Przeciwdziałanie środowiskowym zagrożeniom zdrowia

Transkrypt

1 dr Anna Starzewska-Sikorska mgr inż. Wanda Jarosz Przeciwdziałanie środowiskowym zagrożeniom zdrowia Wstęp Rozwój naukowo-techniczny ostatnich dekad wywołał pojawienie się zagrożenia przez wprowadzenie do środowiska różnorodnych substancji - produktów chemii, produktów radioaktywnych, itd. - stanowiących skutki uboczne powstające w procesie przetwarzania zasobów środowiskowych oraz konsumpcji powstałych z nich produktów. Do środowiska wprowadzane są nowe, nieznane i nieistniejące w nim dotąd związki chemiczne. Jest to zasadniczy przełom w antropopresji, bowiem po raz pierwszy presję wywierają czynniki, które nie występują naturalnie w przyrodzie. Pojawiło się niebezpieczeństwo nowego rodzaju, w związku z tym zaczęto zwracać szczególną uwagę na zagadnienie ryzyka, będącego skutkiem modernizacji, w tym ryzyka dla zdrowia i życia ludzi oraz ryzyka środowiskowego. Ryzyka, które stanowi ryczałtowy produkt industrialnego postępu i, wraz z jego rozwojem, podlega systematycznemu pogłębianiu i zwiększaniu. Ryzyka o dystrybucji odmiennej niż w przypadku ryzyka występującego w środowisku pracy, albowiem dotykającego każdego. Strategiczny Program Rządowy Środowisko a Zdrowie Jednocześnie z pojawiającymi się nowymi zagrożeniami wzrasta świadomość uwarunkowań i skutków podejmowanych dziś decyzji dla naszego zdrowia w przyszłości, co prowadzi do kreowania nowych polityk, nowych strategii rozwoju społecznogospodarczego, w których ważne miejsce zajmuje szeroko rozumiane zdrowie środowiskowe. Ustanowiony w roku 2001 Strategiczny Program Rządowy Środowisko a Zdrowie stanowił jedną z reakcji polskiego rządu na to wyzwanie współczesności. Na program ten nałożono zadania wspierające wypracowanie krajowej strategii zdrowia środowiskowego. Bezpośrednim celem programu było stworzenie narzędzi służących przeciwdziałaniu środowiskowym zagrożeniom zdrowia. Waga problematyki potwierdzona została przyjętą w roku 2004 europejską strategią zdrowia środowiskowego, która powstała we współpracy ze Światową Organizacją Zdrowia. Kluczowe obszary Programu Środowisko a Zdrowie dobrano w taki sposób, aby uzyskać odpowiedzi na pytania dotyczące praktyki zarządzania środowiskiem postrzeganej poprzez pryzmat zdrowia człowieka jak i na pytania dotyczące wybranych procesów i mechanizmów kształtujących relacje środowisko-zdrowie człowieka. Program w części środowiskowej był realizowany przez zespół Instytutu Ekologii Terenów Uprzemysłowionych w Katowicach. Poniżej zostaną krótko omówione niektóre wnioski wynikające z realizacji zadań Programu. Wnioski te w pełni zostały opracowane na podstawie raportów z poszczególnych zadań oraz ujęte w raporcie końcowym Programu Środowisko a Zdrowie. 1. Kompleksowa i wiarygodna informacja jest niezbędnym narzędziem monitorowania i oceny wdrażanych polityk i programów w skali kraju, regionu na poziomie międzynarodowym. Dla wspierania procesów decyzyjnych w zdrowiu publicznym i zarządzaniu środowiskiem potrzebny jest zintegrowany system oparty na jednolitej metodologii gromadzenia, analizy, oceny i przedstawiania informacji, uwzględniający mechanizmy komunikowania dla różnych odbiorców. Budowanie systemu informacji w obszarze zdrowia środowiskowego stanowi duże wyzwanie, gdyż kompetencje w tym zakresie spoczywają zarówno w sektorze zdrowia jak i środowiska, dane są rozproszone w wielu resortach, a sposoby ich gromadzenia, agregowania i raportowania często

2 są nie zharmonizowane. Europejskie programy współpracy w dziedzinie ochrony środowiska, pilotowane przez organizacje i instytucje międzynarodowe, zalecają krajom europejskim wdrażanie koncepcji zdrowia środowiskowego. Podstawą działań na rzecz środowiska i zdrowia powinien być kompleksowy system informacyjny o środowiskowych uwarunkowaniach zdrowia. Wdrożenie skutecznych działań na rzecz środowiska i zdrowia, wymaga stworzenia w Polsce kompleksowego systemu informacji o narażeniu ludności na czynniki środowiska oraz zdrowotnych skutkach tego narażenia. Działania podjęte w Programie Środowisko a Zdrowie w tym zakresie mają charakter wyprzedzający w stosunku do realizowanej obecnie polityki zdrowia środowiskowego w Unii Europejskiej. Proponowane w pracy rozwiązania mogą być wdrożone w momencie przyjęcia wskaźników zdrowia środowiskowego do stosowania przez Komisję Europejską. Ogólnie zasób informacji niezbędnej do wdrożenia w Polsce jest dobry. Wymaganych jest jednakże szereg modyfikacji danych źródłowych, sposobów przetwarzania danych, rozwinięcie lub ulepszenie dostępnych zasobów informacyjnych, oraz sposobu przekazywania i udostępniania danych między kompetentnymi instytucjami. Dane o zdrowiu środowiskowym powinny w szczególności służyć komunikowaniu zagadnień zdrowia środowiskowego społeczeństwu. Wskaźniki są w tym przypadku bardzo dobrym narzędziem, które powinno być dalej rozwijane. Konieczne jest w tym względzie poszerzanie możliwości wykorzystania tego narzędzia zwłaszcza w kontekście rozwoju społeczeństwa informacyjnego przez rozwój dostępności elektronicznej. Konieczna jest integracja działań w zakresie merytorycznego nadzoru i współpracy w ramach strategii zdrowia środowiskowego Unii Europejskiej oraz aspektów technicznych systemu. 2. Aspekty zdrowotne powinny przenikać sfery zarządzania na szczeblu krajowym szczególnie w odniesieniu do dokumentów strategicznych zrównoważonego rozwoju. Proces kształtowania rozwoju jest wielowymiarowy i dynamiczny oraz zachodzi zawsze w obiektywnie występujących uwarunkowaniach zewnętrznych i wewnętrznych. Trwały i zrównoważony rozwój kraju jest przede wszystkim procesem zmierzania w kierunku ładu zintegrowanego wiążącego współzależnie ład instytucjonalnopolityczny, społeczny, gospodarczy, ekologiczny i przestrzenny w ciągłej grze sprzeczności i konfliktowych interesów. Powinien to być rozwój ukierunkowany na podnoszenie jakości życia, w szczególności w zakresie zdrowia środowiskowego. W kontekście wdrażania zasad trwałego i zrównoważonego rozwoju oraz włączania zagadnień zdrowia środowiskowego w proces programowania rozwoju lub długookresowej strategii rozwoju kraju, przeprowadzona analiza wskazuje, że mamy do czynienia z nieładem instytucjonalno-politycznym. Trwały i zrównoważony rozwój Polski wymaga: trwałych instytucji, długookresowych strategii, stabilności, przejrzystości, partnerstwa i partycypacji wszystkich trzech sektorów (partnerzy społeczni, gospodarczy i administracyjni). Konieczne jest tworzenie zintegrowanego ładu przez: budowanie odpowiednich instytucji, które będą trwale wpisane do polskiej rzeczywistości i będą harmonijnie realizować długo-okresowe cele, stworzenie odpowiednich strategicznych programów, w tym odnoszących się do zdrowia środowiskowego,

3 zapewnienie, że zmiana rządzącej opcji politycznej nie będzie powodowała zmiany programu działania o charakterze strategicznym. Wydaje się celowe i konieczne, aby rząd Rzeczypospolitej Polskiej postępował podobnie jak Komisja Europejska, co oznacza, iż każdy dokument polityczny, każdy projekt ustawy oraz rozporządzenia powinien zostać poddany ocenie oddziaływania. Nie powinna być to dotychczasowa formuła uzasadniania konieczności wraz z ekonomiczną oceną, ale zgodna ze sposobem określonym w komunikacie KE [COM(2002) 276 final] z maja 2002 roku. Ocena oddziaływania identyfikuje bowiem pozytywne i negatywne oddziaływania działań wymienionych w projektach dokumentów. Nowa metoda oceny oddziaływania integruje oceny częściowe i sektorowe dotyczące bezpośrednich i pośrednich oddziaływań ustaw (dokumentów politycznych, strategicznych, programowych) w jeden globalny instrument. Konieczne jest podjęcie odpowiednich badań oraz opracowanie procedury wykonywania oceny oddziaływania. 3. Nowe podejście związane z ideą zdrowia środowiskowego wymaga uwzględnienia w o wiele większym stopniu aspektów ryzyka zdrowotnego i środowiskowego w systemie zarządzania środowiskiem jako całością. W polityce decyzyjnej UE i USA ocena ryzyka jest podstawowym elementem procesu zarządzania ryzykiem (risk managment), który obejmuje ustalenie priorytetów i jest podstawą podejmowania decyzji z zakresu polityki zdrowotnej i środowiskowej. Procedury szacowania ryzyka w połączeniu z procesem zarządzania pozwalają na podejmowanie środków przeciwdziałających oraz ograniczających możliwość wystąpienia niekorzystnych skutków zdrowotnych i środowiskowych. Polityka ekologiczna UE wymaga, aby środowiskowe ryzyko dla zdrowia ludzi było ograniczane na poziomie czynników zanieczyszczających, a nie na poziomie oddziaływań na środowisko lub skutków zdrowotnych. Taki sposób postępowania wynika zarówno z przesłanek ekologicznych jak i ekonomicznych. Ograniczanie środowiskowego ryzyka zdrowotnego na poziomie substancji zanieczyszczających pozwala na minimalizację kosztów ponoszonych na przeciwdziałanie środowiskowym oddziaływaniem za zdrowie ludzi i ich skutkom. Ponadto ułatwia wzajemną integrację funkcji ekonomicznych, społecznych i przyrodniczych, tym samym dając większe korzyści społeczne. Istnieje konieczność stosowania oceny ryzyka jak i wprowadzenia odpowiednich zmian do procedur oceny ryzyka. Procedury te muszą uwzględniać zarówno rosnące wymagania dotyczące podnoszenia poziomu ochrony zdrowia ludzi jak i ochrony ekosystemów. W UE i USA wyniki procedur oceny ryzyka stosowane są w zarządzaniu środowiskiem w następujących zakresach: ustalania dopuszczalnych stężeń substancji dla poszczególnych elementów środowiska, oceny istniejących zagrożeń, w zarządzaniu terenami zanieczyszczonymi i zdegradowanymi, procesów notyfikacji, wydawania zakazu stosowania lub produkcji określonych substancji. Wymóg stosowania oceny ryzyka został wprowadzony do uregulowań prawnych UE związanych z ochroną prawie wszystkich elementów środowiska oraz związanych z bezpieczeństwem chemicznym i biologicznym (GMO). Proponuje się zmianę w zapisach ustawy, w których terminy zagrożenia zdrowia lub życia ludzi lub środowiska zostaną zastąpione terminem ryzyka zdrowotnego i terminem ryzyka środowiskowego. Takie rozumienie ryzyka zdrowotnego wymusza ilościowe podejście do problematyki rzeczywistych i potencjalnych szkodliwych efektów zdrowotnych wynikających z istniejącego lub przewidywanego stanu środowiska. Natomiast zarządzający środowiskiem będą zmuszeni do równoczesnego rozpatrywania zagrożenia, narażenia i efektu zdrowotnego przed podjęciem decyzji. Wyznaczenie progów dla dopuszczalnych efektów zdrowotnych i środowiskowych czyli wartości krytycznych ryzyka zdrowotnego i ryzyka środowiskowego stworzy jednolity układ odniesienia dla wszystkich podejmowanych decyzji oraz jednoznacznej interpretacji przepisów prawnych.

4 4. Z dotychczasowej praktyki ocen oddziaływania na środowisko oraz z wymagań związanych z wdrażaniem strategii zdrowia środowiskowego wynika jednoznacznie konieczność wzmocnienia procedur oceny oddziaływania przedsięwzięć na środowisko. W szczególności wzmocnienie to powinno dotyczyć zapewnienia jakości wykonywanych raportów oddziaływania na środowisko dla przedsięwzięć oraz dla prognoz oddziaływania na środowisko wykonywanych dla planów i programów. Konieczne jest wzmacnianie systemu ocen oddziaływania na środowisko w aspekcie środowiskowych zagrożeń zdrowia. Wzmocnienia wymaga system prawny przez rozstrzygnięcie i wprowadzenie zaproponowanych zapisów w prawie wraz z budową wiarygodnego i silnego systemu wiedzy o środowiskowych zagrożeniach zdrowia. W Polsce istnieją podstawy do budowania takiego systemu. Jego wadą jest długi okres weryfikacji i uzupełniania wiedzy oraz dostępność. Konieczna jest w tym względzie implementacja rozwiązań stosowanych w Stanach Zjednoczonych i w Europie. Wymaga to organizacji ogólnopolskiego systemu zapewnienia wiedzy o środowiskowych zagrożeniach zdrowia, z którego mogliby korzystać zarówno wykonujący raporty, jak i weryfikujące jednostki administracji. Proponowanym rozwiązaniom o charakterze systemowym powinny towarzyszyć działania o charakterze promocyjnym i edukacyjnym. Równocześnie konieczne jest dalsze monitorowanie praktyki sporządzania raportów o oddziaływaniu planowanych przedsięwzięć na środowisko. Konieczne jest wzmocnienie roli wszystkich interesariuszy biorących udział w procedurze oceny oddziaływania na środowisko, w tym agend rządowych, przedsiębiorców oraz społeczności lokalnych. Wzmocnienie to powinno być oparte o działania edukacyjne i informacyjne. Dużą rolę w tym względzie może odegrać rozwój obiegu informacji w zakresie zdrowotnych aspektów oddziaływania na środowisko przez wykorzystanie internetu jako narzędzia komunikacji, edukacji i poprawy dostępności informacji. 5. Działania promocyjne prowadzone w ramach Programu Wieloletniego Środowisko a Zdrowie uzyskały aprobatę społeczną, co znalazło potwierdzenie w pozytywnych opiniach między innymi Ministerstwa Zdrowia, Ministerstwa Środowiska, regionalnej i lokalnej administracji zdrowia i środowiska, organizacji pozarządowych zajmujących się problematyką zdrowia i środowiska oraz przedstawicieli samorządu. W naszej ocenie działania promujące efekty Programu Wieloletniego Środowisko a Zdrowie zainicjowały tak bardzo potrzebny dialog społeczny na temat zdrowia środowiskowego i wraz z wynikami badań sondażowych są doskonałą podstawą do wytycznych do szerokiej kampanii medialnej dotyczącej wpływu środowiskowych czynników na zdrowie człowieka. Ponadto wynik doświadczeń uzyskanych podczas pięciu lat realizacji Programu Wieloletniego Środowisko a Zdrowie stanowią następujące wnioski: 1. niezbędna jest organizacja dużej ogólnopolskiej kampanii promującej problematykę zdrowia środowiskowego wśród całego społeczeństwa, która będzie kontynuowana w formie kampanii tematycznych (np., azbest, chemikalia, żywność2., transport, hałas, pole elektromagnetyczne) lub adresowanych do określonych odbiorców, a szczególnie dzieci i młodzieży, rodziców, nauczycieli i wychowawców, 3. konieczna jest przeszkolenie znacznie większej liczby przedstawicieli grup celowych a szczególnie przedstawicieli administracji publicznej, 4. konieczne jest przygotowanie i rozpowszechnienie materiałów informacyjnych adresowanych do różnych grup odbiorców, 5. w celu zapewnienia stałej i rzetelnej informacji na temat zdrowia środowiskowego w mediach konieczne jest odpowiednie przygotowanie dziennikarzy np., poprzez organizację warsztatów, 6. niezbędne jest dalsze budowanie partnerstwa i współpracy pomiędzy wszystkimi partnerami procesu środowiska i

5 zdrowia bazującego na symetrycznym, dwukierunkowym modelu komunikacji. 6. Prowadzona obecnie w krajach Unii Europejskiej polityka zdrowia środowiskowego jest odmienna niż przed laty. Obecnie zagadnienia zdrowotne postrzegane są znacznie szerzej i większość uwagi koncentruje się na problemach dotyczących zdrowia w aspektach globalnych i długofalowych mających związek nie tylko ze zdrowiem fizycznym, lecz również psychicznym, duchowym i społecznym człowieka. Stąd też główne akcenty skupiają się na oddziaływaniach zdrowotnych, związanych ze zmianami klimatu, degradacją atmosfery i warstwy ozonowej, oddziaływaniem środowiska na zdrowie dzieci, oraz tzw. chorobami cywilizacyjnymi takimi jak rak, astma czy alergie, oraz czynnikami związanymi nieodłącznie z życiem współczesnego człowieka, jakimi są hałas czy stres. Na skutek rozwoju naukowo-technicznego pojawia się zagrożenie wywołane przez wprowadzenie do środowiska różnorodnych substancji stanowiących skutki uboczne powstające w procesie przetwarzania zasobów środowiskowych oraz konsumpcji powstałych z nich produktów. W związku z tym społeczeństwa post-nowoczesne szczególną uwagę zwracają na zagadnienie ryzyka, będącego efektem modernizacji, w tym ryzyka dla zdrowia i życia ludzi oraz ryzyka środowiskowego. W świetle powyższego, dotychczasowych efektów prac związanych z realizacją zadania oraz celów rozwoju ochrony zdrowia przyjętych w ramach Europejskiej Strategii na lata , czyli: przyczynianie się do osiągnięcia i zapewnienia wysokiego poziomu ochrony zdrowia, poprawa jakości zdrowia publicznego, zapobieganie chorobom ludzkim, zapobieganie i likwidacja źródeł niebezpieczeństw dla ludzkiego zdrowia, konieczne jest dalsze rozwijanie metod i procedur programowania i określania współbieżnych celów środowiskowych i społecznych, a także gospodarczych. Wymaga to między innymi szerszego wdrażania lokalnych planów działań na rzecz środowiska i zdrowia mających zapewniać coraz większy komfort życia mieszkańców lokalnej społeczności. Ich celem nie jest już ograniczanie zagrożeń zdrowia i życia człowieka, lecz nie powiększanie ryzyka. Wdrażanie takich programów stanowi element wzrostu znaczenia, jakie przypisywane jest programowaniu lokalnego rozwoju i rozwoju lokalnych społeczeństw w ramach społeczeństwa obywatelskiego. 7. Coraz większy procent wody kierowanej do zaopatrzenia ludności w Polsce pochodzi z ujęć podziemnych, co gwarantuje wodę surową lepszej jakości, szczególnie pod względem bakteriologicznym. Dzieje się tak, między innymi z powodu ograniczenia poboru wód przez wielkie aglomeracje zasilane głównie z wód powierzchniowych oraz wskutek zmiany źródła wody surowej przez przedsiębiorstwa wodociągowe. W efekcie, ze względu na brak stałego chlorowania tej wody, zmniejsza się część populacji, która potencjalnie może się zetknąć z trihalometanami, jako ubocznymi produktami dezynfekcji. Na podstawie analizy danych zebranych w bazie dotyczącej THM (dane z WSSE) ustalono, że istnieją w kraju sieci wodociągowe rozdzielcze, w których woda trafiająca do konsumenta posiada wyraźnie przekroczone normy ze względu na stężenia chloroformu (trichlorometanu). Jak już wspomniano wyżej, problem ten nasila się w okresach letnich. Chociaż wartości te nie przekraczają wartości wytycznej WHO dla chloroformu (200 µg/l), to występują przekroczenia normy podanej w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z 19 listopada 2002r. (200 µg/l), i to w miejscach zaopatrujących konsumentów, którzy są uwrażliwieni w większym stopniu na jakość higieniczną dostarczanej wody (przedszkola, szpitale, hospicja, ośrodki zdrowia, sklepy, bary itp.). Konieczne jest więc przedsięwzięcie odpowiednich działań prowadzących do eliminacji odnotowanych przekroczeń oraz wnikliwej analizy

6 związków z grupy THM we wszystkich dużych aglomeracjach zaopatrywanych w wodę poddawaną dezynfekcji. Sposoby minimalizacji występowania THM w technologiach produkcji i dystrybucji wody pitnej omówione w pracy powinny być wykorzystane w tym celu. Obecność w wodach pobieranych do celów wodociągowych substancji organicznych, związków biogennych oraz różnorodnych chemikaliów, w sposób bezpośredni lub pośredni, wpływa na powstawanie THM w procesie chlorowania. Dlatego zaleca się ujmować wody pewne pod względem sanitarnym, z wód powierzchniowych nieobciążonych ściekami, bądź wody podziemne przykryte warstwą nieprzepuszczalną. Wykonana powinna być także ocena zagrożenia dla zdrowia, związanego z zanieczyszczeniem wód ze źródeł rozproszonych. Niepokój bowiem budzi fakt, że w Krajowym Programie Oczyszczania Ścieków Komunalnych, założenie konieczności oczyszczania ścieków dopiero przez aglomeracje powyżej 2000 RLM, oparte zostało na kryterium ekonomicznym, a nie na zagrożeniu dla środowiska przyrodniczego i zdrowia ludzi. Z powyższym problemem wiąże się również potrzeba wykonania analiz obciążenia wód powierzchniowych zanieczyszczeniami komunalnymi, spływającymi z terenów nie objętych systemami oczyszczania, a będących zagrożeniem dla społeczności lokalnych, nie korzystających z sieci wodociągowej. 8. Zarządzanie terenami poprzemysłowymi związane przede wszystkim z ich rewitalizacją nie może dokonywać się bez właściwego ujęcia aspektu zdrowotnego. Proces decyzyjny dotyczący sterowania jakością powierzchni ziemi musi uwzględniać zastosowanie kryterium ryzyka zdrowotnego. Wypracowany w Programie Środowisko a Zdrowie model konceptualny stał się podstawą teoretyczną Założeń Programu Rządowego dla Terenów Poprzemysłowych. Na jego podstawie za najistotniejszy dla powodzenia przyszłego programu uznano problem modernizacji systemu zarządzania powierzchnią ziemi w kraju szczególnie w obszarze włączenia administracji publicznej do aktywnego sterowania procesami uzyskiwania przez powierzchnię ziemi stanu jakościowego, przy którym poziom ryzyka zdrowotnego byłby akceptowalny. Analiza zgodności modelu z istniejącymi rozwiązaniami ustawowymi i procesem legislacyjnym przebiegającym w UE wskazała na konieczność nowelizacji ustawy Prawo Ochrony Środowiska i pilnego przygotowania szeregu rozporządzeń i norm technicznych, które zapewniłyby zgodność z obowiązującymi dyrektywami UE oraz usprawniłyby system ochrony powierzchni ziemi w kraju. Podsumowanie Przedstawione powyżej wnioski wynikające z poszczególnych zadań Programu Środowisko a Zdrowie pokazują szereg narzędzi wypracowanych w ramach Programu, których wdrożenie wspomagałoby zarządzanie zdrowiem środowiskowym. Najważniejszym jednakże efektem Programu "Środowisko a Zdrowie" jest podniesienie rangi problematyki środowiskowych zagrożeń zdrowia jako ważnego czynnika, który należy uwzględniać w strategicznym programowaniu rozwoju. Program pokazał, że procesom rozwoju towarzyszy ryzyko zagrożeń związanych z pojawiającymi się nowymi substancjami i zjawiskami i że ryzyko to nie jest cechą zagrożenia zawodowego a może dotykać każdego. Pomimo więc jednoczesnego rozwoju metod służących zapobieganiu narażeniu człowieka, konieczne jest również ciągłe doskonalenie narzędzi zarządzania środowiskowymi zagrożeniami zdrowia, które już istnieją i mogą się pojawić. Dlatego też niezbędne jest kontynuowanie procesu środowiskowo-zdrowotnego w Polsce, objawiającego się trwałym włączeniem problematyki środowiskowych zagrożeń zdrowia w procedury zarządzania jakością środowiska oraz w zdrowotne działania prewencyjne. Konieczne jest ustalanie kolejnych priorytetowych kierunków działania w polityce ekologicznej oraz w polityce zdrowotnej państwa. Działania te powinny obejmować także wdrażanie w poszczególnych sektorach narzędzi służących

7 podnoszeniu bezpieczeństwa środowiskowego ludności Polski oraz realizacji zadań, jakie spoczywają na Polsce jako kraju członkowskim UE.