,0 16,7 0, ,6 40,0 6,8 28,4 30,0 9,4 0,0003* p

17 Physiotherapy 2013, 21, 2 Jolanta Zwolińska, Małgorzata Homenda, Andrzej Kwolek, Anna Misior Effect of comprehensive rehabilitation on the upper limb function in patients after mastectomy Nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic między grupami dotyczących zmian zakresów ruchu (tab. 14). No statistically significant differences in the changes in the range of motion were found between the groups (Tab. 14). Tabela 14. Zmiany zakresu ruchu w stawie ramiennym po stronie zdrowej Table 14. Changes in the ranges of motion in the shoulder joint on the healthy side Grupa / Group Ruchomość kończyny zdrowej (zmiana) Mobility of the healthy upper limb (change) Rehabilitowana Rehabilitation Nierehabilitowana Control p x Me s x Me s Zgięcie Flexion Wyprost Extension Odwodzenie Abduction Zgięcie w poziomie Horizontal fl exion Wyprost w poziomie Horizontal extension 4,2 0,0 7,9 2,8 0,0 6,3 0,8782 2,8 0,0 4,6 2,5 0,0 4,5 0,9052 2,8 0,0 7,3 2,2 5,0 5,8 0,3299 3,9 0,0 7,4 3,8 5,0 4,3 0,6953 2,8 0,0 8,9-2,5 0,0 24,6 0,7984 Powierzchnia dłoniowa ręki po stronie zdrowej u osób z grupy kontrolnej była większa w obu przeprowadzonych badaniach. W grupie badanej powierzchnia ręki po rehabilitacji zmniejszyła się, zaś w grupie kontrolnej niemal nie zmieniła się. Różnica w poziomie zmian powierzchni dłoniowej ręki między badanymi grupami jest zbliżona do efektu statystycznie istotnego (p = 0,0792) (tab. 15). The palmar surface area on the healthy side in women in the control group was larger in both examinations. In the rehabilitation group the palmar surface area decreased after rehabilitation while it remained nearly at the same level in the control group. The difference in the changes in the palmar surface areas between the two groups was close to the statistically significant effect (p = ) (Tab. 15). Tabela 15. Zmiany obwodów kończyn i powierzchni dłoniowej ręki po stronie zdrowej Table 15. Changes in the upper limb circumferences and palm surface areas on the healthy side Grupa / Group Wymiary ręki (zmiana) Upper limb measurements (change) Rehabilitowana Rehabilitation Nierehabilitowana Control p Obwód ramienia Upper arm circumference Obwód przedramienia Forearm circumference Powierzchnia ręki Palmar surface area * Istotność statystyczna na poziomie p < 0,01 * Statistical signifi cance level is p < 0.01 x Me s x Me s -0,4 0,0 0,9 0,5 0,5 1,0 0,0044* 0,0 0,0 0,6 0,2 0,0 0,5 0, ,0792 Na podstawie wyników elektronicznych pomiarów zakresu i siły chwytu ręki po stronie zdrowej nie stwierdzono żadnych statystycznie istotnych różnic między parametrami uzyskanymi w grupie rehabilitowanej i nierehabilitowanej dla ręki po stronie zdrowej. Subiektywna ocena pacjentek oprócz dolegliwości bólowych obejmowała również występowanie obrzęku i zaburzeń czucia. Oceny istotności różnic między badanymi grupami w tej kwestii dokonano, wykorzystując test niezależności χ². W tabeli 16 i 17 przedstawiono częstość występowania obrzęku oraz zaburzeń czucia w obu grupach. W badaniu 1. pacjentki nieco częściej zgłaszały występowanie obrzęku kończyny, jak i zaburzeń czucia niż w badaniu 2. Zmniejszenie liczby osób zgłaszających występowanie On the basis of the results of the electronic measurements of the range and strength of hand grip on the healthy side, no statistically significant differences were found between the values obtained in the rehabilitation and control groups. The patients subjective assessment, apart from pain intensity, included swelling occurrence and sensory dysfunctions. The signifi cance differences between the two groups in these variables were assessed using chi-squared test χ² for independent samples. Tables 16 and 17 show the incidence of edema and sensory dysfunctions in both groups. In exam 1 all patients reported occurrence of edema and sensory disorders more often than in exam 2. The number of patients who reported oc- 17

18 Jolanta Zwolińska, Małgorzata Homenda, Andrzej Kwolek, Anna Misior Wpływ kompleksowej rehabilitacji na funkcję kończyny górnej u pacjentek po mastektomii Fizjoterapia 2013, 21, 2 obrzęku było bardziej wyraźne w grupie rehabilitowanej (z 9 osób w badaniu 1. do 3 osób w badaniu 2.) niż w grupie kontrolnej (z 7 osób w badaniu 1. do 5 osób w badaniu 2.) (tab. 16). currence of edema decreased more signifi cantly in the rehabilitation group (from 9 in exam 1 to 3 women in exam 2) than in the control group (exam 1: 7 women, exam 2: 5 women) (Tab.16). Tabela 16. Liczba i odsetek kobiet zgłaszających występowanie obrzęku w badaniu 1. i 2 Table 16. Number and percentage of women reporting the occurrence of edema in exams 1 and 2 Grupa / Group Występowanie obrzęku Edema occurrence Rehabilitowana Rehabilitation Nierehabilitowana Control p n [%] n [%] Badanie 1. Exam 1 Badanie 2. Exam , ,2779 Liczba kobiet z grupy badanej zgłaszających występowanie zaburzeń czucia zmniejszyła się z 10 w badaniu 1. do 6 w badaniu 2. W grupie kontrolnej liczba osób zgłaszających takie zaburzenia nie zmieniła się (tab. 17). The number of women in the rehabilitation group reporting the occurrence of sensory disorders decreased from 10 in exam 1 to 6 in exam 2. In the control group the number of women reporting such disorders did not change (Tab. 17). Tabela 17. Liczba i odsetek kobiet zgłaszających występowanie zaburzeń czucia w badaniu 1. i 2 Table 17. Number and percentage of women reporting the occurrence of sensory disorders in exams 1 and 2 Grupa / Group Występowanie zaburzeń czucia Sensory disorders occurrence Rehabilitowana Rehabilitation Nierehabilitowana Control p n [%] n [%] Badanie 1. Exam 1 Badanie 2. Exam , , Ryc. 5. Odsetek kobiet zgłaszających występowanie obrzęku w badaniu 1. i 2 Fig. 5. Percentage of women reporting the occurrence of edema in exams 1 and 2

19 Physiotherapy 2013, 21, 2 Jolanta Zwolińska, Małgorzata Homenda, Andrzej Kwolek, Anna Misior Effect of comprehensive rehabilitation on the upper limb function in patients after mastectomy Za pomocą testu Wilcoxona oceniano istotność zmian analizowanych parametrów między badaniem 1. i 2. Poniższe tabele przedstawiają średnie zmiany wartości uwzględnianych parametrów dla kończyny po stronie operowanej (tab. 18) i dla kończyny po stronie zdrowej (tab. 19). The Wilcoxon test was used to assess the significance of changes in the analyzed parameters between exams 1 and 2. Tables 18 and 19 show the mean values of the changes in these parameters for the upper limb on the operated side (Tab. 18) and the healthy side (Tab. 19). Tabela 18. Zmiany ocenianych parametrów dla kończyny po stronie operowanej uzyskane w okresie między badaniem 1. i 2. Table 18. Changes in the analyzed parameters for the upper limb on the operated side obtained between exams 1 and 2. Miara sprawności kończyny po stronie operowanej Fitness parameters of the upper limb on the operated side Zgięcie Flexion Wyprost Extension Odwodzenie Abduction Zgięcie w poziomie Horizontal fl exion Wyprost w poziomie Horizontal extension Obwód ramienia Upper limb circumference Obwód przedramienia Forearm circumference Powierzchnia ręki Palmar surface area Zakres ruchu ręki Hand motion range Siła ścisku ręki Hand grip strength Grupa rehabilitowana Rehabilitation group Zmiany między badaniem 1. i 2. Changes between exams 1 and 2 Grupa kontrolna Control group x p x p 14,2 0,0013** 10,6 0,0007* 6,6 0,0022** 7,8 0,0007* 14,2 0,0007* 12,8 0,0004* 7,4 0,0110*** 8,1 0,0010* 3,9 0,0087** 4,4 0,0015** -0,77 0,0783 0,28 0,7223-0,39 0,1361 0,03 0, ,0033** ,0022** 2,0 0,0330*** 0,8 0,0150*** 5,1 0,0277*** 1,1 0,0995 * Istotność statystyczna na poziomie p < 0,001 ** Istotność statystyczna na poziomie p < 0,01 *** Istotność statystyczna na poziomie p < 0,05 * Statistical signifi cance level is p < ** Statistical signifi cance level is p < 0.01 *** Statistical signifi cance level is p < 0.05 Statystycznie istotnie zmieniły się zakresy wszystkich uwzględnionych w badaniach ruchów dla kończyny po stronie operowanej zarówno w grupie rehabilitowanej, jak i nierehabilitowanej. Dla kończyny górnej po stronie operowanej wzrósł w obu badanych grupach zakres ruchu w stawach ręki i siła chwytu ręki, zmniejszyła się natomiast jej powierzchnia. Zmiana średniej wartości siły chwytu ręki w grupie kontrolnej nie była statystycznie istotna (p = 0,0995) (tab. 18). Dla kończyny górnej po stronie zdrowej zmiany między badaniem 1. i 2. były statystycznie istotne dla mniejszej liczby miar sprawności. W grupie rehabilitowanej zmiana statystycznie istotna dotyczyła ruchu zgięcia, wyprostu, przywodzenia horyzontalnego i powierzchni dłoniowej ręki. Kierunek tych zmian wskazywał na poprawę stanu funkcjonalnego kończyny. W grupie nierehabilitowanej w badaniu 2. wykazano statystycznie znamienny wzrost zakresu przywodzenia horyzontalnego (p = 0,0077) w stawie ramiennym oraz zakresu ruchu w stawach ręki mierzonego metodą komputerową (p = 0,0022) (tab. 19). Ranges of all the analyzed motions of the upper limb on the operated side changed statistically signifi cantly in both the rehabilitation and control groups. The range of motion in the hand joints and hand grip strength increased in both groups in the upper limb on the operated side, whereas the palmar surface area decreased. In the control group the change in the mean value of hand grip strength was not statistically signifi cant (p = ) (Tab. 18). Changes in the upper limb on the healthy side between exams 1 and 2 were statistically signifi cant for a smaller number of fi tness measurements. In the rehabilitation group, statistically signifi cant changes occurred in fl exion, extension, horizontal adduction, and the palmar surface area. The direction of these changes indicates an improvement in the upper limb function. In the control group, in exam 2 it was found that the increase in the range of horizontal adduction in the shoulder joint and the range of motion in the hand joints measured electronically were statistically signifi cant, p = and p = respectively (Tab. 19). 19

20 Jolanta Zwolińska, Małgorzata Homenda, Andrzej Kwolek, Anna Misior Wpływ kompleksowej rehabilitacji na funkcję kończyny górnej u pacjentek po mastektomii Fizjoterapia 2013, 21, 2 Tabela 19. Zmiany analizowanych parametrów dla kończyny po stronie zdrowej uzyskane w okresie między badaniem 1. i 2 Table 19. Changes in the analyzed parameters for the upper limb on the healthy side obtained between exams 1 and 2 Miara sprawności kończyny zdrowej Fitness parameters of the upper limb on the healthy side Zgięcie Flexion Wyprost Extension Odwodzenie Abduction Przywodzenie horyzontalne Horizontal adduction Odwodzenie horyzontalne Horizontal abduction Obwód ramienia Upper limb circumference Obwód przedramienia Forearm circumference Powierzchnia ręki Palmar surface area Zakres ruchu ręki Hand motion range Siła ścisku ręki Hand grip strength * Istotność statystyczna na poziomie p < 0,05 ** Istotność statystyczna na poziomie p < 0,01 * Statistical signifi cance level is p < 0.05 ** Statistical signifi cance level is p < 0.01 Grupa rehabilitowana Rehabilitation group Zmiany między badaniem 1. i 2. Changes between exams 1 and 2 Grupa kontrolna Control group x p x p 4,2 0,0500* 2,8 0,1073 2,8 0,0300* 2,5 0,0519 2,8 0,1282 2,2 0,0917 3,9 0,0500* 3,8 0,0077** 2,8 0,2076-2,5 0,5002-0,38 0,0687 0,54 0,0505-0,03 1,0000 0,19 0, ,0329* -21 0,5829 0,6 0,3824 0,9 0,0022** 2,8 0,2213 0,8 0,0597 Dyskusja Discussion 20 Rehabilitacja po leczeniu operacyjnym raka piersi zasługuje na szczególną uwagę, ponieważ pozwala osiągnąć optymalny poziom jakości życia pacjentek, a jej skuteczność została potwierdzona na podstawie licznych obserwacji naukowych [21]. Niektórzy badacze podkreślają jednak konieczność kontynuacji badań dotyczących efektywności rehabilitacji pacjentek z chorobą nowotworową piersi [22]. Doskonalenie metod postępowania rehabilitacyjnego u kobiet po mastektomii, jak i dokumentowanie jego skuteczności ma duże znaczenie ze względu na przewidywany dalszy wzrost zachorowań na raka piersi wśród kobiet [19]. Wielospecjalistyczna rehabilitacja przynosi satysfakcjonujące wymierne korzyści w zakresie jakości życia, a zwłaszcza sprawności fi zycznej, u pacjentów z różnymi typami nowotworu, w tym także nowotworu piersi [23]. Postępowanie rehabilitacyjne obejmuje etap szpitalny, ambulatoryjny i uzdrowiskowy. Ma na celu zapobieganie czynnościowym zaburzeniom w obrębie układu ruchu i ich usuwanie oraz odzyskanie pełnej sprawności psychofizycznej [19]. Istotne jest zwiększenie zakresu ruchu w stawach obręczy barkowej i kończyny górnej po stronie operowanej, zwiększenie siły mięśniowej kończyn górnych, przeciwdziałanie powstawaniu obrzęku chłonnego dzięki zapobieganiu zastojowi chłonki w kończynie górnej po stronie operowanej, korekcja postawy ciała, zwiększanie sprawności fizycznej i zdolności do wysiłku oraz aktywacja układu odpornościowego [2, 16]. Uczestnictwo w zorganizowanym programie rehabilitacji wpływa korzystnie na stan psychiczny i samopoczucie leczonych kobiet. Na podstawie porównania stanu Rehabilitation after breast cancer surgery deserves special attention, as due to rehabilitation it is possible to achieve the optimal level of the patient s quality of life. Its effectiveness was confirmed by numerous research observations [21]. Nevertheless some researchers highlight the necessity to continue the investigation on the effectiveness of rehabilitation of breast cancer patients [22]. Both advancement of rehabilitation procedures applied to women after mastectomy and recording their effectiveness have an important role as the incidence of breast cancer is expected to increase [19]. Multi-specialized rehabilitation brings satisfactory and measurable benefits in the quality of life, especially physical fitness, of patients affected by different tumors, including breast cancer [23]. Rehabilitation procedure includes hospital, outpatient and spa follow-up stages. Its aim is to prevent dysfunctions of the motor system, eliminate them and achieve psychophysical health [19]. It is fundamental to increase the range of motion of the joints of the shoulder girdle and upper limb, upper limb muscle strength, block the formation of lymphedema by preventing stagnation of lymph in the upper limb on the operated side, correct the body posture, increase physical fi tness and ability to do exercise and activate the immunological system [2, 16]. Participation in an organized rehabilitation program has a benefi cial effect on the mental health and well-being of patients. Analysis of the mental state, including the mood level, of women after surgical treatment of breast can-